Дипломды қ ж ұ м ы с тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгермеушілігін болдырмаудың жолдары

1. 
   Бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары.
   
2. 
   Бастауыш сынып оқушыларының оқуға үлгермеуінің педагогикалық талдаулары мен себептері.
   

3) Бастауыш сыныпта оқуға үлгермейтін оқушыларды оқытудың ерекшеліктерін талдау.

4) Оқуға үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлерін талдау және оның тиімділігін эксперименттік-тәжірибе жүзінде тексеру.

Зерттеу базасы: Тәжірибелік –эксперимент жұмысы Ордабасы ауданы, Ш. Уәлиханов атындағы гимназия мектебінде жүргізілді..

Диплом жұмысыпың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.

І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық- педагогикалық дамуының ерекшелігі.

1.1. Бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары.

Бастауыш сынып оқушылары дегеніміз 6-10 жас аралығындағы балалар. Осы жаста олардың жеке психологиялық, әлеуметтік адами қасиеттері қалыптасады және оларға тән өзгешеліктер де пайда болады. Мәселен, біріншіден, олардың материалдық, қарым-қатынастық, эмоционалдық қажеттіктерін отбасы қамтамасыз етеді. Олар ата-ананың қамқорлығында. Екіншіден, олардың әлеуметтік-танымдық қызығушылық құштарлықтарын мектеп қалыптастырады, дамытады. Үшіншіден, ата-ана, мектепке арқа сүйей отырып, сыртқы жағымсыз нәрселерден бастауыш сынып оқушыларын қорғай алады. Себебі ата-ана, мектеп-бастауыш сынып оқушыларының қамқоршылары.

Бастауыш сынып жасындағы баланың әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі. Кешегі мектеп жасына дейінгі бала-бүгін бастауыш мектеп оқушысы. Мектеп жасына дейінгі бала мектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады. Оларды мектеп тәртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып қалған бала тәртіпке көне алмайды. Осыдан барып ересектермен өзара түсінішпеушілік пайда болады.

Бастауыш сынып жасындағы баланың өзінің іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан қайта құруы. Бастауыш сынып жасындағы бала бұрын ойынмен айналысса, енді оқумен айналысуына тура келеді. Оқу-ойынға қарағанда өте күрделі процесс. Оқуда танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі. Сондықтан да іс-әрекетті психологиялық тұрғыдан қайта құруда мына төмендегідей кезеңдерден өтеді:

Біріншіден, мектеп өміріне кірігу.

Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау.

Осы үш кезеңнен сүрінбей өту, ішкі тәртіпті дұрыс қабылдау бастауыш мектеп оқушыларының ұжымға мүше болып кіріп кетуіне мүмкіндік береді. Қысқасы, бастауыш мектеп оқушылары мектеп өміріне үйренуі тиіс.

Дегенмен, мектеп өміріне үйренудің өзіндік қиыншылықтары да бар.

1. Бірінші қиындық. Баланың уақытысында ұйқыдан ояна алмай, мектепке керекті оқу құралдарын мезгілінде жинай алмауы, сабақта тәртіп сақтап тыныш отыру, мұғалімнің айтқанын бұлжытпай орындау, үй тапсырмасын, қоғамдық тапсырманы орындау, т.б. бастауыш сынып оқушыларына қиынға соғады. Бастауыш сынып оқушылары алғашқы күндері осыған көндіге алмайды. Ол оған психологиялық, педагогикалық тұрғыдан дайын емес. Күн тәртібінде көне алмай шатақ шығарып, мектепке барғысы да келмейді.

2. Екінші қиындық. Сыныптағы оқушылармен, ұстазымен қарым-қатынасты үйлестіру. Бастауыш сынып оқушысы үшін алғашқы мұғалім періште, пайғамбардай болып көрінеді. Әсіреесе, бірінші, екінші сынып оқушылары үшін ұстаз бәрін білетін адам. Ол бәрінен ақылды, данышпан, тек соған ғана сену керек. Дегенмен кейбір оқуда үлгере алмайтын оқушыға мұғалім ұрысқақ, зәлім, тажал болып көрінуі мүмкін. Сондықтан бастауыш сынып оқытушысы балаларға ұрысқаннан гөрі мейірімді, қамқоршы адам болып көрінгені жөн.

Сонымен бастауыш сынып мұғалімі кей жағдайда оқушыларына екі тұрғыдан көрінеді. Мүмкіндік болғанша мұғалім жағымды жағынан көрінгені абзал. Бала мұғаліммнен қорықпауы керек.

Бастауыш сынып оқушыларының тағы бір мәселесі- ол балалардың сыныптағы өзара қатынасы. Бұл жерде де мұғалімнің рөлі ерекше. Себебі бастауыш сыныптағы балалар қатынасын үйлестіретін мұғалім. Бала барлық нәрсеге мұғалімнің көзімен қарайды. Мұндай дав балалар ұжымы жағдайы жақсылар, жағдайы нашарлар болып екіге бөлінуі мүмкін. Бұл антогонистік қайшылықтарды мұғалім шешуі тиіс. Ондай болмаған жағдайда жақсы ұжым құрып, дұрыс тәрбие бере аламаймыз, педагогикалық кемшіліктер жіберіп, балалрды жастайынан жаман жолға итермелейміз.

Бірінші кемшілік- адами құндылықтың, адамгершіліктің не екенін педагогикалық тұрғыда түсіндіре алмау. Балада адамгершіліктің бастауы қалыптаспаған, соған жастайынан үйренбеген.

Екінші кемшілік- ақыл ойдың педагогикалық тұрғыдан дұрыс дамымауы. Осыдан барып оқуға деген жалқаулық, оқығысы, үйренгісі, білгісі келмеуі туындайды.

Үшінші кемшілік- адами-әсемдік, сұлулық дегенді білмей, түсінбей өсуі. Әсемдік, көркемдік, сұлулықты түсінбеген баланың жүрегінің жылуы болмайды.

Төртінші кемшілік- медициналық-педагогикалық. Баланың денсаулығының, ақыл-ойының кемістігі, патологиялық кемшілігі. Ондай бала тазалық, тәртіп дегенді түсінбей өтуі мүмкін.

Бесінші кемшілік-баланың еңбекке деген адами құлшынысының жоқ болуы. Мұндай жағдайда «жатып ішер ас болса» деген адам өседі. Жасынан еңбектенбеген адамнан ешқандай жақсы адам шықпайды.

Осы бес кемшілікті жою- балаларды әлеуметтік-педагогикалық тұрғыда қорғау, жаман жолдан сақтандыру болып табылады.

Біріншіден, балаға мектепке керекті құрал-жабдықтар алынған. Ол ойыншықтардан күрделі. Оның үстіне балаға бақылау күшейеді. Себебі сабаққа дайындық керек. Осының барлығы балаға ұнамайды. Бала тәртіп сақтаудан қашады, тәртіпті орындамайды. Бала мен ата-ана арасында кикілжің пайда болады.

Үшіншіден, бала ата-ананың өзінің оқуға деген ықыласына көп көңіл бөлгенін біліп, үстіне төніп тұрғанын сезіп, ол да өз шартын алға тартады. Кей жағдайда әрбір жақсы бағаға ақша талап етеді.

