IV. Иллюстрациялы материалдар

1. Кенесариев У.И., Балмахаева Р.М., Жоламанов М.Е., Алимова Н.Е. Тамақтану гигиенасы. Алматы, 2007., 144 б.

2. Неменко Б.А., Оспанова Г.К. Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы. Алматы, 1997. – 29 б.

3. Неменко Б.А. Коммуналдық гигиена. Алматы. 2004. – 277 б.

4. Гигиена: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық / У.И.Кенесариев және т.б. – Алматы: 2010ж. – 656 б.

5. Торгаутов, Б.К. Жалпы гигиена: оқулық. –Шымкент: «Нұрдана –LTD», 2011. -432 бет.

6. Бектұрғанов Р.С. Жалпы гигиена пәнінен тәжірибелік сабақтарға арналған нұсқаулық. - Шымкент, 2010.

Қосымша:

1. Габелев А. Неке гигиенасы: монография. –Алматы, 1992.

2. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : Учебник-М.: Медицина, 2001-384с.

3. Беляков В.Д. Жук Е.Г: Военная гигиена и эпидемиология -М. Медицина, 1988.

4.Трушкина Л.Ю Гигиена и экология человека: учебное пособие.4- е изд М: Проспект,2006

5.Крымская И.Г.Гигиена и основы экологии человека : учебное пособие Ростов на Дону

6.Шарманов Т.Ш.Йодный дефицит в Казахстане: состояние проблемы и пути решение : Астана, 2008

7.Барановский А.Ю.Болезни нарушение питания. Лечение и профилактика: Наука и техника , 2007

1. Гигиена / Под ред.акад.РАМН Г.И.Румянцева. – М.: ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 2000-608с.

2. Пивоваров Ю.П., Королик В.В., и др. Гигиена и основы экологии человекав., 4-е исп. и доп.- Ростов- на Дону «Феникс», 2008-415с.

3. Гончарук Е.И. и др. Общая гигина: пропедевтика гигиены. – 2-е изд., перераб. И доп.- К.: Вища шк., 1999-652с.

1.Голубев В.В.и др. Практикум по основам педиатрии и гигиены детей дошкольного возраста.- М.: Издательский центр «Академия».2000.-200с.

2.Коммунальная гигиена/ Под.ред. К.И.Акулова, К.А.Буштуевой.-М.: Медицина,2001-607с.

3.Королев А.А. Гигиена питания.- М-.: Издательский Центр «Академия».2006-528с.

4.Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков: Учебник.-М.: Медицина.2001.-384с.

5.Неменко Б.А., Кенесариев У.И. Коммунальная гигиена- Алматы: НИЦ «Гылым», 2003.-464с.

6.Беляков В.Д., Жук Е.Г. Военная гигиена и эпидемиология.- М.: Медицина, 1988.

7.Рубина Е.А. Санитария и гигиена питания: Учебное пособие для студентов ВУЗов-М.:Издательский Центр «Академия»,2005.-288с.

1. Бейсембаева З.И. Аурухана, стоматологиялық емхана және дәріхана мекемелерінің гигиенасы: оқу құралы. –Шымкент, 2010.

2. Жалпы гигиена Торғаутов Б.К – Шымкент :2009

3. Гигиена учебник для вузов /под. ред Г.И.Румянцева – 2-е изд М:2009

4. Мазаев В.Т.Коммунальная гигиена 1-2 часть: учебник ГЭОТАР – Медиа, 2009

5. Справочник диетолога ,,Равновесие,,2006

6. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : учебник ГЭОТАР – Медиа, 2010

7 . Гигиена труда Н.Ф.Измерова ГЭОТАР – Медиа 2008

1. Гигиеналық норматив дегеніміз не?

2. «ШРЕК», «ШРЕД» терминдерін қалай түсінесіз?

3. Нормалау критерилары қандай?

№5

І.Тақырыбы: Нормалау қағидалары. Гигиеналық эксперимент. Жедел нормалау.

ІІ.Мақсаты: студенттерді нормалау қағидаларын, гигиеналық эксперимент, жедел нормалаумен таныстыру.

ІІІ.Дәріс тезисі: Қоршагаи орта факторларын зерттеу деп олардың табиғатын, жаратылысын, қасиеттерін, әсер ету деңгейлерін, қоршаған ортадағы қүбылыстарын жэне басқаларын сипаттау түсініледі. Мысалы, жаңадан синтезделген химиялық қосылысты өндіріске енгізу ұсынылады. Бул кезде гигиена маманының міндеті – заттың химиялық құрылысы мен қүрылымын, оның физико-химиялык қасиеттерін, реакцияласу қабілетін, тез ыдырау қабілетін, қоршаған ортада көшу жолдарын, олардың көзі болатын технологиялық тізбектегі буындарын анықтау, өндірісте қолданылып жүрген аналогтарының болуы, олардың қасиеттері мен нормативтері туралы ақпараттар іздестіру, т.б. болып табылады. Сөйтіп, адамға әсер етуі сипатын шамалауға мүмкіншілік беретін қосылыстың толық сандық жэне сапалық сипаттамасы беріледі.

Заттың өзі туралы барлық қажетті мәліметтерді алғаннан кейін, оның адам агзасына және қоршаган ортага әсері зерттеледі. Заттың адам ағзасына түсу жолдары, зат алмасуында айналымға түсуі, агзада жэне жеке мүшелерде жиналу мүмкіншілігі, улылық және қауіптілік дәрежесі, улылық әсерінің механизмі жэне басқалар анықталады, ол үшін, эдетте, жануарларға гигиеналық эксперимент қойылады. Алынған мәліметтер берілген заттың қауіпсіз әсері деңгейін (гигиенальқ нормативін) дайындау үшін ғылыми негіз ретінде қолданылады. Мүнымен қатар, қоршаған орта ластануының алдын алуга немесе ластану деңгейін темендетуге мүмкіндік беретін шаралар жазылган ұсыныстар, ережелер, нүсқаулар, т.б. дайындалады.

Келесі міндеті – дайындалған нормативтерді, үсыныстарды, ережелерді іс жүзіне (практикаға) енгізу жэне олардың тиімділігін бағалау. Тиімділігі технологиялық үрдісінде біз келтірген мысалдағы жаңадан синтезделген затты қолданатын нысанды санитарлық тексеру, жүмыс зонасы ауасындағы және басқа да ортадағы ол заттың концентрациясын анықтау, жүмысшылардың денсаулығын және жүмысқа қабілеттілігін зерттеу арқылы бағаланады. Медициналъщ-әлеуметтік тиімділігі аурушаңдықтың азаюымен, жұмысқа қабілетінің жогарылауымен көрсетіледі. Сондай-ақ, экономикалық тиімділігі де анықталады, яғни дайындалган нормативтер мен шараларды іс жүзіне енгізу нәтижесінде жүмысқа жарамсыздық қағазы бойынша тәлем ақының төмендеуі, еңбек өнімділігінің артуы есебінен, т.б. алынған кіріс анықталады. Егер нысанның санитарлық жағдайында теріс динамика байқалса, кэсіби ауру-сырқау кебейгені белгілі болса, жүмысшылардың жұмыс қабілеті төмен болса, дайындалған нормативтер мен шаралар түзетулерді қажет етеді.

Математикалық модельдер көмегімен іске асырылатын жақын жэне алыс болашақтағы санитарлыц жагдайды болжау, қажетті алдын алу шараларын ез уақытында жоспарлауға және жүргізуге мүмкіндік береді.

Гигиенаның зерттейтін тақырыбы (нысаны) іс жүзінде дені сау адамдар, олардың жеке басының, ұжымының, қогамы денсаулықтары, сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік жагдашарда адам ағзасына эсер ететін цоршаган 6 ортаның физикалық, химиялық, биологиялық және психогендік (ақпараттық) факторлары.

Қоршаған ортаның физикалық, химиялық және биологиялық факторлары табиги және аитропогенді (әлеуметтік) болуы мүмкін. Мысалы, табиги химиялык факторларға атмосфералық ауаның, судың, топырақтың, тагамның және басқалардың табиғи химиялық құрамына кіретін заттар жатады, ал антропогенді факторларға ортаның осы нысандарына адамның әр түрлі іс-әрекеттері нәтижесінде түсетін химиялық ластаушы заттар жатады. Табиғи және антропогенді химиялық факторлар адам денсаулығына эсер етеді. Адам үшін көптеген табиғи құрам бөліктерінің өмірлік маңызы бар, олардың жеткіліксіздігі немесе артық болуы аурудың дамуына әкеп соғуы мүмкін. Антропогенді химиялық факторлар заңды түрде улы болып табылады және адамның денсаулыгына теріс эсер етеді.

Күн сәулесі, ауаның температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы, атмосфе-ралық қысым, геомагниттік өрістер және басқалар табиғи физикалық факторлар болып табылады. Бүл факторлар адамның тіршілігі үшін қажетті, бірақ олардың экстремальды деңгейлері терең өзгерістер, аурулар тудыруы, тіпті ағзаның өліміне әкеп согуы мүмкін. Антропогенді физикалық факторлар – діріл, шу, лазерлік сәулелену, иондағыш сәулелену, т.б., бүлар көбінде адам ағзасына зиянды эсер етеді.

Адам биоәлеуметтік жаратылыс болып табылады, сондықтан оның денсаулығы әлеуметтік ортамен байланысты жағдай, яғни көбінесе әлеуметтік факторлармен: жүмыс жағдайымен, тұрғын үй жағдайымен, материалдық жағдайымен, тамақтануымен, биологиялық-генетикалық ерекшеліктерімен, жынысымен, салауатты емес емір салтымен (темекі шегу, арақпаздық, нашақорлық), т.б. анықталады. Бұл элеуметтік жағдайдың дам денсаулыгына эсері әлеуметтік ортаның химиялық, физикалық, биологиялықжәне психогендік факторлары арқылы беріледі. Мысалы, темекі шегу, химиялық фактор ретіндегі темекінің ағзаға әсері салдарынан, онымен байланысты аурудың дамуына экеп соғады, т.с.с.

Шынайы өмірінде дам бір мезгілде көптеген факторлардың әсеріне үшырайды, олардың қабаттасқан әсерлерінің сипаты әр түрлі болуы мумкін: қолайлы, бейтарап немесе зиянды және қауіпті.

IV. Иллюстрациялы материалдар: слайдтар.

V. Әдебиет:

Қазақ тілінде:

Негізгі:

1. Кенесариев У.И., Балмахаева Р.М., Жоламанов М.Е., Алимова Н.Е. Тамақтану гигиенасы. Алматы, 2007., 144 б.

2. Неменко Б.А., Оспанова Г.К. Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы. Алматы, 1997. – 29 б.

3. Неменко Б.А. Коммуналдық гигиена. Алматы. 2004. – 277 б.

4. Гигиена: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық / У.И.Кенесариев және т.б. – Алматы: 2010ж. – 656 б.

5. Торгаутов, Б.К. Жалпы гигиена: оқулық. –Шымкент: «Нұрдана –LTD», 2011. -432 бет.

6. Бектұрғанов Р.С. Жалпы гигиена пәнінен тәжірибелік сабақтарға арналған нұсқаулық. - Шымкент, 2010.

Қосымша:

1. Габелев А. Неке гигиенасы: монография. –Алматы, 1992.

2. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : Учебник-М.: Медицина, 2001-384с.

3. Беляков В.Д. Жук Е.Г: Военная гигиена и эпидемиология -М. Медицина, 1988.

4.Трушкина Л.Ю Гигиена и экология человека: учебное пособие.4- е изд М: Проспект,2006

5.Крымская И.Г.Гигиена и основы экологии человека : учебное пособие Ростов на Дону

6.Шарманов Т.Ш.Йодный дефицит в Казахстане: состояние проблемы и пути решение : Астана, 2008

7.Барановский А.Ю.Болезни нарушение питания. Лечение и профилактика: Наука и техника , 2007

1. Гигиена / Под ред.акад.РАМН Г.И.Румянцева. – М.: ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 2000-608с.

2. Пивоваров Ю.П., Королик В.В., и др. Гигиена и основы экологии человекав., 4-е исп. и доп.- Ростов- на Дону «Феникс», 2008-415с.

3. Гончарук Е.И. и др. Общая гигина: пропедевтика гигиены. – 2-е изд., перераб. И доп.- К.: Вища шк., 1999-652с.

1.Голубев В.В.и др. Практикум по основам педиатрии и гигиены детей дошкольного возраста.- М.: Издательский центр «Академия».2000.-200с.

2.Коммунальная гигиена/ Под.ред. К.И.Акулова, К.А.Буштуевой.-М.: Медицина,2001-607с.

3.Королев А.А. Гигиена питания.- М-.: Издательский Центр «Академия».2006-528с.

4.Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков: Учебник.-М.: Медицина.2001.-384с.

5.Неменко Б.А., Кенесариев У.И. Коммунальная гигиена- Алматы: НИЦ «Гылым», 2003.-464с.

6.Беляков В.Д., Жук Е.Г. Военная гигиена и эпидемиология.- М.: Медицина, 1988.

7.Рубина Е.А. Санитария и гигиена питания: Учебное пособие для студентов ВУЗов-М.:Издательский Центр «Академия»,2005.-288с.

1. Бейсембаева З.И. Аурухана, стоматологиялық емхана және дәріхана мекемелерінің гигиенасы: оқу құралы. –Шымкент, 2010.

2. Жалпы гигиена Торғаутов Б.К – Шымкент :2009

3. Гигиена учебник для вузов /под. ред Г.И.Румянцева – 2-е изд М:2009

4. Мазаев В.Т.Коммунальная гигиена 1-2 часть: учебник ГЭОТАР – Медиа, 2009

5. Справочник диетолога ,,Равновесие,,2006

6. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : учебник ГЭОТАР – Медиа, 2010

7 . Гигиена труда Н.Ф.Измерова ГЭОТАР – Медиа 2008

1. Қандай нормалау қағидаларын білесіз?

2. Гигиеналық эксперимент дегеніміз не?

3. Жеделдетілген нормалау дегеніміз не?

№6

Атмосфералық ауаның физикалық қасиеттері адамның денсаулығына және атмосфералық ауаның өзін-өзі тазартуына өте үлкен әсерін тигізеді. Ауаның физикалық қасиеттеріне барометрлік қысым, температура, ылғалдылық, ауаның қозғалу жылдамдығы және оның электрлік жағдайы жатады.

1.Компрессия

2. Жоғарғы атмосфералық қысымда жүру

3. Декомпрессия

1.Абсолютті ылғалдылық

2.Максимальды ылғалдылық

3.Салыстырмалы ылғалдылық

Күн сәулесінің радиациясы-күннен шығатын интегралды (бүтін) бірыңғай сәуле ағыны. Физикалық тұрғыдан алғанда күн радиациясы – толқын ұзындығы әр түрлі электромагниттік сәулелер.

Атмосфералық ауаның ластануы туралы өзекті мәселе XX ғасырдың II-жартысында өндіріс орындарының, техника, транспорт дамуымен байланысты өзінің шыңына жетті.

Қазіргі кезде атмосфераға жылына жүздеген, миллиондаған тонна өндіріс қалдықтары шығарылуда.

Ауаның бактериалды ластануы.

Ауаны ластаушы негізгі көз-топырақ. 1г топырақта миллиардтаған микроағзалар бар. Олардың ауадағы мөлшері тәулік, жыл мезгіліне байланысты өзгеріп отырады. Суық кезеңде ауа тазалау, ал ыстық кездерде олардың мөлшері күрт артады.

Халық көп жинаған жерде олардың саны да көп. Мысалы, қалада 1м³ ауадағы микроағзалар саны 30-40 мың болса, қала сыртында 1м³-те 100мың.

Микроағзалардың ауадағы мөлшері метеорологиялық факторлармен де байланысты. Биіктікке жоғарылаған сайын олардың саны азаяды. Мысалы, 1м³ ауада 500 метр биіктікте шамамен 1300, 2500 м-де-240, 4000м-де-79, 6000м-де-27 микроағза бар.

1. Кенесариев У.И., Балмахаева Р.М., Жоламанов М.Е., Алимова Н.Е. Тамақтану гигиенасы. Алматы, 2007., 144 б.

2. Неменко Б.А., Оспанова Г.К. Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы. Алматы, 1997. – 29 б.

3. Неменко Б.А. Коммуналдық гигиена. Алматы. 2004. – 277 б.

4. Гигиена: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық / У.И.Кенесариев және т.б. – Алматы: 2010ж. – 656 б.

5. Торгаутов, Б.К. Жалпы гигиена: оқулық. –Шымкент: «Нұрдана –LTD», 2011. -432 бет.

6. Бектұрғанов Р.С. Жалпы гигиена пәнінен тәжірибелік сабақтарға арналған нұсқаулық. - Шымкент, 2010.

Қосымша:

1. Габелев А. Неке гигиенасы: монография. –Алматы, 1992.

2. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : Учебник-М.: Медицина, 2001-384с.

3. Беляков В.Д. Жук Е.Г: Военная гигиена и эпидемиология -М. Медицина, 1988.

4.Трушкина Л.Ю Гигиена и экология человека: учебное пособие.4- е изд М: Проспект,2006

5.Крымская И.Г.Гигиена и основы экологии человека : учебное пособие Ростов на Дону

6.Шарманов Т.Ш.Йодный дефицит в Казахстане: состояние проблемы и пути решение : Астана, 2008

7.Барановский А.Ю.Болезни нарушение питания. Лечение и профилактика: Наука и техника , 2007

1. Гигиена / Под ред.акад.РАМН Г.И.Румянцева. – М.: ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 2000-608с.

2. Пивоваров Ю.П., Королик В.В., и др. Гигиена и основы экологии человекав., 4-е исп. и доп.- Ростов- на Дону «Феникс», 2008-415с.

3. Гончарук Е.И. и др. Общая гигина: пропедевтика гигиены. – 2-е изд., перераб. И доп.- К.: Вища шк., 1999-652с.

1.Голубев В.В.и др. Практикум по основам педиатрии и гигиены детей дошкольного возраста.- М.: Издательский центр «Академия».2000.-200с.

2.Коммунальная гигиена/ Под.ред. К.И.Акулова, К.А.Буштуевой.-М.: Медицина,2001-607с.

3.Королев А.А. Гигиена питания.- М-.: Издательский Центр «Академия».2006-528с.

4.Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков: Учебник.-М.: Медицина.2001.-384с.

5.Неменко Б.А., Кенесариев У.И. Коммунальная гигиена- Алматы: НИЦ «Гылым», 2003.-464с.

6.Беляков В.Д., Жук Е.Г. Военная гигиена и эпидемиология.- М.: Медицина, 1988.

7.Рубина Е.А. Санитария и гигиена питания: Учебное пособие для студентов ВУЗов-М.:Издательский Центр «Академия»,2005.-288с.

1. Бейсембаева З.И. Аурухана, стоматологиялық емхана және дәріхана мекемелерінің гигиенасы: оқу құралы. –Шымкент, 2010.

2. Жалпы гигиена Торғаутов Б.К – Шымкент :2009

3. Гигиена учебник для вузов /под. ред Г.И.Румянцева – 2-е изд М:2009

4. Мазаев В.Т.Коммунальная гигиена 1-2 часть: учебник ГЭОТАР – Медиа, 2009

5. Справочник диетолога ,,Равновесие,,2006

6. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : учебник ГЭОТАР – Медиа, 2010

7 . Гигиена труда Н.Ф.Измерова ГЭОТАР – Медиа 2008

№7

Су планетамыздың ¾ бөлігін алып жатыр және ол жер бетіндегі барлық тірі ағзалардың негізгі бөлігі болып табылады.

Өсімдік пен жануарлар ағзасының орта есеппен 50%-ы судан тұрады. Нәресте денесінің 75%, ересек адам денесінің 60-65%, қан құрамының 83%, май тіндерінің 29%, қаңқаның 22%-ын су құрайды.

Жердегі су қоры 1,34млрд км³, бірақ оның тек 0,3%-ы (5млн км³) ғана тұщы су. Көптеген елдерде оның ішінде Республикамызда да қазірдің өзінде тұщы судың тапшылығы байқалып отыр, бұл негізінен ауыл шаруашылығы мен өндіріс орындарының қажеттілігіне байланысты. Мысалы, 1 тонна вискоза жібегін алу үшін шамамен 1100м³ су, 1 тонна шойын алу үшін 20-50 тонна, 1 тонна болат өндіру үшін 150 тонна, 1 га күріш егістігіне 20 мың м³ су қажет. Қазіргі кезде тұщы суды пайдалану жыл сайын өсіп келеді. Егер ерте кезде 1 адамға шаққанда тәулігіне 12-18л пайдаланса, қазір бұл көрсеткіш 400-600 литрге дейін жетіп отыр.

Қазақстанның аймағында 2 мыңнан аса өзендер бар, оның төртеуінің ғана ұзындығы 1 мың км-ден асады: Ертіс, Сырдария, Есіл, Орал.

Оңтүстік облыстардың негізгі бөлігі жер асты су қорымен қамтамасыз етілген. Тек кейбір жеке аймақтар ғана жер беті суын пайдаланады. “Ауыз су” бағдарламасы бойынша ОҚО барлық елді мекендерді таза сумен қамтамасыз етілмекші.

Ашық су көздері атмосферамен тікелей байланысты, сондықтан санитарлық тұрғыдан сапасы төмен болып есептелінеді. Күн сәулесі тікелей түсетіндіктен су өсімдіктері мен жәндіктерінің өсуіне жақсы жағдай жасалған. Судың өзін-өзі тазалау қасиеті жоғарғы деңгейде, бірақ химиялық заттар мен микробтармен ластануға бейім. Судың химиялық және бактериологиялық құрамы тұрақсыз және жыл мезгілдеріне байланысты. Сондықтан оларды арнайы стансаларда тазартудан және заласыздандырудан кейін ғана пайдалануға болады.

Топырақтық сулар жер бетіне жақын орналасқандықтан жиі ластанады және оның құрамы ауа-райына байланысты. Көктемде жиналып, жазда кеуіп кетеді, сондықтан ауыз су ретінде қолданылмайды.

Грунт суы – су жиналатын табақшасы болады және су тірелетін төбесінің жоқтығымен сипатталады. Грунт суы-жауын, еріген қар суының немесе жер бетіндегі су нысандарының сүзіндісі.

Грунт суының орналасу тереңдігі бірнеше ондаған метрге жетеді. Олардың сапасы топырақтың санитарлық жағдайына байланысты. Грунт сулары неғұрлым терең жатса, соғұрлым олардың санитарлық сапасы жоғары болады.

Пластаралық сулар – су тірелетін табақшасының және жабындысының болуымен сипатталады. Егер су тірелетін табақшасы мен жабынды арасындағы кеңістік сумен жартылай ғана толса, ол қысымсыз деп, ал кеңістік суға толы болса қысымды су немесе артезиан суы деп аталады. Егер пластаралық қысымды сулар жер бетіне шығатын болса олар бұлақ деп аталады. Жер асты сулары гигиеналық тұрғыдан тұтынуға ең қолайлы деп саналады, бірақ олардың да ластануы мүмкін. Олар негізінен суды бұрғылау, тасымалдау барысында ластанады.