Диалектиканың негізгі категориялары Негізгі ұғымдар
Диалектика категорияларының мәні
жүктеу 229,91 Kb. Pdf просмотр
|
| 2. Диалектика категорияларының мәні
. Диалектикада құбылыстардың жалпыға ортақ байланыстары үлкен орын алады. Бұл байланыстар категориялар арқылы бейнеленеді. Категориялық байланыстар бірте-бірте диалектиканың заңдылықтарына айналады. Бірте-бірте адамзат баласының болмыс туралы әмбебап білімі тереңдеп, толықтырылып жүйеге айналады. Философия тарихында категориялар туралы алғашқы еңбекті Аристотель жазған. Оның пікірінше, категориялар болмыстың негізі және олардың ақиқаттылығы болмыспен байланысты болады. Ал, Канттың тұжырымдауынша, категориялар – адамның сезімдік тәжірибесін жүйеге салатын ережелер. Ол олардың арасындағы сабақтастық байланысты ашуға тырысты. Кант категорияларды шындықтың бейнесі емес, сезімдік пайымдаудың априорлы (яғни, тәжірибеге дейінгі) формасы деп түсінді. Гегельдің ойынша, болмыс пен ойлау тепе-тең және осы тепе- теңдіктегі негізгі қозғаушы күш – ойлау. Осы тұрғыдан категориялар танымның бай тарихын жалпылау арқылы пайда болады, ойлаудың жалпы формалары және абсолютті идеяныңөздігінен қозғалуының сатылары. Ол категориялардың арасындағы ішкі диалектикалықөзара байланысты анықтады. Гегель ұғымдардиалектикасынан заттар диалектикасын байқады. Маркс пен Энгельс категориялар туралы ілімді сыни тұрғыдан қарай отырып, олар жайында диалектикалық ілім жасады. Адам ойлауының сезімдік – практикалық негізін ашты. Категориялар абсолютті рухтың даму сатылары емес, шындықтың, өзгерістің сатыларын бейнелейтін ойлаудың ең жалпы формалары. Категориялар арқылы адам адамзатты жәнеөзін-өзі тани алады, сондықтан, олар ойлау мен қызметтің объективтік заңдары мен принциптері, таным мен практиканың объективтік формалары. Сондай-ақ, материалды және рухани мәдениеттің дамуы барысында адам ойлауы жаңа категориялармен толыға түседі. Сонымен, категориялар – дегеніміз табиғаттағы, қоғамдағы және ойлаудағы жалпы байланыстарды бейнелейтін ең жалпы ұғымдар, практикалық қызметтің идеалды формалары. Диалектиканың 6 жұп категориялары бар. Олар: жеке мен жалпы, мән мен құбылыс, түр мен мазмұн, себеп пен салдар, қажеттілік және кездейсоқтылық, мүмкіндік пен шындық. Жеке мен жалпы. Материалдық дүние әртүрлі заттар, құбылыстар түріндеөмір сүреді. Жеке белгілі бір жекеленген заттарды, құбылыстарды қарастырып, олардың қайталанбайтын белгілерін, қасиеттерін білдіреді. Мысалы: Омар – студент. Оныңөзіне тән бет бейнесі, қасиеті бар. Сондай ақ, ол жеке дараөмір сүрмейді. Басқа да студенттермен бірге білім алады, олармен ортақ белгілері, қасиеттері бар. Жеке бір бірімен байланыста болып, жалпыны құрайды. Жеке мен жалпы байланысы жалпыға ортақ сипатта болады. Жалпыөздігінен жеке заттарсызөмір сүре алмайды. Ал, жеке зат міндетті түрде жалпыға кіреді. Мән мен құбылыс. Болмыс сан қилы, қайшылыққа толы, өзгермелі болып келеді. Оның ішкі табиғатын ұғыну, мәнін анықтау әрқашанда маңызды. Осы тұрғыдан диалектиканың мән және құбылыс категориялары зор роль атқарады. Мән – заттардың, құбылыстармен процестердің, тұтас дүниенің ішкі жағын, терең де тұрақты байланыстарын сипаттайды. Құбылыс – мәннің сыртқы көрініс табуы, ол мәнге қарағанда қозғалмалы, әріөзгергіш. Мәнсіз құбылыс жоқ, құбылыссыз мән жоқ. Мән мен құбылыс тұтастықтың тең жақтары емес, оның