4. Төртінші қиындық. Бастауыш сынып оқушыларының үй жұмысын, үйге берген тапсыпмасын орындауда қиналуы.

Зерттеуші ғалым-педагогтардың айтуынша бастауыш мектеп оқушыларын үй жұмысын орындауда бірнеше топқа, кезеңдерге бөлуге болады.

Бірінші – ынтамен оқитындар.

Екінші- жалпы үрдіспен оқу керек, ата-ананы, мұғалімді ренжітпейін деген оймен оқу, яғни өзі үшін емес, біреу үшін.

Үшінші – сабақтан үлгере алмай, артта қалып қойғандар тобы.

Баланы жеке тұлға деп танитын болсақ, онда біз мынадай жағдайларға зер салғанымыз дұрыс:

Біріншіден, жеке тұлғаның жақсы қасиеттеріне жүгініп, оның перспективтік дамуына, оптимистік, болашаққа сенімділік көзқарасын жетекші идея ретінде пайдаланамыз.

Екіншіден, баланы мектеп оқушысы ретінде танып, елдің азаматы ретінде қарап, осы міндеттерді атқаруға жағдай жасау.

Төртіншіден, балаға ересек адамға қарағандай қарап, тең құқықты азамат ретінде танып, осы тұрғыда қарым-қатынас жүргізу.

Бесіншіден, педагогикалық қызметтестік қағиданы берік ұстау, олардың жас және дербес ерекшеліктерін ескеру.

Екінші бағыт-қоғамдық қатынасты дамыту, мұғалімнің өктемдігін ескерту, оған жол бермеу.

Біріншіден, бастауыш сынып мұғалімі оқушыларымен апталық жоспарды бірігіп құру.

Екіншіден, осы құрылған жоспарды орындау.

Үшіншіден, Атқарылған істің нәтижесін талдау.

Төртіншіден, атқарылған іске, соны орындаушыларға, өздеріне баға беру.

Осыны орындап тұрса мұғалім өктемдікке бармайды, осы ескетілген жағдайлар демократиялық қатынастың бастауы болады.

Бірақ бастауыш сынып оқушылары демократияның не екенін түсінбейді. Сондықтан да демократияға да шектеу қою керек.

Бастауыш сынып оқушылары демократия мен өктемдіктің арасын айыра бермейді. Себебі оларға мұғалімнің айтқаны заң. Сондықтан да мұғалімнің жақсы көрмеген оқушысын олар да жаман көріп, оған күн көрсетпеуі мүмкін.

Бірақ бастауыш сынып оқушылары 3-4 сыныпқа келгенде, мұғалімнің айтқанын ой елегінен өткізе бастап, оның іс-әрекетін, айтқанын мұқият қадағалай бастайды. Егер де мұғалім өзінің айтқанын мұқият қадағалай бастайды. Егер де мұғалім өзінің айтқанын өзі орындамаса, екі сөзді болса, балаларды бөліп қараса, ондайй мұғалім абыройынан айырылады. Мұндай жағдайда айтқан өсиет, ақыл, тәрбиелік іс-әрекеттің бәрі зая кетеді.

Төртінші бағыт- жақсы оқу, үлгерім жетістігі, соған жетуге жағдай жасау. Байқап қарасақ, оқудағы жетістік бар және сол жетістікке жетуге жағдай жасау бар. Бұл екі ұғым бір-бірімен байланысты да және екі бөлек. Оқу үлгеріміндегі жетістік- соған жағдай жасаудан басталады. Жетістік – нәтиже, ал жағдай жасау-соған жетудің жолы.

Бала оқуда жақсы нәтижеге жетсе, ие болса, оның қуанышының шегі жоқ. Мұғалім осы сезімді пайдалана білуі керек, оқушының жетістіктен жетістікке жете беруіне ат салысуы тиіс. Бұл жерде мұғалім жетекші. Жетістік уақытша, қысқа, көп уақытқа, ұзақ болуы мүмкін. Ал оның өміршің болуы да мұғалімге байланысты. Жетістікті дер кезінде байқап бекіту қажет.

Оқудағы жетістіктің қуанышқа айналуы, жетістіктің бекітілуі баланың өзіндік және жас ерекшелігіне де байланысты.

Ұл мен қыздың, бастауыш сынып оқушысы мен жасөспірімдердің оқудағы жетістікке қуануы әр түрлі. Оны өмірден алған мысалдармен дәлелдеу керек.

Мәселен, бастауыш сынып оқушысы жетістікке қуанғанымен мәніне жете бермейді, бағалай алмайды. Жасөспірімдер жетістікке қуана да алады, түсінеді, мән береді, бірақ нәтижесіне, себебіне жете бермейді. Ал жоғары сынып оқушылары жетістікке қуанады, бағалайды, түп нәтижесіне үңіледі.

Қыздардың қуануы мен ұлдардың қуануы бөлек. Қыздардың қуануы сыртқа көрінеді, ал ұлдар іштей қуанады, сыртқа білдірткісі келмейді.

Ата-ана, мұғалім балалардың оқудағы, т.б. жағдайдағы жетістікке қалай қуанатынын күні бұрын болжауы, соған назар аударуы тиіс. Жетістікке жағдай жасау-дәрігердің науқасты дәрімен емдегенімен бірдей болуы тиіс. Дәрігердің науқасқа дәрінің қалай әсер ететінін күні бұрын болжағанындай ересектер де баланың жетістігіне жағдай жасағанда, соның қандай нәтижесі болатынын болжағаны жөн.

Жетістіктің нәтижесін тек қана бала көрмейді. Оны жақын қоршаған ортасы- ата-ана, ұстаз, жора-жолдастары көреді, солар қуанышқа ортақтасады. Осы жерде бала өзінің пір тұтатын адамының ерекше қуанғанын көріп, жетістіктің нәтижесінің өте жоғары болғанын сезеді.

Жетістікке жетуге жағдай жасау мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Бұл арнайы ұйымдастырылған, мақсат көздеген, жетістіктің нәтижесін болжауға болатын ұстаздың ұйымдастырған іс-әрекеті. Жетістік кейде ойламаған жерде пайда болуы мүмкін. Бірақ ұстаз сол мүмкіндікті пайдалана біліп, әрі қарай дамытуы, бекітуі керек.

Жетістіктің үш түрі бар:

Біріншісі-күні бұрын болжауға болмайтын жетістік.

Осындай жағдай ересектерде де болуы мүмкін. Бірақ ересектер жеңіс пен жеңіліске талдау жасай біледі. Ал бала оны жасай алмайды.

Жетістікке жетуде мынаны есте ұстаған жөн. Жетістікте жеңіс пен жеңіліс, ұтыс пен ұтылыс, білген мен білмеу қатар жүреді. Жеңіліс, ұтылыс, білмеу сияқты нәрсені түсінбесе, бала жеңіс, ұтыс, бәлу дегенді түсінбейді. Қазақтың «Ренжи білмеген адам қуана да білмейді»,- дегені сияқты. Осыған баланы мектеп қабырғасында үйретіп қалыптастыру керек.

Осы жерде баланың жеңісі мен жеңілісін балалар ұжымы түсіністікпен қарап, жеңісіне ортақ қуанып, жеңілісіне ортақ ренжіп, керек болса қайғырып, баланы қайраттандыруы тиіс. Міне осындай ұжымда бала қатаяды, жеңіске жетудің жолын қарастырады.

Ересек адам өз қуанышымен бөліспеуі де мүмкін. Ал бастауыш мектеп оқушысы міндетті түрде жолдастарымен өз қуанышын бөліседі. Қазақтың «балалы үйдің ұрлығы жатпайды» дегеніндей, балалар өз қуаныштарымен өзара бөлісуге әр уақытта дайын болады.

Қысқасы, баланың қуанышы, оның басын айналдырып жібермесін, ал қиындық мұңайтпасын. Екеуінде де жолдастарының қолдауы қажет. Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары: баланың сенімін қалыптастыру, қоғамдық қатынасын дамыту, өктемдікке жол бермеу, адами қатынасты орнату, жетістіктерге қол жеткізу. Осы бағыттарды іске асыру соның технологиясы болып табылады.

1.2. Бастауыш сынып оқушыларының оқуға үлгермеуінің педпгогикалық талдаулары мен себептері.
Бастауыш сынып оқушыларының оқуға үлгермеуін болдырмаудың бір жолы – қызметтестік қағидасы. Қызметтестік дегеніміз- ұстаз бен шәкірттің ортақ жүйемен жұмыс істеуі, жетістікке, көздеген мақсатқа жетуі. Осы қағиданы орындау барысында мынаны ескеру керек:

Біріншіден, ортақ мақсатқа екі жақтың да көзінің жетуі.

Екіншіден, ұстаз бен шәкірттің әрқайсысы өздеріне тиісті шарттарды біліп, ешкімге арқа сүйемей үйлесімді орындауы.

Үшіншіден, керек жерінде бір-біріне көмегін беру, масыл болмау.

Бірақ педагогикалық қызметтестіктің орындалуы балалардың жас ерекшелігіне байланысты. Ол әр кезеңде әр түрлі қатынас, қызметтестік болуы мүмкін.

Мектеп жасына дейінгі балаға қамқорлық керек. Қызметтестік үлкендердің қамқорлығымен жүреді. Мектеп жасына дейінгі балалар шамасына қарай тәрбиешіге көмектесуі мүмкін. Бірақ бұл жастағыларға ересектердің қамқорлығы басым болады.

Бастауыш сынып оқушыларымен қызметтестік айшықталып көріне бастайды. Дегенмен осы жаста да негізгі рөлді ересектер, мұғалімдер атқарады. Мұны біз тәлімгерлік-қызметтестік дейміз. Бірақ бұл кезеңде балаларға қызметтестікке араласуға мүмкіндік береміз.

Серіктестік-қызметтестіктің бір түрі. Оны бастауыш сынып оқушылары мен жасөспірімдердің 5-6 сыныбында байқауға болады. Серіктестік қызметтестікке бір табан жақын. Дегенмен мұнда да ересектер негізгі жетекші рөлді атқарады.

Қызметтестіктің ең жоғарғы түрі – достық. Қызметтестік қатынас достық қатынасқа ұласуы мүмкін. Бұл негізінде жасөспірімдіктен жастық шаққа ұласқанда болады. Мұғалімнің оқушылармен тек қызметтес болмай, осы қатынас достыққа өссе, бұл ұстаздың ең үлкен жеңісі, ұстаздық қызметтің жемісі болып табылады.

Бірақ қызметтестік-достық толық тең құқықтықта болмайды және жіберілмейді де. Мұғалім- әр уақытта мұғалім. Ол оқушымен арақашықтықты сақтай білуі тиіс.

Біз осы арақатынасты мысал-жағдайлар арқылы талдай отырып, оқушыларды бірнеше топқа бөліп қарайың.

Мәселен, мұғалім мен оқушылардың бірігіп қызмет жасап, жетістікке жетудің жағдайын жасау жолында "Үміттің ақталуына байланысты қуанышқа" бөленген оқушылар тобы болады. Олардың көптен күткен жеңіс-қуанышы орындалады. Оның орындалуына бала, ата-ана, мұғалім де ат салысады. Осының орындалуына баланың оқуға деген құнттылығы, орындауға жұмсалған күш-жігері және жұмыстың нәтижесі себеп болады. Бұл қуанышқа барлығы ортаң. Сондықтан барлығына ортаң тең қуаныш. Сонымен осы "Үміттің ақталуына байланысты қуаныш иелерін" топтарға жіктеп көрейік.

Бірінші топ "Сенімділер" немесе "Өз ісіне тыңғылықтылар" деп аталады. Мұндай топ оқушылардың кез келген жас кезеңдерінде кездеседі. Мұндайларға жауапкершілігі бар, оқуға деген қабілеті жоғары, үй тапсырмасын ұқыпты орындайтын, қоғам жұмысына берілген, өз ісіне берік, абыройы жоғары, өзіне-өзі сенген оқушылар жатады. Бұл аталған оқушылар негізінен ата-анасының балаға деген қамқоры педагогикалың тұрғыдан дұрыс қатынас жасай алатын отбасынан шығады. Бұл оқушылардың оқудағы жетістік-қуанышы берік, бала өзі-өзіне сенімді.

Бірақ мұндай оқушылар да сүрінуі мүмкін. Оған көңіл бөлудің қажеті жоқ. Баланың өзі кемшілікті талдауға шамасы келеді. Ондай оқушылар өз қиындығын өзі жеңіп шыға алады. Бұлар сенімділер.

"Батылдар" тобына жататын оқушылардың оқуға деген қабілеті "сенімділерден" көп жоғары. Бірақ оқу жүйесіндегі қызметі төмен болып келеді. Мұндай оқушылар бір кезде жетістікке жетсе, бір кезде төмендеп кетуі мүмкін. Батылдықта тұрақтылың жоқ. Әрине, мұндай оқушылар тұрақты, мәдениетті, балаға деген қамқорлығы жоғары отбасынан шығады. Осы көрсетілген оқушылар сезімге тым берілгіш, жетістікке тым еті үйреніп кететін, жеңіліс, қолайсыз жағдайды көтере алмайтын болып келеді. Мұндай оқушыларды уақтысында "құдайын таныту керек", сезімін оятып, ұятқа шаңырып, керекті көңіл басуын жасаған жөн.

"Күмәнділер" тобы. Мұндай оқушылар да балалардың әр жас кезеңдерінде кездеседі. Бұл оқушылар да жақсы отбасынан шыққандар. Сабаққа деген қабілеті жақсы, жақсы оқитындар. Біраң олар өз ісіне күмәнді, өзіне деген сенімі ның емес.

Мұндай қасиеттің көптеген себептері болуы мүмкін.

Біріншіден, өзін-өзі дүрыс бағалай алмау.

Екіншіден, жүйкесі жұқарған, артың іске, батылдыққа бара алмайды.

Үшіншіден, отбасында кикілжің болуы мүмкін.

Төртіншіден, өмірдегі, оқудағы жеңіліс баланы жал-таң етуі, т.б.

Мұндай оқушылармен мұғалім ерекше әдіс-тәсілдермен жұмыс істеуі тиіс. Уақтысын тауып мақтап, алда болатын жұмыстарды айтып, дайындап отырса, ондай оқушылар қатарға қосылып кетеді.

Келесі топ - "Үмітсіздер" немесе өмірден түңілгендер. Мұндай оқушыларға мұғалім ерекше әдіс-тәсіл қолдануы керек. Бұлар қара жаяу емес. Кезінде жақсы оқыған оқушылар. Бірақ бір кезде оқуда жеңіліс тауып, өзіне деген сенімді жоғалтып қатарынан қалып қойғандар. Мұғалім осындай оқушылардың үмітін ояту жолын іздестіруі тиіс.

Қуануға сатылап немесе біртіндеп жету. Біріншіден, психологиялық шабуыл жасау. Баланың тапсырманы орындаудағы жүрексінуін жеңу, соған психологиялық жағдай жасау, баланың осы тапсырманы орындай алуынаэмоционалдың әсер ету.

Екіншіден, эмоционалдық одақтасу. Ұстаз және оқушы қиын істі бастап жеңу үшін одақтасады. Мұғалім баланың жүрексінуін жеңуге көмектеседі. "Оқудағы нәтижесіздік - уақытша, кездейсоқтықтан пайда болған. Сол жеңілісті жеңуге болады", - деп баланы сендіру керек.

Үшіншіден, негізгі бағытты таңдап алу. Мұғалім баланы сендіргеннен кейін, сол жетістікке жетудің жолын анықтайды. Оқу процесінде кездеседі деген кедергілердің алдын алады.

Төртіншіден, оқуда кездесетін қиындықты болжай отырып, мұғалім күмәнданатын балаға тапсырманы басқа балалармен бірдей бере береді. Бірақ күмәнді баланың жұмысында кездесетін қиындықтың алдын алып, көмектеседі.

Бесіншіден, жұмыстың нәтижесін талдағанда күмәнді баланың қиындықты жеңе білгенін атаған жөн. Бірақ келесі жолдары күмәнді бала мұғалімге арқа сүйей бермей, өзінше еңбектенгені де дұрыс.

Алтыншыдан, күмәнді баланың күмәні сейілгеннен кейін жалпы қатарға қосып оқытуға болады.

Қысқасы, баланың күмәнін сейілту үшін педагогикалық алты кезектен сатылап өтіп, жүрексінетін баланы жалпы қатарға қосуға мүмкіндік бар.

"Күтпеген қуанышқа" кенелудің тағы бір жолы - ол балаға үміт арту. Үміт арту екі жаққа да бірдей. Мұғалім балаға үміт артқанда, өзі де іштей баланың күтпеген қуанышына өз үлесін қосады, үміттендіреді, үміттенеді. Үміт ақталғанда екі жақ та күтпеген қуанышқа кенеледі.

"Жалпы қуаныш-мақтаныш" жағдайы. Бала жалпы қуанышқа жора-жолдастарының, өзінің пір тұтатын жолдастарының, мұғалімдердің оқу-тәрбиедегі жетістігіне қуанғанда кенеледі.

Жалпы қуаныш-мақтанышты да мұғалім ұйымдастырады. Жалпы қуаныш - аяқ астынан бір нәрсеге қуану, сыртқа шығарып қуану, іштей қуану, т.б. болып бөлінеді. Жалпы ортақ қуаныш - мақтанышқа балаға, мұғалімге, жолдастарына қатысы бар қуаныш жатады. Жалпы қуаныш - мақтаныш. Ол - мектептің, ұжымның, жолдастарының қуанышы. "Онымен мектепте бірге өсіп едік немесе бір партада отырып едік ", - дегендей мақтаныш-қуаныштар болады.

Дегенмен өмірде көре алмаушылық та болуы мүмкін. Қуаныш-мақтаныш ортақ, бірақ бәрі бірдей қуанып мақтанбайды. Бірақ жалпы ортақ қуаныш-мақтаныш еш уақытта өз қасиетін, мазмұнын жоғалтпайды. Кейде ортақ қуаныш-мақтаныш баланың басын айналдыруы да мүмкін. Сондықтан ондай жағдайды мұғалімнің қадағалағаны жөн. Қуаныш-мақтанышқа кенелушілерді үш топқа бөлуге болады.

Бірінші топ — санаткерлік қабілеті нашар, жалқаулығы басым. Бірақ ел қатарлы, орта топта жүріп, қоғамдық жұмыстарды орындап, жолдастарымен жақсы қатынаста болып, мұғалімнен ескерту алмай оқитын балалар осы топқа жатады. Ондай балалар елгезек, тәртібі дұрыс болып келеді. Мұндай оқушыларды қуаныш-мақтанышқа кенелту үшін, оларға өр уақытта жол салып беріп тұру керек. Бір кезде өзінше жұмыс істеу қабілетіне жеткенде мұғалім ондай балаларды жетектегенді доғарады.

Осындай топтағы оқушыларға қолданатын тәсілдің бірі "Менің істегенімді қайтала" деген алгоритм. Мұның мақсаты – алға озып кеткен оқушыны қуып жету, соған психологиялық тұрғыда дайындау, баланың сана-сезімін ояту. Осы алгоритмнің бірінші жолында сыныптағы оқушылардың, сынып ұжымының санаткерлік ахуалын анықтау, яғни кімге еліктеу керек, кімді қуып жету керек? Егер де сынып ұжымының көпшілігі ұйқылы-ояу болса, онда ондай ұжымда бұл алгоритмді пайдалануға болмайды.

Алгоритмді пайдаланудың екінші жолы. Мұнда осындай топтағы оқушыға интеллектуалды демеуші табу керек. Ондай демеуші жоғары сынып оқушыларының арасынан жақсы оқитын, өз еркімен көмек беруге даяр, ағалық қамқорлық жасай білетін адам болғаны дұрыс. Демеушілік көмекті біреу күштеп жасата алмайды. Ол ерікті қызмет. Ондай көмекті төменгі сынып оқушысы да арланбай қабылдай алады. Демеушілік қызметте бірге сабаққа дайындалу, іс-шараларға, кештерге қатысу, бос уақытты бірге пайдалануға болады.

Алгоритмнің үшінші кезегінде мұғалім атқарылған істің нәтижесін қорытындылайды, қолдау көрсетеді. Осы істі сынып оқушылары да қолдайды. Осындай жақсы іс жеке баланы да, сынып ұжымын да, демеушіні де, мұғалімді де қуаныш-мақтаныш сезіміне бөлейді.

Екінші топ — санаткерлік кемшілігі жоқ, оқуға деген қабілеті бар, жолдастарымен, мұғалімдерімен дұрыс қатынастағы, бірақ бір жағдаймен қатарынан қалып қалған оқушылар тобы. Бұл оқушылар қоғамдық жұмыста да белсенділік танытады. Осы топтағы оқушылардың бір ерекшелігі - олардың оқуға деген қызығушылығы біртіндеп өрмен қарай төмендеп кетуі мүмкін. Мұндай оқушылар өте эмоционалды болуы мүмкін. Оларды қолдау немесе тежеу тәсілдерін жөнімен қолданған жөн. Осы жерде мұғалім тиімді әдіс-тәсілдерді жөнімен қолдануына болады.

Шынайы налу немесе шынайы ренжу тәсілі. Мәселен, мұғалім оқушыны өзінің шын сезімімен беріліп жұмысқа тартса, жетістікке қуанса немесе сәтсіздікке шын жүрегімен налыса, ондай тәсілден оқушы қорытынды шығарады. Бұл қасиет көрінген мұғалімнің қолынан келе бермейді. Және бұл тәсіл жасанды болмауы тиіс. Жасанды тәсілді оқушы тез сезіп қояды.

Орын немесе рөлдерді алмастыру тәсілі. Бұл тәсіл мектептерде жиі қолданылады. Оны оқушылардың мектепті, оқу-тәрбие жұмысын басқару күндерінде пайдаланады. Аптасына бір күн оқушы мұғалімнің, директорның, оның орынбасарының қызметін атқарады. Біз мұны "Оқушылардың өзін-өзі басқару күні" деп те атаймыз. Бұл күні мұғалімдер бақылаушыр өлінде болады. Мұндай төсіл оқушылардың басқару мүмкіншілігін ашумен қатар, олардың оқуға, мектеп тәртібін сақтауға деген құлшынысын туғызады, ұжымдық татулыққа итермелейді. Бұл тәсілдің тағы бір ұтымдылығы - ол әрбір оқушының оңуға, тәртіп сақтауға деген ниетін ашып, ойын арқылы шынайы жұмысқа араластырады. Әркімнің өзіндік ерекшеліктері анықталады, қабілеті ашылады. Бірақ бұл жұмысты өз бетінше жіберуге болмайды. Мұны мұғалімнің білдіртпей шебер ұйымдастыруы, басқаруы керек. Кей жағдайда рөлмен алмасуда сәтсіздік болуы да мүмкін. Кейбір оқушылар ұжымды басқаруда не ұяңдық танытып немесе сайқымазақтыққа салынып кетуі мүмкін. Мұғалім мұндайға жол бермеуі тиіс.

Осындай қателікке жол бермеудің кепілі - мұғалім сынып ұжымын жақсы біліп, кімге қандай рөл беру керектігін күні бұрын анықтағаны дұрыс. Мұғалім ұжымдың эмоционалдың ортаны сезіп, оның санаткерлік ортасын тани білсе, осы екеуін қосып ұтымды пайдаланса, онда ешқандай қателік жібермейді. Бұл екі ортаны меңгеру үшін мына элементтерді біліп, іске асырған жөн: Біріншіден, оқушылардың өзара қатынасы. Екіншіден, мұғалім мен оқушылардың өзара қатынасы. Үшіншіден, сыныптағы топтардың өзара қатынасы. Төртіншіден, жеке оқушы мен ұжымның қатынасы.

Осы аталған қатынастар дұрыс болса, онда оқушылар ұжымының сезімдік, санаткерлік ортасы жайлы болады да, әрбір оқушының дамуына мүмкіндік береді.

Егер де сынып қолдамаса жеке оқушының оқудағы, тәртіптегі жетістігі түкке тұрмайды. Қайта ондай оқушылар жек көрінішті болады да, оқуға деген ынтасы жоғалады. Бұл жаңағы оқушыға қуаныштың орнына реніш әкеледі.Эмоционалды орта мен санаткерлік ортаның қосындысы балаға қуаныш, ұжымға мақтаныш әкеледі.

Бірақ эмоционалдық орта мен санаткерлік ортаның арақатынасы бірдей емес. Ол баланың жеке басының ерекшелігі мен жас ерекшелігіне байланысты. Төменгі сынып оқушыларына эмоционалдың ахуал тән болса, негізгі мектеп оқушыларында эмоционалдық ахуал мен интеллектуалдың тепе-тең, ал жоғары сынып оқушыларында интеллектуалдық ахуал басым.

Осы фондарды іске қосу үшін "Еліктегіштік", "ертіп әкететін" тәсілді пайдаланған жөн. Жалпы мектеп оқушылары еліктегіш келеді. Әсіресе, жаман қылыққа баланың жаны үйір, еліктегіш. Бірақ осы еліктегіштік тәсілді мектеп мұғалімі оқушыларға пайдалы жағымды жағынан қолданғаны дұрыс. Ол үшін сынып ұжымында еліктеуге жарайтын оқушылар болуы тиіс. Олар еліктеудің генераторы, аккумуляторы болып саналады.

Осы еліктегіштік төсіл өз деңгейінде жүргізіліп, оқушылар (генератор да, сол генератордан қызу алған оқушы да) қанағат алса, тәсіл нәтижелі болса, онда мұғалім де, сынып оқушылары да, жеке оқушы да қуанышқа, мақтанышқа кенеледі.Сонымен, жалпы қуаныш-мақтаныштың формуласы төмендегідей болады:Біріншіден, оқушының күткен немесе күтпеген қуаныш-мақтанышы.Екіншіден, мұғалімнің қолдауы. Үшіншіден, сынып ұжымының кейбір мүшелерінің осы қуанышқа ортақтасуы. Төртіншіден, осы ортақтасқан оқушыларды мұғалімнің қолдауы. Бесіншіден, ұжымның ортақ қуанышына мұғалімнің де қуануы. Осы бес сатыдан тұратын формула жалпы қуаныш-мақтаныштың формуласы болып табылады.

"Еліктегіштік, ертіп өкететін" тәсілді толық қолдануға мынандай төрт жағдай әсер етуі тиіс: Біріншіден, ұжымда жағымды эмоционалды, интеллектуалды жағдай болуы. Екіншіден, еліктеуге тұратын оқушы немесе оқушылардың болғаны. Үшіншіден, жарыса жұмыс істеу, бәсекелестіктің жағымды жағын пайдалану. Жарыс болу үшін жарысқа түсетін екінші жақ болуы тиіс. Жарысатын адамы жоқ болса жарыс шықпайды. Және ескертетін жайт, жарысты мұғалім басқара, ұйымдастыра білуі тиіс. Егер екі оқушының немесе екі топтың жарысы бақылаусыз, ұстаздың басқаруымен жүрмесе ондай жарыс оның жегізеді де, бақ талас пен тақ таласқа айналады. Ондай жарыс ұжымды ұйымдастырмайды, қуаныш әкелмейді. Керісінше, реніш, бақытсыздың, ұрыс-керіс әкеледі. Мұндай жарысты ұйымдастыруда мұғалім дипломатияны қолданғаны абзал. Төртіншіден, жарыста мұғалім балаларға "Сендер өзара жарысасындар" деп айтпайды. Бірақ балалардың өзара жарысуына түрткі болады, оны қолдайды. Балалардың өзара жарысының түрлері көп. Мәселен:

Біріншіден, мұғалімге жақсы жағынан көріну үшін жарысады.

Екіншіден, сыныптағы лидердің көңілінен шығу үшін жарыс.

Үшіншіден, жолдастарының алдында беделін өсіру үшін жарыс.

Осы жерде топтан лидер суырылып шығады да, топтың мүддесін қорғаушы болады. Мұның бәрін мұғалім мұқият қадағалап, жарыс барысына түзетулер енгізіп, дұрыс бағыт береді. Мұғалім көшбасшысын (лидерді) анықтап алғаны жөн. Бірінші топ пен екінші топтың өзара бөсекесін лидер басқарады. Ал мұғалім лидер арқылы топтарды басқарады, қуаныш-мақтаныш, реніштеріне ортақтасады. Мұғалім бір топтың жеңілісі арқылы екінші топты жеңіске апара алмайды. Жарыс екі жаққа да бақыт, қуаныш, мақтаныш өкелуі керек.

"Еліктегіштік, ертіп әкету" немесе осымен ұжымды толық "ауырту" дегеніміз - ұжымды қалыптастыру, алға жетелеу, татулық, бірлік, ұйымшылдыққа тәрбиелеу құралы болып табылады. Осындайда балалардың бір-біріне деген ыстық ықыласы болады, бір-бірін сыйлайды, достық ұзаққа созылады, қуанышын, ренішін бөлісе алады. Осы жағдайда "Бірі үшін бәрі, бәрі үшін бірі" деген ұранға жүгінеді. Бұл бір қарағанда кеңестік ұранға ұқсауы мүмкін. Бірақ нағыз дос-жарандарда осындай қатынас болуы тиіс. Оны ұйымдастыратын, түрлі әдіс-тәсілдерді балаларға сездірмей пайдалана білетін мұғалімдер - шебер ұстаздар. Ол көрінген ұстаздың қолынан келе бермейді.

Оқу-тәрбие жұмысының дұрыс бағытта дамуына оқушы отбасының қуанышы. Қуаныш-мақтаныш сезімі тек мектеп оқушыларының, сынып ұжымының, олардың мұғалімдерінің арасында ғана болып қоймайды. Баланың қуаныш-мақтанышына отбасы да ортақ. Керек болса баланың оқудағы, тәрбие саласындағы жетістігіне ең бірінші отбасы қуанып, мақтанады. Отбасылық қуаныш-мақтаныш - балаға бәрінен де қымбат. Осы жағдай баланы алға талпындырады, эмоционалдық жақсы жағдай туғызады. Оның жолдастарының арасында еркін сезінуіне мүмкіндік береді, сынып арасында өзін эмоционалдық еркіндікте ұстауға қолайлы жағдай туғызады. Отбасындағы жақсы эмоционалдық жағдай — мектептегі эмоционалдық жақсы жағдайдың бастауы. Осы екі жақсы эмоционалдың жағдайдың тізгіні де ұстаздың қолында болып, оның өрмен қарай дамуын қадағалап отыру қажет. Егер де баланың оқуына, оның жетістігіне отбасы қызығушылық танытып, мектеп мүғалімдерімен одақ құрса, онда отбасының ұтары көп, қуаныш-мақтанышқа кенеледі.

Отбасы мұғалімдер сияқты әдіс-тәсілдерді ойлап жатпайды, ол мұғалімдердей бұл жұмысқа ғылыми түрде қарамайды. Отбасы күнделікті баланың жетістігіне қуанады, мақтанады. Мұны біз интуитивтік қатынас дейміз. Себебі отбасы мен баланың қатынасы ата-ана сезімінен тұрады. Мұнда ғылыми тұрғыда жоба жоқ. Мұғалім баланы қанша бір жаңсы көріп, өзіне тартып қызметтес болғанымен, ол ресми адам. Ал әке-шешенің баласымен қатынасы сезім арқылы жүреді. Мұғалім оқушымен қатынас жасағанда әке-шешені педагогикалық тұрғыда сауаттандырып, өзіне одаңтастыққа тарту керек.

Әке-шеше педагогикалық тұрғыдан қанша бір сауатсыз болғанымен, олар интуитивті түрде (ішкі сезім арқылы) баласының ішкі жан дүниесін түсінеді, сезеді, бола-шағына сенеді. Сондықтан да бала өзінің ойын әке-шешемен бөліседі, ашылып ойындағысын айта алады. Әке-шешесі баласын психологиялық тұрғыдан да түсінеді.

Әке-шешесі баласын сырттай жүріс-тұрысынан танып біліп, ішкі психологиясына үңіле алмаса, жас мүғалім баланы сырттай да, іштей де тани алмайды. Әрбір жеке баланы әке-шешеден артық білетін адам жоқ. Мұғалім ата-анамен бұл мәселе бойынша жарысқа түсе алмайды.

Бұл жерде мұғалімді де кінәлай алмаймыз. Себебі олардың жоғары оқу орнында алған психологиялың білімдері жеткіліксіз. Ол білім өмірде пайдалана келе бекиді, теория тәжірибемен ұштасады. Жас мүғалімге балалардың бәрі бірдей болып көрінеді.

Дегенмен бала тәрбиесінде, оқуда мұғалімнің көмегі ауадай қажет. Егер мұғалімнің көмегімен баланың жақсы қасиетін, талантын ашса, ата-ана мен баласы мұғалімге мәңгі қарыздар. Ондай мұғалімге олар бас иеді. Бірақ мұғалімнің ішінде де мұғалім бар. Кейбір мұғалімдер баланың тек жаман жағын ғана байқап, соны мәңгі бақи дәлелдеуге тырысады. Бұл мұғалімге жақсы қасиет емес. Ондайдан аулақ болу керек.

Бірақ мұғалімнің бір ерекшелігі - ол көп жағдайда баланың іс-әрекетіне әділ -сын көзбен қарайды. Қарға баласын "аппағым" дегендей, әке-шеше баласының нашар қылығын байқай бермейді, байқаса да мән бермейді, оны әр уақытта қорғайды, ақтайды. Сондықтан да мұғалім -балаға әділ сыншы. Себебі мұғалім әрбір баланы салыстыра отырып, көп жылдық тәжірибені пайдаланып ата-анаға ақыл-кеңес береді. Бұл жағдайда әке-шешемен мұғалімнің арасында келіспеушілік болуы да мүмкін. Осындайда бала саудаға түскендей болады. Бұл сауда емес. Екі жақтың бала туралы тартысында ешкім ұтысқа ие бола алмайды. Ұтыс тек екі жақ ортақ келісімге келген жағдайда ғана болады.

Мұғалім өзінің көзқарасын дәлелдеуден бұрын, баланың жаман жағын емес, жақсы жағын айтып барып, ұрыс-керіске бармай-ақ ойын дәлелдеуге болады. Мұғалім білімдар болмай, ақылшы, кеңесші болуы тиіс. Сонда ғана ата-ана мұғалімге сенім артады.

Сонымен, қорытындылай келе, айтарымыз: баланың табысына отбасының қуаныш-мақтанышы тек мұғалім мен оқушылардың табысынан немесе жеке оқушының табысынан тумайды. Сол табысқа жетуге әке-шешенің де өзіндік орны бар. Табыстың қуанышына әке-шеше де мақтанады.

Бала еңбегінің отбасылық қуаныш-мақтанышын тудырудағы ата-ананың рөлі. Баланың отбасылық қуанышқа-мақтанышқа кенелуіне әке-шеше бірінші сыныптан бастап өз үлестерін қосады. Себебі бастауыш сынып оқушыларының сабақ орындауын қадағалайды, керек жерінде көмектеседі. Отбасының бала оқуының жетістігіне қуанышын ұйымдастыруы балаға көмек беруден басталады. Көмектің өзі екі тұрғыда жүреді. Біріншісі – түсіндіріп көмектесу, ал екіншісі – баланың жұмысын ата-ананың өзінің орындауы. Екіншісі педагогикалың түрғыдан дұрыс емес. Бала әке-шешеге арқа сүйеп кетеді. Болашақта не жұмыс болса да "Әке-шешем бар, не қам бар" деп жаман үйренеді.

Екінші сыныпта баланың оқуындағы әке-шешенің көмегі – ол баланың сабақ оқуына қатысу немесе қадағалау. Екінші сыныпта балаға еркіндік беріп, сабақты өз бетінше орындауға жағдай туғызу, кеңес беру.

Үшінші сыныпта баланың сабақ орындауын ата-ана тек бақылап, қадағалаумен шектеледі. Осылай біртіндеп ата-ана баланың сабақ орындауын өзіне жүктейді.

Мектеп оқушысына күткен немесе күтпеген қуаныш-мақтаныш әкелу үшін отбасының да атқаратын қызметі ұшан-теңіз.

Бірақ отбасы оны мұғалімнің көмегімен, басшылығымен ғана орындай алады. Бала-отбасы-мүғалім - осылардың реттеушісі – мұғалім.

Мерзімі ұзартылып кейінге қалдырылған баға. Орыс тілінде "отметка", "оценка" деген сөздер бар. Олардың мағынасы қазақ тілінде "баға" деген сөзбен беріледі. Негізінде баға екі мағынада. Баланың білімін бағалау және баланың жауабын белгілеу. Екеуінің де тәрбиелік мәні бар. Бастауыш сыныпта, әсіресе, бірінші сыныпта баланың білімін бағаламайды, белгілейді. Бірақ бастауыш сыныпта оқушылар баға алғанды дұрыс көреді. Сондықтан да мұғалім ойын ретінде балаға баға қояды. Бірақ ол шынайы баға емес, ол белгі. Отметка - белгі мерзімі ұзартылған баға, болашаққа үміт арту, баланы жақсы оқуға итермелеу. Керек болса баланың білімін күнделікті бағаламай-ақ оқытуға болады. Мәселен, озат оқытушылар осылай қызмет жасайды. Баға қүнсызданбауы тиіс. Осы туралы орыс ғалым-ұстазы В.А.Сухомлинскийдің айтқаны бар "Белгі-баға баланың білімінің жоқтығының белгісі болмауы керек. Белгі-баға баланың алға жылжығанының, білімінің тереңдей бастағанының белгісі болуы тиіс". Сондықтан да балаға нашар бағаны қойғаннан гөрі, сол нашар бағаның мерзімін ұзартып, жақсы нәтиже көрсеткенге дейін баға қоймай оқытқан жөн.

Кейбір мұғалімдер мен ата-аналарда "Баға қоймай оқытса, бала соған үйреніп, оқуды мүлде қояды" деген қате түсінік бар. Бұл дұрыс емес. Оны өмір дәлелдеп отыр. Қазақтың мынандай бір мақалы бар: "Жаманды жаман деп айта берсең, бөркі қазандай болады". Баланы "жамансың" деп айтабергеннен балажақсы болмайды. "Сен жақсысың, бірақ мен саған үштік қойғым келмейді. Келесі жолы төртке жауап бер" десең, бала соған тырысады, үмітіңді ақтайды.

Қуаныш хабаршысы. Сынып жетекшісінің немесе пән мұғалімінің ата-ана, отбасына келіп, танысып, балатуралы өз ойымен бөлісу дәстүрге айналған. Біраң осы мұғалімнің ата-анамен кездесуі екі түрлі өтеді, яғни мұғалім кездесуді екі түрлі әдіспен өткізеді. Біріншісінде мұғалім баланы жамандай келеді. Мұғалім негізінде нашар оқитын балалардың ата-анасымен кездеседі, не мектепке шақырады, не үйіне барады. Бұл қуаныш хабаршысы емес. Бұл - реніш хабаршысы. Екіншісінде мұғалім ата-анаға келгенде жақсылық та айта келеді, балалардың ата-анасымен танысады, болашаққа жоспар құрады.

Сынып жетекшісі сынып оқушыларымен жиналысын өткізгенде де шеберлік танытуы тиіс. Жиналысты мәнді етіп өткізуге де болады немесе жиналысты жалпы қалай болса солай өткізуге де болады. Бұл сынып жетекшісінің шеберлігіне байланысты. Мәселен, жиналыста ата-анаға "сіздің балаңыздың бағасы әзірше төрт" деуге де болады, немесе "сіздің балаңыздың бағасы тек төрт" деуге де болады. Тек төрт пен әзірше төрттің арасында айырма бар. Сынып мұғалімі, сынып жетекшісі отбасына қуаныш хабарын әкелетін адам болуы керек. Мұғалім сол үшін жаратылған.

Компенсация немесе толмағанды толтыру. Отбасын баланың оқудағы жетістігімен қуантатын оқушының өзі, оның жолдастары, мұғалімдер және отбасы. Бірақ әрбір отбасы педагогикалық тұрғыдан бірдей емес. Кейбір ата-ананың баламен, мектеппен қарым-қатынасы дұрыс болуы немесе дұрыс болмауы да мүмкін. Оның түрлі себептері бар. Оның әрқайсысына тоқталып жатпай-ақ, ата-аналар тобын екіге бөлуге болады. Бірі педагогикалық тұрғыдан дұрыс, ал бірі педагогикалық тұрғыдан бұрыс. Осы дұрыс пен бұрысты қосып ортақ педагогикалық қатынас жасауды біз педагогикалық компенсация деп атадық. Мұндағы айтайық деп отырғанымыз - тәрбиесі нашар отбасының балалары мен тәрбиелі отбасының балаларын сабаққа бірге дайындалуға, өзара достасуға үйрету. Осы жерде біз көп нәрсені ұтамыз. Осы мәселе бойынша қорытынды: Мектеп жасына дейінгі балаға қамқорлық керек болса, бастауыш мектеп жасындағы балаға қызметтестік, серіктестік, достық керек. Оған ортақ іс арқылы жетуге болады: ортақ қуаныш, ортақ реніш, отбасы мен оқытушының ортақ тәрбие жұмысы.

Оқыту барысының ішкі қарама-қайшылықтары оның өздігінен қозғалысын қамтамасыз етеді, оның қозғаушы күштері болып табылады. Оқыту оқушының жеке дамуының алдына қазіргі білім деңгейің меңгеруді міндет етіп қояды. Оқыту барысында басқа да, мысалы, оқытуға дейінгі баланың өз тәжірибесі мен оқыту барысында ол тәжірибенің қайта бағалануы арасында; талап етілетін ой құрылымы мен әдеттегі оқушы ойлауының жүйесі арасында; ғылым мен оқу пәнінің арасында; ғылымдағы жүйе білім мен оқу пәнін оқытудың логикасы арасында қарама-қайшылықтар бар.

Таным іс-әрекеті барысында бастауыш мектеп оқушылары ойдың нақтылыдан абстрактылыққа өту кезеңінде болады. Оқушының танымында сезімдік пен рационалдық, нақтылық пен абстрактылық арақатынасында қарама-қайшылық туады. Сезімдік таным алғашқы ғылыми түсініктерді қалыптастырудың негізі ретінде пайдаланылады. Оқу пәні материалдарының мазмұны сезімдік бейнелерге, баланың елестетулеріне негізделеді. Дегенмен оқу пәндерінің теориялық мазмұнын игерудің негізі ретінде оқу іс-әрекетінде абстрактылық таным жетекші орын ала бастайды.

М.А.Данилов оқытудың барысы қоятын танымдық және практикалық міндеттер мен оқушы бойындағы білім, білік және ақыл-ой дамуының арасындағы қарама-қайшылықты оқыту барысының қозғаушы күші болып табылатын елеулі қарама-қайшылығы деп көрсетті.

Теориялық немесе практикалық міндет пен осы міндетті шешуге бағытталған оқушылардың танымдық іс-әрекеті оқу барысының логикасын құрайды, оның өзіндік қозғалысын қамтамасыз етеді. Логиканың бұл ерекшелігі қандай?

Біріншіден, оқу міндеті оқушының жас, психологиялық ерекшеліктерімен, оның даму деңгейімен, өмір тәжірибесімен, меңгерген білім, білік, дағдыларымен сәйкестендіріледі. Екіншіден, қойылған міндетті оқушының шешу мүмкіндігі алдын-ала қарастырылады, яғни оқушы түбінде оның шешімін таба алады.

Оқушылар оқу міндетін шешу мүмкіндігіне жұмылдырылады, оның өзі олардың ақыл-ой және рухани күштерін жинақтандырады.

Оқу міндетінің шешілуіне көптеген факторлар: оқушылардың дара айырмашылықтары, олардың оқуға қатынасы, жұмыс қабілеті, мұғалім шеберлігі, оқытудың нақты жағдайы және т.б. ықпал етеді. Оқу міндеті өздігінен оқыту арқылы жететін нәтижеге әкелмейді, ол тек қана ойланып іздену іс-әрекетін туғызады.

Осыдан оқу барысын басқару қажеттігі шығады, туған қарама-қайшылықты шешуге ұмтылыс пайда болады. Үшіншіден, оқу міндетін шешу тек оқу материалын игеруге ғана келтіріп қоймайды, сонымен қатар, дамудың жеткен деңгейіне ықпал жасайды, бар білім, білік пен дағдының деңгейін көтеруге себеп болады. Бұл одан әрі қиынырақ оқу міндетін қоюға мүмкіндік береді, осыдан барып, оқыту барысы күрделі мазмұнға көтерілетін үздіксіздікке айналады. Педагогикада оқытудың мәні оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудағы дәстүрлі қалыптасқан кезеңдер тұрғысынан да қаралады.

Бірінші кезең- оқу материалын қабылдауды қамтиды. Оқушылар танымдық міндетті объектіні бақылау немесе нақты материалмен алдын ала танысу негізінде ұғынады. Екінші кезеңде теориялық тәуелділіктер мен оқу міндетін шешудің тәсілдерін мағыналы ойлау жүреді. Оқушылар оқу материалын түсіну деңгейіне келіп, жаңа білім алады. Үшінші кезеңде алған білімдерді жаттығулар, өз бетімен жұмыс, қосымша түсіндірулер жүйесі арқылы бекіту жүреді. Төртінші кезеңде игерілген білім мүмкіндігіне қарай оқушылардың мектеп учаскесіндегі, тұрмыстағы, өндірістегі практикалық іс-әрекетіне қосылады.

Барлық кезеңдерде де оқушылардың білімі бақыланып, тексеріледі. Бұл мұғалімге оқыту барысында танымдық іс-әрекеттің бірінші кезеңінен келесілеріне қарай қозғалыстың жалпы барысын сақтай отырып түзетулер енгізуге мүмкіндік береді.

Оқытудың мәнін дұрыс түсіну мұғалімге оқу-тәрбие барысын тиімді басқаруға көмектеседі. Оқу себептері оқушының қоғамдық мәнінің бағыттылығын, оның жетістіктері мен сәтсіздіктерін анықтайды. Бастауыш мектеп оқушылары оқуының орынды себептері білімге ұмтылу, жақсы баға алу ынтасы, мұғалім мен ата-ананың алғысын алу, Отанға пайдалы азамат болу ынтасы, сүйікті ұстаздарына, көркем әдебиет кейіпкерлеріне еліктеу т.с.с. болып табылады. Мақсат- осы себептерді дамыту және бекіту.

Бастауыш сынып оқушыларының ішінде оқуға ынтасының болмауы, оқи алмауы, оқу еңбегін ұйымдастыра білмеуі, оқудан артта қалуы, білім, білік, дағдыларының жеткіліксіздігі оқуға теріс қатынасты қалыптастырады. Бұның бәрі үлгермеушілікке, білімнің үстірттігіне әкеліп соғады. Ең бастысы- оқушының қоғамдық мәнінің адамгершілікті дамуына кері ықпал жасайтындығы. Осыдан оқушы өзінің моральдық сапаларын жетілдіруге белсенді күш-жігерін жұмсайды.

Нәтижесінде, мұғалімнің алдында оқушыны қайта тәрбиелеу сияқты қиын міндет пайда болады. Оқушыны қолдау, оған өз күшіне деген сенімге ие болуына көмектесу-мұғалімнің басты жұмысы. Жалпы нашар оқығысы, үлгермеуші болғысы келетін оқушы жоқ. Мұғалім өз ісін осы қағиданы басшылыққа алып бастауы керек.

Оқудың орынды себептерін дамыту мен қалыптастыру негізгі оқу іс-әрекетін, оқудағы танымдық қызығуды дамыту болып табылады. Бастауыш мектепте балалардың өзін-өзі басқару, тәрбиелеу тәжірибесі жеткіліксіз. Сондықтан мұғалім шешуші рөл атқарады. Педагогикалық шеберлікті игерген, сынып оқушыларының мүддесін, олардың жеке қабілеттері мен бейімділіктерін жақсы түсінетін мұғалім танымдық қызығуды дамытуға себепші болатын материал мазмұнын оқушылардың жеке тәжірибелерімен орынды байланыстырады. Сабақ мазмұны оқушы тәжірибесіне жақын, түсінікті, қызық бола бастайды. Оқушылардың оқу ынтасына қызық ұйымдастырылған практикалық жұмыс, экскурсиялар, бақылаулар, сонымен қатар, балалардың сыныптан және мектептен тыс жұмыстарға белсенді қатысуына айрықша көмектеседі.