ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының өлкетану библиографиялық ресурстары

Қазақстанда 1937 жылы баспа өнімдерінің міндетті данасын бір орталыққа жинау белгіленген. Осының негізінде баспасөз өнімдерін тіркеу және оларды мазмұнына, ғылыми және идеялық мәніне қарай топтастыру жұмыстары жүрді. Библиография атқаратын қызметіне қарай – ағымдағы, өткенді шолу (ретроспективті) және ұсыныс, тақырыбына қарай - әмбебап (жалпы) және салалық болып бөлінеді. Сонымен қатар библиографияның қосымша түрлері: библиографияның библиографиясы – библиографияның жалпы жағдайын, дамуын қадағалайтын және еліміздің белгілі ғалымдарының, ақын-жазушыларының, мемлкеттік және қоғам қайраткерлерінің өмірі мен қызметі туралы мәлімет беретін библиография (өмірбаяндық) деген түрі де болады.

Қазіргі кезде ғылым мен техниканың өркендеуіне байланысты ақпараттық-библиографиялық процестер де автоматтандырылған. Библиографтар құрастырған көрсеткіштерді белгілі бағдарлама бойынша компьютерлерде бастып шығарады. Әлемдік деңгейде жұмыс істеу үшін Интернетке қосылу библиография үшін үлкен жетістік болды. Арнаулы мәліметтерді сақтау мақсатында техникалық баспа материалдары (микрофиштер, магниттік таспалар, дискеттер) пайдаланылады.

Қазақ библиографиясының тарихы негізінен қазақ баспасөзінің даму тарихымен тығыз байланысты. 1990 жылы Қазан қаласында Қазақстан туралы А.Е.Алекторовтың «Указатель книг, журнальных статей и заметок о киргизах» деген көрсеткіші жарық көрді. 1926 жылы қазақтың қоғам қайраткері және бірінші библиграфы Міржақып Дулатовтың екі бөлімді «Қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіші» шықты. 1937 жылы журнал мақалалары мен кітап жылнамалары, 1940 жылы Кеңес дәуіріндегі Қазақстан мерзімді басылымдарының библиографиясы жасалынды. Соғыстан кейінгі жылдары республикада библиография ісі өркендеді. 1957 жылдан бастап арнаулы басылым – Баспасөз шежіресін, 1971 жылдан «Қазақ ССР кітаптарының жылнамасын» шығару ісі қолға алынды. Библиографиямен көптеген ғылымдар шұғылданды: тарихшы-ғалым Н.Сәбитовтың «Қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» 1862-1917; қазақ өлкетану библиографиясының бас библиографы Г.П.Царевтің «Что читать по животноводству» (1953)ғ С.Ақашевтің «Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру» (1965), қазақ әдебиеті библиографы Ә.Қ.Нарымбетовтың 4 томдық «Қазақ әдебиеті» библиографиялық көрсеткіштері, тіл білімі саласында Ш.Сарыбаевтың «Библиографияческий указатель литературы по тюркологии» (1989), авторлар ұжымы құрастырған «Библиография обществоведов Казахстана» жинағы, Қ.Б.Жарықбаевтың психология ғылымы бойынша көрсеткіштері, Ү.Сұбханбердинаның «Дала уәлаяты газеті. 1888-1902» (1996), «Қазақ, Алаш, Сарыарқа» (1993) атты мазмұндамалық көрсеткіштері, Орталық ғылымикітапхананың жаратылыстану ғылымдары бойынша салалық көрсеткіштері, Э.И.Иванчикованың «Мангышлак», Г.А.Демешеваның «Животный мир Казахстана. 1960-1970» (1997), т.б. жарыққа шықты.

Анықтамалық-библиографиялық құралдарды жасау, оны ойдағыдай жүргізіп отыру кітапханалардың өлкетану жұмысының негізі болып табылады. Оқырмандарға анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету, керекті әдебиеттерді дер кезінде оңай әрі тез тауып беру, оқырман қауымын өлкетану әдебиеттерімен үнемі таныстырып отыру, оны насихаттау, библиографиялық құралдарды мезгілімен шығару жұмыстары, міне, мұның бәрі осы анықтамалық-библиографиялық құралдың ғылыми-әдістемелік жағынан дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты.

Өлкетану әдебиеттерін оқырмандарға кеңінен насихаттауда Ұлттық кітапхананың алатын орты айрықша. Бұл кітапхананың өзінде жасалып жатқан басқа да методикалық, библиографиялық құралдармен қатар өлкетану әдебиеттерін насихаттайтын құралдар да жыл сайын көбеюде. Оның ішінде «Қазақстанда аталып өтетін және еске алынатын тарихи күндерге ұсынылатын әдебиеттер көрсеткіші», «Қазақстан туралы жаңа әдебиеттер», «Қазақстан мәдениеті мен өнері жайында жаңа әдебиеттер бюллетеньдері» атты бірнеше методикалық материалдар мен озат тәжірибелер жинағы бар. Бұл ғылыми методикалық еңбектердің кітапханашыларға тигізетін пайдасы зор екені сөзсіз.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Мемлекеттік кітап палатасы шығаратын «Қазақстан Республикасы кітаптарының жылнамасы» 1971 жылдан бері шығып келеді. Көрсеткіш 1998ж. Ай сайын шығып келген «Кітап шежіресінің» негізінде құрастырылады.

Мұнда берілген материалдар «Мемлекеттік библиографиялық көрсеткіште жан-жақты ондық жіктеу негізінде библиографиялық жазбалардың орналасуы» /Алматы, 1994/ бойынша жіктеліп, жүйеге келтірілген.

Сипаттама «Документтердің библиографиялық сипаттамасы» ГОСТ 7.1-84/М., 1984/ сәйкес берілді. Көрсеткіште Қазақстан Республикасының ішкі, сыртқы саясаты, экономикасы мен тарихытуралы қосымша рубрикалар енгізілді.

Жылнаманың көмекші аппараттары есімдер мен кітаптар тақырыбы көрсеткішінен тұрады.

«Газет мақалаларының шежіресі» 1957 жылдан, «Журнал мақалаларының шежіресі» 1938 жылдан шыға бастады. Шежіренің қосымша аппараттары Атаулар көрсеткіші, құрастыру үшін падаланған мерзімді басылымдардың тізімінен тұрады. Мұнда барлық бхілім салалары бойынша мерзімді басылымдарға енген материалдар кіргізілген.

«Рецензияларшежіресі» 1957 жылдан бері шығып келеді. Онда төмендегідей қосымша көрсеткіштер берілген: Авторлар, редакторлар, құрастырушылар, аудармашылар және тақырыпты; Рецензенттер көрсеткіші.

«Баспасөз шежіресі» 1938 жылдан бастап шығады. Көмекші көрсеткіштер ретінде Атаулар көрсеткіші; Шығармалардың мазмұн көрсеткіші берілген.

1967 жылдан бері тоқсанына бір рет «Казахстаника» Қазақстан Республикасының мемлекеттік библиографиялық көрсеткіші жарық көруде. Соңында есімдер көрсеткіші, географиялық көрсеткіш соңымен қатар көрсеткішке енген журналдар, мақаласы енген газеттер тақырыптық жинақтар енгізілген.

1991 жылға дейінгі республикалық басылымдардағы, баспалардағы ғылыми, әдеби мұралар белгілі бір хронологиялық жүйеге сай шағын түсіндірмесін жинақы берілген.

Құрастырушылар 1991-ден бастап бүгінгі күнге дейінгі дүниелерді кейінге қалдырыпты. Өйткені еліміздің егемендігіне байланысты қаншама мұралар жарияланып, небір асыл кітаптарымыз табылып жатқаны баршаға аян. Көпшілікке арналған сөзінде: «Көрсеткішті мүлтіксіз толық жинақталған басылым деуден аулақпыз. Өйткені құрастырушылардың қолына түспей қалған басқа да материалдардың болуы да ықтимал»,- деп жауапты шығарушылар да болашақтың жұмысы екендігін білдіреді. Демек, библиографиялық көрсеткіш алда жалғасады деген сөз.

Жаңадан толықтырылған бұл ғылыми басылым ізденушілерге, аспираттарға, оқытушыларға, жоғары және арнаулы оқу орындары студенттеріне арналған.

Қазақ библиографиясында табанды қызмет істеп жүрген ғалымдар санаулы ғана. Олар нағыз төзімді, жігерлі, қажымас жандар. Осы бір ауыр да азапты ғылым саласындағы санаулы мамандарымыздың бірі – филология ғылымдарының кондидаты, Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі Үшкөлтай Хасенқызы Суханбердина ұзақ жылдар зерттеу нәтижесінде «Қазақ халқының атамұралары» атты 1917 жылғы Қазақ төңкерісіне дейінгі әр жерде шыққан қазақ баспасөзі тарихының бірегей шежіресін жасады. 1999 жылы шыққан осынау библиографиялық көрсеткіштің ҰҒА-ның Орталық ғылыми кітапханасында тұсаукесер рәсімінде жиналған ғалымдар оның үлкен ізденіспен жасалғанын жан-жақты атап өтті.

Библиографиялық көрсеткіш жайлы сөзінде филолгия ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ысмағұлов автордың 1870-1918 жылдары шыққан 8 қазақ баспасөзінің атап айтқанда «Айқап», «Түркістан уәлаятының газеті», «Дала уәлаятының газеті», «Қазақстан», «Алаш», «Сарыарқа», «Бірлік туы», «Қазақ» сияқты газеттерден ең керекті мәліметтерді жинап бере білумен бірге, 84 адамның суретін, оның үстінде бұдан 150 жыл бұрынғы ел ардақтыларының суреттерінің орын алғандығына айрықша тоқталды. 5204 мақаланың мазмұндамасы, нөмірі, шыққан мерзімі бәрі ұқыптылықпен көрсетілген. Барлық баспасөздің тізімі, нөмірі қамтылған бұл үлкен жинақты «әмбебап энциклопедия» деп атаулары да орынды.

Еліміз Тәуелсіздік алғалы ұлттық мұраларымыздың зерттелуі де жаңаша сипат алып, тың деректермен толықтырылуда.

Өркениеттілік кепілі – халқымыздың әдеби, мәдени, тарихи мұраларының саф алтындай сақталуы. Халқымыздың жарқын болашағы жолында құғын көріп, құрбан болған арыстарымыздың өмір-шежіресі мен мұраларын зерттей беру – ұрпақ парызы.

Осы бағытта Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасында орасан жұмыстар атқарылуда. Кітапхананың ғылыми-библиографиялық бөлімі ғылым салалары, еліміздің саяси ахуалы, экономикалық дамуы, мәдениеті мен әдебиетінен мағлұматтар беретін библиографиялық көрсеткіштер даярлап, оқырмандарға ұсынуда.

Тәуелсіздік жолында жан қиған қазақ зиялыларының өмірбаяны мен қоғамдық қызметін терең таныстыру мақсатымен жаңа «Ұлы тұлғалар» сериясы ашылып, бірнеше ғылыми-библиографиялық жинақтар әзірлейді.

Ағартушы-ғалым, Алашорда қайраткері Ахмет Байтұрсыновға арналған «Ұлттың ұлы ұстазы» атты көрнекті библиографиялық құрал жарыққа шықты.

Ахмет Байтұрсынұлының мұраларын зерттеулер, пайымдаулар, түйіндеулер, баяндаулармен қатар, библиографиялық басылымда Ахаң қаламынан шыққан туындылар, кейіннен табылған «Ақ жол», «Тіл тағылымы» сияқты мақалалары да бар.

Тарихшы тарлан Мұхамеджан Тынышбаевқа арналған «Дәуірдің жарық жұлдызы» атты библиографиялық көрсеткіште мол деректерге бай. Астанада өткен «Байырғы түрік өркениеті: жазба ескерткіштер» атты халықаралық ғылыми-теориялық мәслихатқа арналған тақырыптық көрме бойынша құрастырылған.

Қазақтың Абайдан кейінгі ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевқа арналған «Ұлттыұ поэзия падишасы» атты және қоғамдық саяси қайраткер Мұстафа Шоқайға арналған «Тәуелсіз және тұтас түркістанның дауылпазы» деген ғылыми-библиографиялық көрсеткіштер жарық көрді.

Олар тарихи мазмұн-маңызы бар суреттерімен де құнды.

Сондай-ақ «Қазақстан ғылымдарынығ биобиблиографиясына материалдар» сериясы бойынша шыққан библиографиялық көрсеткіштердің ғылыми-практикалық маңызы ерекше зор. Алғашқсы – Ұлттық ғылыми академиясының академигі Зейнолла Қабдоловқа арналған.

Ұлы Мұхаңның шәкірті – Зейнолла Қабдоловтың әдеби-ғылыми шығармашылығының өзі бір мектеп.

Ғалым-жазушы әлемін зерттеумен айналысқысы келетін ғылыми қызметкерлер мен аспираттар да пайдалы еңбек академик, заңгер М.К.Мүлейменовке, техника ғылымдарының докторы, профессор С.Цойға, т.б. арналған библиогращфиялық көрсеткіштер жарық көрді.

Академияның Орталық ғылыми кітапханасы 1973 жылдан бастап, «Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясына материалдар» сериясымен биобиблиографиялық көрсеткіштер дайындап келеді. Бұл Қазақстан ғалымдарының әлемдік және отандық ғылымға қосқан үлесі туралы, сонымен қатар өмірі, қызметі жайында толық мағлұмат беретін дерек көзі. Осындай үлкен еңбек Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, тарихшы-ғалым, педагог және қоғам қайраткері – Манаш Қабашұлы Қозыбаевқа арналды.

М.Қ.Қозыбаев еңбек жолын Тарих институтында аға ғылыми қызметкерден бастаған ол, ғалым, тарих ғылымының докторы, профессор, Ұлттық Ғылым Академиясының академигі болды. Ғалымның биобиблиографиясын қарап отырсақ, республикадағы тарих ғылымының дамуын байқауға болады.

Ғалымның еңбектері ТМД елдерінің көптеген тілдеріне аударылды. Сонымен қатар АҚШ, Қытай, Болгария, Германия, Украина, Армения, Молдавия, Жапония, Иран т.б. елдерде жарыққа шықты.

«Манаш Қабашұлы Қозыбаев» атты биобиблиографиялық көрсеткіш ғалымның өмірі мен қызметін баяндайтын, оның жетекшілігімен қорғалған 85 докторлық және кандидаттық диссертацияларды қамтиды. Манаш Қозыбаевтың жетекшілігімен 115-тен астам еңбектер, монографиялар, энциклопедиялар, ғылыми жинақтар жарық көрді.

Қазақта: «Жеті атасын білмейтін ер – жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел - жетесіз» дейтін мақал бар. Сондықтан да тәуелсіз мемлекетімізді қайта қалпына келтіру барысында біз тарихи өткеніміздің сабақтарын ескеріп отыруымыз керек.

Қазақ халқынығ тарихында 1801 жылы құрылған Бөкей хандығының алатын орын ерекше. Әсіресе Жәңгір хан билік құрған тұста Бөкей ордасының даңқы артып, алыс-жақын шет елдер зерттеушілерінің қызығушылығын туғызды, назарын аударды.

Осы орайда Ж.Молдағалиев атындағы Батыс Қазақстан облыстық ғылыми-әмбебап кітапханасы оөырман қауымға «Бөкей Ордасы тарихынан» атты ғылыми-көмекші библиографиялық көрсеткіш шығарды. Бұл ғылыми-көмекші көрсеткіштің мақсаты осы бай өлкенің тарихын сонау ХІХ ғасырдан бері қозғаған зерттеулер мен тарихшыларымыздың, ғалымдарымыздығ еңбектерін бір арнаға тоғыстырып, жинақтап оқырман қауымға ұсыну.

Көрсеткішке ХІХ ғасырда қазақ даласында таратылған «Дала уәлаятының газеті», «Қазақстан» сияқты басылымдарда жарық көрген мақалалардан бастап, күні бүгінге дейін баспа бетінде жарық көрген баспасөз басылымдары беріліп отыр. Бұл осы тақырыпқа жинақталған бірінші көрсеткіш, тұңғыш рет оқырман назарына ұсынылып отыр. Көрсеткіште Бөкей ордасының тарихы туралы мәліметтер толық жинақталған деп айтуға болмайды, дегенмен тарихшыларымыз бен туған өлкенің тарихына деген қызығушылығы бар оқырмандар үшін үлкен көмек болары сөзсіз.

Құралдың негізгі мақсаты – оқырман қауымды еліміздің өмірінде аталып өтетін саяси мерекелер, халық мейрамдары, діни мейрамдардың шығу тарихымен, ерекшеліктерімен таныстыру.

Жалпы тарихқа тереңірек көз жүгіртіп қарасақ, оның тегеурінді тепкісін сезінбеген халықты кездестіру әсте қиын. Солардың ішінде қиянат – қысымды дәл қазақ халқындай көп шеккен, зорлық пен зұлымдықтың зардабын көп тартқан халық жоқ шығар.

Еліміз шаттанған қуаныш пен қабырғасы қайысқан қайғыны аз көрген жоқ. Қазақ елі жері қандай кең болса, маңдайына берілген қасіреті де қалың болды. Сол қасіреттерінің бірі – сталиндік зұлмат құрбандары.

Бүгінгі күнге дейін орнын толтыра алмай отырған қасіретіміз – еліміздің ертеңіне кірпіш болып қаланып, ел туын жоғары көтеру үшін атсалысатын арыстай азаматтарымыздың еріксіз, жазықсыз жала шегуі әлі күнге дейін арттағы елдің сезімтал жүрегін қынжылтады.

1997 жыл Елбасының жарлығымен «Ұлтаралық татулық және саяси құғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» болып жарияланғаны бекер емес. Себебі, қазақ халқының аяулы ұлдары, бетке ұстар шамшырақтары, қатардағы қаншама қарапайым азаматтардың жазықсыз «халық жауы» аталуы, жалған жаланың құрбаны болып, сталиндік зұлматқа ұшырағандары халық жадында.

Соңғы уақытта Қазақстандағы 1937-38 жылдардағы зұлмат біраз зерттеліп, жарыққа шыққанмен библиографиялық ізденістер бір еңбекке топталмаған. Сондықтан да бұл құралды құрастырушылар құрал беттерінде С. Бегалин атындағы қорында бар деректерді жинақтауға тырысқан. Бұл библиографиялық құрал «Білсін мұны ұрпақтар» деп аталады.

Осы кітапхананың библиографиялық бөлімі құрастырған келесі бір құрал «Тарихтағы тұлғалы есімдер» деген атпен шығарылған. Құрал үш бөлімнен тұрады.

І. Хандар. Хан сайлау дәстүрі алыс-жақынға белгілі халық билері мен абыройлы ауыл ақсақалдары жиналып, хан сайлайтын күнді, сайлау өтетін жерді белгілейді. Айтылған уақыт пен жерде барша халық жиналып, әр тұста алқа-қотан шағын кеңестер өткізілген. Бұл кеңестерде кімнің ортақ хан сайлауына лайық екендігі талқыланған.

Бірауыздан шешім қабылданып, хан сайлаған соң, бірнеше сұлтандар, билер мен ақсақалдар хабарлауға барады да, оны ақ киізге отырғызып, қайта-қайта көкке көтереді. Ханның үстіне, хан сайлау салтанатына жиналған жәмиғат алтын-күміс теңгелерден шашу шашылады.

Қазақ Ордасының хандары өздерін көкке көтерген, ауыр міндет арқалатып, сенім білдірген халқына аяусыз қызмет етті. Қажыр-қайратын аямады, жанын кешті, қанын төкті, туған елінің мерейінен бөтен мұраты болған жоқ. «Қарақ кісінің ақылы бар» деп, халық таңдап сайлаған хан өз жұртының алдындағы жауапкершілігін сезінумен қатар, қылдан тайса, сол жұрт алдында есеп беретінін де кәміл түйсінген.

Міне бұл библиографиялық құралға қазақтың бірінші ханынан бастап соңғы ханына дейінгі материалдар жинақталған.

ІІ. Билер. Би дәстүр қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік жүйесіндегі демократиялық биліктің иесі. Зерттеуші ғалымдардың, әсіресе, В.В. Бартольдтың пікірінше «би» сөзі шамамаен ХІҮ-ХҮ ғасырларда ежелгі түркі тіліндегі «бек» атауының бір нұсқасы ретінде пайда болып, басқарушы, ел билеуші мағынасын білдірген. Кейіннен бастапқы симантикалық-тілдік реңкінен ажырап, көбінесе дау-жанжалды шешіп, кесімді төрелік айтушы, әділ үкім шығарушы адамды бейнелеу үшін қолданылған. Қазақ халқының дәстүрлі түсінігінде бұл атау төрт түрлі мағынада:

1. 
   ел билеушісі, иелік етуші;
   
2. 
   сот, төреші;
   
3. 
   батагөй, шешен;
   
4. 
   бітістіруші дипломат, елші ретінде ұғынылған
   

Би-дипломат, елші. Ел бірлігіне, ұлт тұтастығына нұсқан келтірер ағайын араздығын басып, руаралық дау-жанжалдарды бітістірумен шектелмей, қазақ ұлысының көрші мемлекеттермен қарым-қатынас жасап, әр түрлі байланыс орнату ісінде де ханға көмекші әрі кеңесші қызметін атқарған.

Міне осындай қазақтың әйгілі билермен оқырман қауымды таныстырып, олар туралы мәлімет беруді өздеріне міндет тұтқан кітапхана қызметкерлері «Билер» атты библиографиялқ құралды оқырман қауымға ұсынады.

ІІІ. Батырлар. «Тарихтағы тұлғалы есімдер» деп аталатын библиографиялық көрсеткіштің бұл үшінші шығарылымы көпшілік оқушылар қауымына және балалар оқуының жетекшілеріне арналған.

Қазақ халқы өз тарихында ірілі-ұсақты үш жүзге жуық ұлт-азаттық көтерілісін бастан кешіпті. Сол ұлт намысы мен ұрпақ қамы үшін бастарын құрбандыққа тігіп, жері мен елін, тілі мен дінін қорғаған батыр бабаларымыздың арқасында қазақ елі ғасырдан-ғасырға көшіп, дамып, тәуелсіз егеменді іргелі мемлекетке айналды.

Сондай – ақ өз басынан аумалы да, төкпелі талай замандарды басынан өткерген қазақ халқының маңдайына сыртқы жаулары қаумалаған ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларды тағдыр шіркін небір марқасқа ұлдарын көруді жазған. Сөз өнері додасында сөйлеп кетсе-көсем, бөрі етікке жармасып, жау жағадан алғанда қылышын жарқылдатқан батыр бола білген, бір бастарында осыншама қасиеттер қатар жүре берген сол бір бабаларымыз өздерінің рухани өмірлері арқылы біздің болашағымызды сәулендіре түскендей.

«Ел үсітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар» деп халқымыз айтқандай, біраз уақыттан бері елімізге аттары мәлім, ерлік істері беймәлім батыр аталарымыздың ерен ерліктері жарыққа енді ғана шығып жатыр. Осының өзі бұл заманда жоғалғанымыздың табылып, һшкеніміз жанып, өлгеніміз тірілгеннің бір белгісі дер едім.

Оқырман қауымға ұынылып отырған бұл көрсеткіште халқымыздың бір кекздері бетке ұстары болған батыр ұлдарының өмір жолдары қиян-кескі шайқастағы ерліктері баян етілген.

Қазақстан Республикасының С.Бегалин атандағы мемлекеттік республикалық балалар кітапханасы жас жеткіншектермен жұмыс барысында елтану тақырыбына ерекше көңіл бөліп келеді. Өзінің мерейтойын тойлағалы отырған Алматы жылдан-жылға өркендеп, көркейіп келе жатқан әсем қала. Алматы – Қазақстанның ең үлкен ғылым ордасы, рухани өмірі өте бай. Ол туралы көп жазуға болады.

Осы кітапхана қызметкерлері құрастырған, оқырман қауымына ұсынылып отырған «Алматы – біздің мақтанышымыз» атты библиографиялық құралда шуақ пен гүлдің, еңбек пен білімнің, денсаулық пен спорттың мекені – Алматы қаласы жайлы мына тақырыптар бойынша ақпараттар ұсынылған.

1. 
   Тарихы терең, ерлері ерен – Алматы.
   
2. 
   Алматы – ірі өнеркәсіпті, білім, ғылым, мәдениет орталығы.
   
3. 
   Алматы қаласының экологиясы.
   
4. 
   Әлемге әйгілі – Медеу.
   
5. 
   Алматы деп ән шырқаймыз.
   

Адам ғұмырының көптеген арпалысқа толы шақтарында кейде тіпті көкіректен кетпейтін, ойдан өшпейтін уақиғалар да ұшырасады. Ондайды халқымыз да, еліміз де есіне сақтап, әлемге паш етіп отырады. Сондай бір шақ «ат басына күн туғанда – ауыздығымен су ішкен, ер басына күн туғанда – етігімен сі кешкен» сонау өткен отты жылдар, аңызды айлар мен апталар, «халық үшін жан пида» деп қанын төккен ұл-қыздар жайлы хикая-әңгімелер, ерлердің ел аузынан тастамайтын өнегелі іс-әрекеттері .

Сол жылдары кең-байтақ отанымызды қорғауға аттанғандардың ортасында қазіргі оқырмандарына жете таныс ақын-жазушыларымыз да болған. Оқырман назарына ұсынылып бұл көрсеткіш солар жайлы. Онда олардың өмірбаяны, шығармашылығ, адамгершілік бейнесі, ерліктері туралы әңгімеленеді.

Қашанда балалар кітапханалары мектеп оқушылар, ұстаздар қауымымен тікелей жұмыс жасайды. Сондықтан да кітапханалардың баспа жұмыстары солардың туындаған сұраныстары мен тілектерін қабыл ала отырып жасалады. 2005 жылдан С.Бегалин атындағы мемлекеттік республикалық балалар кітапханасы «Оқулыққа қосымша» сериясымен бірнеше библиографиялық көрсеткіштер шығарды және де шығарып келеді.

Сондай көрсеткіштердің бірі қазақтың ұлттық философиясының негізін салушы, жаратылыстың құпиясына, табиғат пен қоғамның, адам мен заманның сырына терең бойлаған кемеңгер ойшыл, данышпан ақын, тарихи тұлға Абайға арналып шығарылған. Бұл көрсеткіш «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін…» деп аталады.

Құралда оқу бағдарламасына көмекші болатын мынандай тақырыптар қамтылған:

1. 
   Абай өмірбаяны.
   
2. 
   Әр өлеңі – бір әлем (лирикасы)
   
3. 
   Абайдың поэмалары.
   
4. 
   Асыл мұра (Абайдың қара сөздері).
   
5. 
   Абай шығармаларындағы адамгершілік тәрбие
   
6. 
   Абай елі – Семей қаласы.
   

Біз ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқымыз.

Байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құрып, еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына жетіп өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, өз Конституциямызды қабылдадық.

Конституция – мемлкеттің Негізгі Заңы, материалдық мағынада – ең алдымен елдегі адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жариялайтын, оларға кепілдік беретін, сол сияқты елдегі әлеуметтік құрылыстың негіздерін, басқару мен мемлекеттік құрылымның нысанын, орталық және жергілікті билік органдарының негіздерін, олардың құдіреті мен қарым-қатынастарын, мемлекеттік рәміздерді және астананы айқындайтын өкімдік актілердің немесе конституциялық рәсімдердің жиынтығы.

Міне осы Конституциямыздың тарихын білдіру, жас жеткіншектердің азамат болып қалыптасуына көмектесу мақсатында «Ардақты ата заңым» көрсеткіші көпшілік қауымға, мектеп оқушылары мен ұстаздарға арналып құрастырылған.

Егер ХХ ғасырға «мұңлы ғасыр» айдарын тақсақ, «неге олай?..» дей қою екіталай шығар. Өйткені ғасыр әуселесінен сүргінге түскендер басынан өткерген қияметті арада көп жылдар жылжығанмен, зауал зардабын тартқан ұрпақ жүзін мұң шалып жабырқамай, көкірегін ащы запыран уы жалап өтпей есіне ала алмайды.

Адамдарды жаппай қаралап, жазалауды алдына міндет етіп қойып, оны мен солын ажыратуға жетпеген бүлдіршіндерді тағдыр тәркегіне лақтырып, жетімдік жәбірін тартқызып қойып, «бәрі болашақ үшін» деп ұрандатып өткен құйтұрқы саясатқа не демекшісіз?.. Көрмек түгілі естігенде жаның түршігетін мұндай сұмдықты тек қаныпезер ғана ұйымдастырып, асын алаңсыз ішіп отыра алған шығар. Мемлекетті сондайлардың басқарып, ойына алғанын атқарып бітіп, о дүниелік болып кеткенінше өзгелердің оның шылауына оралып, жол ашатыны неткен өкінішті еді… Амал не… Бұл айғақтары ешбір ақтауға келмейтін, миллиондағандардың басын жұтқан аждаха – қылмысты бір емес, сол кезде ел басқаруға ат салысқандардың түрлі айламен құлшынып атқарып, жандайшап болғаны тарихи шындық.

ХХ ғасырдың зобалыңында зауал зардабын тартқан халқымыздың аяулы азаматтарының осы кезеңдегі тағдыры жөнінде оқырмандар назарына ұсынылып отырған «Зұлмат заман зардабы» атты библиографиялық құрал Қазақстан жерінде болған ірі лагерлер жайында баяндайды.

Ядролық дәуірдің басталуы бейбіт мақсаттарға пайдалану мен гүлденудің сарқылмас қуат көзі ретінде бүкіл әлемге үлкен үміт тартуда. Өкінішке қарай, ядролық техника көптеген адамдарға және кейбір қалалар мен елдерге қайғы-қасірет те тудырды.

Ядролық технология процесі жұртшылыққа үлкен қайғы мен экологиялық күйзеліс ала келген әйгілі орындардың бірі – Семей. Адамдар: әйелдер мен еркектер, олардың балалары мен немерелері ядролық жарылыстың құрбандықтарына арналды, ядролық технолгия игілік емес, апат әкелді. Көп адамдар онколгиялық аурудан және қалыпты дамудан ауытқушылық сияқты тұқым қуалайтын сырқаттан азап шегуге. Олардың жан-жүйкесін дер шалған. Олар топырағы уланған жерде өмір сүріп, уланған суды пайдалануда. Олардың экономикалық тұрғыдағы келешегі мен ең қымбат деген денсаулығы көптеген ұрпақтар бойы қауіп-қатерге байланып отыр.

ХХІ ғасыр табалдырығында біз «Невада-Семей», «Капустин Яр», «Азғыр», Хиросима, Лоб-Нор полигондарын ұмытпауға тиіспіз.

Қайғы-қасіретке толы аталған проблемаларды шешуде және экологиялық бақытсыздықтың құрбандарына көмек көрсетуде өзіміздің күш жігерлерімізді қалай біріктіруге болатындығы туралы ойлануға тиіспіз.

Міне, осы тақырыпқа арналып жасалған мына көрсеткіш «ХХ ғасырдың полигондары» деп аталады. Ол Қазақстанның және басқа да елдердің 40 жылдан астам уақытқа созылған ядролық қасіреті турады.

Табиғат – қоғам байлығы. Ол қашанда жер бетіндегі тіршіліктің қайнар көзі. Қай елде болмасын өзі мекендеген жерінің табиғатын қорғау басты парыз. Жеке адам ретінде шығар тауының биік, жұтар ауасының таза, ұсынар гүлінің жұпар иісті болғанын кім қаламайды. Ендеше үлкеннің парызы кішін туған табиғатты аялау сезіміне баулу, көлеңкесіне саялазйтын есік алдындағы бір түп ағаш бұтағының себепсіз сынбауынан бастап, түрлі сабақтар мен саяжайлар көркін келтіріп тұратын алуан ағаштар мен түрлі гүлдерге сүйсіне қарау сезімін тудыру.

Табиғат әлеміне жиі-жиі саяхат жасап, қорықтарды аралағанға не жетсін.

Қорық – сұлу жаратылыстың, тамаша табиғаттың қорғаны. Ал адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды. Табиғат адамды қайырымды, сұлу жанды етіп тәрбиелейді.

Қазақстан жеріндегі қорықтарды ұйымдастыру тарихы өте ерте кездерден басталады. Ертедегі көшпелі ата-бабаларымыз табиғаттың тамаша көрікті орындарын қорық деп жариялап, ерекше қорғай білген және бейберекет ешкімнің қол сұғуына рұқсат етзілмей, қатаң түрде қорғауға алынған.

Қазақстанда қазіргі кезде тоғыз ірі табиғи мемлекеттік қорық бар. Республикамызда табиғи қорғаудың екінші саласы – ұлттық саябақтар. Қазір елімізде жеті ұлттық саябақ ұйымдастырылған.

Қорықтар – табиғат эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жайқалған шабындық, аң-құс, айдын көлдер мүмкіндігінше сол бұрынғы әсем қалпында сақталуы тиіс.

Өз елінің табиғатын сүйіп, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын бхіліп өскен бала табиғат-анаға немқұрайлы қарамаса керек деген сеніммен кітапхана қызметкерлері сол табиғатты қорғауға байланысты жазылған кітаптарды оқырман арасында насихаттау мақсатында «Қорықтар әлеміне саяхат» деген атпен құрастырылған библиографиялық құралын ұсынады.

«Бірінші байлық – денсаулық» деп халқымыз айтзқандай, қазіргі заманда ең бірінші алған қойған мақсат-міндеттердің бірі адамның хал-ахуалы мен «Қазақстан-2030» бағдарламасында көрсетілгендей, өркениетті елдің әрбір азаматы дені сау, салауатты болуы шарт.

Салауатты өмір салты – бұл адамның еңбек әрекетімен, тұрмысымен, материалдық және рухани мұқтаждықтарын қанағаттандыру түрімен, жеке тұлға және қоғамдық мінез-құлық ережелерімен сипатталатын тіршілік әрекетінің белгілі типі туралы түсініктерді біріктіретін биоәлеуметтік санат.

Егеменді еліміздің Тәуелсіздік туын еңкейтпей, ұрпағымызды ғасырдан-ғасырға саны мен сапасы жағынан жоағыр деңгейде жалғастыру мақсатында Оңтүстік Қазақстан облыстық жасөспірімдер кітапханасы «Салауатты өмір – салтымыз» атты тақырыпта өткізілген валеологиялық сайыстың сценариін ұсынады. Сценарий соңында әдебиеттер тізімі берілген.

Әрбір ұлттық әдебиеттің тарихында туған халқының мәдени өмірінде жеке өзі бір кезең – дәуірді түзеп, соңына ұмытылмас өшпес із-мұра қалдыратын заңгер суреткерлер болады.

Міне осындай ұлы суреткерлердің қатарына 2004 жылы туғанына 505 жыл толған Мұхаммед Хайдар Дулати және туғанына 155 жыл толатын Молда Мұса Байзақұлы жатады.

Бұл ұлы есімдер кімдер? Міне осы ұлы есімдердің өмірлері, еңбектері жайында Оңтүстік Қазақстан облыстық Ы.Алтынсарин атындағы балалар кітапханасы шығарған «Ғасырлар бедері» атты құралдан көруге болады. Бұл ұсыныс құралда қос дүлдүлдің өмірбаяндық деректері мен шығармашылық жолдары қамтылған.

Маңғыстау облыстық әмбебап кітапханасының балаларға арналған бөлімі де төмендегідей тақырыптарда:

«Менің Отаным – Қазақстан», 2003-2005 аулы жылына арналған «Ауыл алтын бесік» атты тақырыптарда ұсыныс тізімдерін, «Туған өлкеміздің тарихы, мәдени, этнографиялық ескерткіштері», «Қазақстың салт-дәстүрлері» деген атпен библиографиялық көрсеткіштер әзірленген.

Оқырманның ой-пікірін сараптап, сұраныс талаптарын қадағалап отыруда, жас оқырмандарды кітап оқуға қызықтыруда, қазіргі кітапханашыларда ізденіс, ой-пікір айту орнықтылығы бар деуге болады.

Қазіргі оқырмандарды өзгелермен салыстыру арқылы шама-шарқымды бағамдайсың, озық үлгілермен танысып үлгі аласың. Республика кітапханаларында шығып жатқан библиографиялық құралдармен танысу, семинарларға қатысу арқылы басқа кітапханашылармен тәжірибе алмасып, тың идеялармен қаруланып жүресің. Осындай мәдени тәрбиелік мәні бар іс-шараларды жүргізудің арқасында ғана кітапты насихаттау жұмысының жемісін көре аласың.

Кітапхана қорындағы әлемге танылған құндылықтардың жиынтығын, жазба мәдениетті, яғни ақын-жазушылар мен мемлекет қайраткерлерінің қолжазбалары мен туындыларын, ұлттыұ мәдени мұраларды пайдалануға еркін ақпараттық кеңістікті құруға мейлінше бар жағдайды жасау қажет.

Оқырман сұранысы оқу талабынан туындап жатады. Олардың кітапханадан сұрайтыны өлкетану тақырыбына байланысты қазақ тілінде жазылған кітаптар. Ал қазіргі кездің өзінде, қазақ тілінде кітаптар шығып жатқанына қарамастан, әсіресе жаратылыстану, техника, химия, физика салаларындағы кітаптар көбіне орыс тілінде. Қазіргі кезде қазақ мектептерінің көптен ашылуына байланысты, оқушы қауым тек зқана оқулықтарды ғана емес, сонымен қатар соған қосымша материалдарды да қазақ тілінде оқиғалары келеді. Сол себепті де қазақ тіліндегі кітаптар, ақпарат алуға болатын мерзімді басылымдар саны көбейіп жатса нұр үстіне нұр болары сөзсіз.

Оқырман түзеліп, оның сұранысы артып жатса, оған уақыт талабына сай қызмет көрсету кітапханашылардың міндеті.

1. 
   Астаханов Л.В. Библиография как научный феномен: Монография.-М.: 1997.-338б.
   
2. 
   Ахметова С., Ақшалова М. Кітапханадағы библиографиялық жұмыс; ұйымдастыру мен методика.- Алматы: Ана тілі, 1993.-152б.
   
3. 
   Ахметова С. Өлкетану библиографиясы.- Аламыт: Қазақстан, 1979.-62б.
   
4. 
   Байболсынова А.Т. Қазақтың библиографиясының қайраткерлері.-Алматы: ҚР Ұлттық кітапханасы, 1998.-106б.
   
5. 
   Байболсынова А.Т. Қызықты библиография.-Алматы: 1993.-50б.
   
6. 
   Беспалова Ж. Библиография: Новый этап осмысления // Библиография.- 2005.-№1.-с.65
   
7. 
   Вохрышева М.Г. Библиография в системе культуры.- Самара: 1993.-164б.
   
8. 
   Давыдова М.И. Литературная библиография.-М.: Либерия, 2005.-96с.
   
9. 
   2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы туралы ҚР Президентінің жарлығы: 2004 жыл, 13 қаңтар. №1277 // ҚР Президенті мен Үкіметінің актілер жинағы.-2004.-№2-4.-196б.
   
10. 
    Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері.- Алматы: Санат, 1997.-176б.
    
11. 
    Елеукенов Ш. Қазақтың ата библиографы// Кітапхана әлемі, 2003.-№3
    
12. 
    Зубов Ю.С.Библиография и художествнное развитие личности.-М.: Книга, 1973.-304с.
    
13. 
    Коршунов О.П. Библиография: теория, метология. Методика.- М.: Книга, 1986.-288с.
    
14. 
    Қазақстан баспагерлері мен полиграфистері. Анықтамалық.-Алматы: Білім.-2007ж.
    
15. 
    Қазақ өнерінің тарихы. 3 томдық.- Алматы: Арқас, 2006.-394б.
    
16. 
    Қазақстандағы кітапханатану ісі және библиография.-Алматы.-2007.-159б.
    
17. 
    Ақшалова М.А. Основные этапы развитие и современное состояние общественно-политической библиографии в Казахстане. М.: 1997.-26с.
    

М А З М Ұ Н Ы

1.1. Ақпаратттық технология заманындағы кітапханалық өлкетану--------------------------------------------------------------- 4-12

1.2. Қазақстан кітапханаларының өлкетану бағытындағы жұмыстары---------------------------------------------------------- 13-21
ІІ бөлім. Қазақстан Республикасының өлкетанулық библиографиялық ресурстары-------------------------------------------------

2.1. Ағымдағы өлкетану библиографиясы------------------- 22-25

2.2. Ретроспективтік өлкетану библиографмясы----------- 26-29

2.3. Өлкетанулық ұсыныс библиографиясы----------------- 30-38