анықтаушы жағы мән. Мысалы, адамның құбылысы – оның сыртқы бейнесі, түрі, көрінісі, мәні - оның ішкі сенімі, білімі, мінезі, қасиеті. Бірақ мәнөзін тек құбылыстар арқылы анықтай алады. Құбылыстар сан алуан. Бір мәнніңөзі көптеген құбылыстар арқылы көрінеді. Мән құбылыстар арқылы қалыптасып, дамиды. Құбылыс – мәннің әр сәттегі бірөзгерген түрі, оның басқаша түрдегі даму, неөзгеру сипаты. Адам танымы құбылыстан мәнге қарай қозғалады. Одан соң бірінші мәннен, екінші мәнгеөтеді. Осылай тереңдей береді. Мән мен құбылыс – адамзат білімінің шексіз екендігін көрсететін бағыт, жол болып табылады Түр мен мазмұн. Мазмұн – заттар мен процестердің кейінгі түрін сипаттап анықтайтын, онын түрлі элементтерінің жиынтығын түсіндіреді. Түр – осы мазмұнның белгілі бір реттелген принципі,өмір сүру тәсілі. Мысалы, кітап – оның мазмұнына сюжет, структурасы, идеясы т.б. жатады. Ал, түрі – оның сыртқы мұқабасы. қағазы, суреті т.б. Түр мен мазмұнөзара диалектикалық байланыста. Олар бір заттың түрлі, бірақ байланысты екі жағын бейнелейді. Мазмұн белгілі бір түрде көріну керек, сол түрдіңөз мазмұны болуы қажет. Түр мен мазмұн диалектикалықөзара байланыста болады.өнерде, мысалы, түр мен мазмұн бір-біріне сәйкес келіп, бір-бірін толықтырып тұрады. Түрдің мазмұнды бейнелеуде ролі үлкен, оның белгілі бір даму сатысын көрсетеді. Кей кезде түр қоғамдық дамуда ескіріп, кедергі жасауы мүмкін. Бұл жағдайда түрөзгертуді, жаңартуды қажет етеді. Себеп-салдар. Қоғамдағы. табиғаттағы барлық құбылыстар, процестер белгілі бір себептердің нәтижесінде заңды түрде пайда болады, дамиды және жойылып жатады. Мұны себептілік принцип деп атаймыз. Кез келген зат құбылыстық әсер басқа бір заттың, құбылыстың әсер етуінен, байланысынан пайда болады. Мұнда біріншісі себеп, ал, одан туындаған салдар деп аталады. Себептен салдар туып, осымен тоқталмайды. Пайда болған салдарөз кезегінде басқа нәрсенің себебіне айналады. Одан туған салдар тағы басқаға себеп болады. Осылай шексіз кете береді. Соңдықтан, дүниенің осылайшаөмір сүруі мен дамуын себеп-салдардың байланысы дейміз. Себеп-салдардың байланысы бұл заңдылық процесс. Кейде бір себептен бірнеше салдар тууы мүмкін. Мысалы, жер сілкінісі – мұңда үйлер қирайды, адам өледі, ауру тарайды, экономика құлдырайды т.б. Қажеттілігі және кездейсоқтық. Себеп-салдардың байланысының қажеттілік және кездейсоқтық сипаты болады. Қажеттілік – деп белгілі бір себептен, оқиғадан міндетті түрде тек белгілі бір құбылыстар, оқиғалар туындайтын жағдайларды атаймыз. Кездейсоқтық – деп белгілі бір себептен, оқиғадан бір-біріне жақын бірнеше, түрлі салдарлардан бірі туған жағдайда айтамыз. Кездейсоқтық пен қажеттілік салыстырмалы ұғымдар. Қажеттілік кей жағдайларда кездейсоқ нәрсе болуы мүмкін немесе кездейсоқтық кей жағдайда қажеттілік болуы мүмкін. Мүмкіндік пен шындық. Бұл категориялар материалдық дүниенің, қоғамның және адамның дамуын бейнелейді. Мүмкіндік – объективтік жағдайдын барлығын, оның пісіп- жетілуі кезеңін бейнелейді. Ал, шындық – сол мүмкіндіктің іске асып, одан бір зат, құбылыс пайда болғанын көрсететін категория. Мүмкіңдіктің шындыққа айналуы – объективтік дүниенің құбылысының себептік байланысына негізделген. Объективтік жағдайлар пісіп жетілгенде, қалыптасқанда мүмкіндік шындыққа айналады.
жүктеу 229,91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау