Дәріс 1 Кіріспе. «Айналдағы ортаға ықпалдың бағаның» бастауы

- дірілдеу - аз механикалы тербелудің, көрінушілер серпінділерді денелерде. Дірілдеу медицинаға - вибромассажда кең қолдануды тауып алады және техникте - дірілдеткіштерге. Бірақ дірілдеулердің ұзақ ықпалын жасауы кәсіпшілік аурулар - тербелмелі ауру дамуына ертіп әкеледі. Дірілдеу жанында жиілікпен 16-20 Гц. кәсіпшілік тербелмелі ауру дамады тербелмелі ауру даму қауіп-қатері шабуылдайды жұмысшылардың машина жасайтын, металлургия, тау-кен қазушы өнеркәсіптің, бос еместердің көлікте және ауылдық шаруашылықта.

Машиналарда 80% апат дірілдеу себеппен келеді.

Дірілдеудің қорғаныш өлшемімен тербелулердің қайнар діріл бөлектеуі келеді (рессорлар, серіппелер, серпінді салулар және п т..) санитарлық ережелермен жабдықтаумен виброопасныммен адам контакті ұзақтық шек қоюы ескереді .[1, б.135-140;2, б.178-183; 3, б.177-182].

- шуыл - мынау механикалы тербелудің, тарататындар -, сұйық, газ тәрізді ортаға. Шуыл дыбысты қысым деңгейімен адамға арналған дағдылы келеді. Шуыл ұзақ әсері жоғарыдан есту жоғалтуына ертіп әкеле алады. Аурулық табалдырық құрастырады, ал өлімге ертіп әкеледі.

Шуыл гигиеналық нормативтары айқын ГОСТом 12.1003-83 және « шуыл мүмкін деңгейлерінің санитарлық нормаларымен ». шарттарға арналған шуыл нормалауы қалалық салулар сәйкестікте өткізіледі « кісі тұратын және қоғамдық ғимараттардың орналастыруларында мүмкін шуыл санитарлық нормаларымен » және аумақтарға кісі тұратын салудың » және құрылыс нормалармен және ережелерімен шуылдың - «12-77қорғанышы».[1, б.141-143;2, б.183-187;3, б.182-187];

- акустикалық тербелудің инфра дыббыстық жиілікпен аталады. Инфра дыбыс қайнарымен зеңбірек атулар, акустикалық тербелу жер сілкінулері күн күркіреу, жарылуларды келеді, диапозонда жатқандар, адаммен түсінілетіндер нормалы естумен, дыбысты атайды. Дыбысты қысым деңгейімен организмға ультрадыбыс әсері жанында 110 ЦНСта бұзуларды байқалады, адал - тамырлы және тыныстың жүйелерде, сезім мүшелері талдауышта, сонымен қатар бас ауруларына шағымдар, бас айналулар, назар төмендеуі және жұмысқа қабілеттіліктің.

- тербелудің ультрадыбыс жоғарырақ атайды. Жүйелердің ашушаң, адал - тамырлы және эндокриндік инфра дыббыстық және ультрадыбыс тербелулер организмға слышимы. ультрадыбыс ұзақ әсер емес бұзуларға ертіп әкеледі, есту және сезім мүшелеріні талдауыштардың, қасиеттердің өзгертулері және қан құрамының. Микромассажаға арналған медицинада қолданылады және айырбасталған процестердің тездетулері.[1, б.143-145;2, б.187-189;3, б.187-190].

Оқытушылардың жұмыс ұзақтығы дисплеялықтарды сыныптарда тиісті шамадан асырмау күн, үлкен бағыттардың студенттерінің -3 академиялықтардың сағаттың.

Нормалардың сақтауында емес және жұмыс ережелерінің компьютерде клеткалы деңгейде, дауыс зорайтқышты функция бұзу, костно - бұлшық ет аурулар, стрестер, ұйқы бұзу және др. тері аурулары, қанда биохимиялық реакциялардың өзгертуін көріне алады

Бірақ электр өрістері пайдалы қолдануды тауып алады қатал мөлшерленген тұрақты электр өрісімен емдеу медицинаға - өткізіледі.

Арнайы радиобайланыс құралдарының қолдануына назар соңғы кезде өсті. Кәрез телефон сәулеленуі күрделі мінез-құлықты алып жүреді. Сәулелену барынша көп қуаттылығы шақыру кезеңіне жетеді. Радиотелефон жұмысы жанында бас мисы ең алдымен сәулемен емделеді. Бас мисы маталарында учаскелерді болады, қабілеттілер биік өткізгіштік артынан ЭМИ энергия жылы үлкен бөлімі қылғу, немен көршілес матаның. Микроскоптық мида мына оқиғада байқалады « піскендер » учаскелер. сәулелену ұзақ әсері психикалық тәртібі жойылуларға, ми биологиялық құрылымдарының өзгертулеріне, тітір көрінуіне, гормондық дисбалансқа ертіп әкеле алады.[1, б.145-148;2, б.227-254].

6.3 лазер сәулелену - мынау үлкен күшейте түскендік электр-магниттік сәулеленуі.

Лазер - құрылғы оптикалық диапозон электр-магниттік сәулелену генерациялаушы бағытталған шоғы. Лазерлер байланыс жүйелерінде қолданылады, навигациялар, медицинаға, бақылау - өлшеу техникте және басқа облыстарда.

Лазер сәулелену көру органдарына арналған қауіпті, бірақ тірі организм маталары сәулелену аз және орта күшейте түскендіктері жанында өткізгіш емес дерлік. Тері тек қана емес лазер сәулелену үлкен күшейте түскендіктері жанында зақым келулерді мүмкін, сонымен қатар ішкі маталардың және органдардың. Беттің, жұмыс істеушілер үлкен сәулелену күшейте түскендіктері шағымданады: бас ауруларына, жоғары шаршағандық, тынықсыз ұйқы, шаршау сезім және аурудың біреудің көзінше. Ереже сияқты, бұлар еңбек тәртібі тәртіпке салуынан кейін және демалысты және қорғау профилактикалық өлшемдердің қабыл алуы арнайы емдеу жағымсыз түйсіктер жүреді.

Лазер сәулелену нормалауы санитарлық нормалармен шығарылады және құрылғы ережелеріне және лазерлердің қанауының. Лазерлер қауіп-қатер дәрежесімен подразделяются 4 сыныпқа, шығатын сәулелену қайсылардың:

1 - көздің артынан және терілер қауіп-қатерлер ұсынбайды;

2 - көздің артынан қауіп-қатер ұсынады;

3 - ара қашықтықта шағылысқан сәулеленумен сәулеге түсіру жанында теріге арналған қауіп-қатер ұсынады.

Лазерлердің қанауы тиісті жүзеге асу бөлектерді орналастыруларда, - желдетумен,. қоршалулар және экрандар түзу және - лазер сәулелерден қоршағанға тиісті қорғау..[1, б.148-152;2, б.254-269].

6.4 электрлік ток

Электрлік ток, адам организмы арқылы жүре, термиялық, электролиздік шақырады, сонымен қатар биологиялық әрекеттің. Бұлар әрекеттер электрлік зақымдарға ертіп әкеледі (электрлік күйіктер, электрлік белгілер, тері металдау, электроофтальмия және тері механикалы зақым келулері) немесе электрлік соққыларға (1- бұлшық еттердің ұрынып-соғылған қысқартуы сана жоғалтулары сана,2- жоғалтуы, бірақ дем,4- жоқ болу және қан айналыс - клиника өлімді дем және жүрек жұмыс адал қызмет,3- бұзу және жүрек жұмыстары аман сақталады).

иондайтын сәулеленудің

γ - Адам маталары арқылы кішкентай бөлшектер ең үлкен кіретін қабілеттілікпен ие болады, олар сондықтан қалай бірдей қауіпті ішкіде, дәл осылай және сыртқыда сәулеленулерде.

Тек қана жасанды шақырылған радиоактивтілік ыдыраушылық жанында нейтрон сәулелену болады. Анау нейтрон сәулелену ерекшелігімен келеді, не өтуден кейін оның зат арқылы, ол радиоактивтілік тұрады және иондайтын сәулеленулердің түрлері барлық нұр шашуға бастайды γ, Ол қауіпті облученияхпен ішкі және сыртқыда

Адам сәулеге түсіруі өмір барысында болады үшін счёт ғарыштық сәулеленудің, табиғилардың (табиғилардың) қайнарлардың, қоршаған ортаға жасанды қайнарлардың және тұрмысқа, ядролық қару байқауының радиоактивтілік тұнбалардың және кәсіпорындардың алып тастауларының атомдықтың энергетиктер, дәрігерлік тексерулер және радиотерапияның.[1, б.105-108;2, б.269-277].

6.5.2 Өлшеу бірлігі

Уақыттардың бірлігіне ыдыраушылықтардың белсенділік - саны, жүйеде СИ измеряется беккереляхте (секундыға ыдыраушылыққа біреуінеге бірдей.

Организмда зақым келулердің анамен көбірек, немен көбірек энергия сәулеленулер маталарға беріледі. Энергия сондай саны, берілген организмға мөлшермен аталады. Мөлшерлер есеп айырысады әр түрліге, есепке ала ананың, қандай мөлшер - учаскені және қайда ол орналасқан, бір адам сәулеге түсіруге ұшырау немесе адамдардың тобы және ішінде қандайдың уақыттардың мынау болды.

Экспозициялық мөлшер - мынау иондайтын сәулелену дала сандық мінездемесі. Экспозициялық мөлшер бірлігімен рентген келеді(1Кл/кг).1Р=2,58·10^-4 Кл/кг

- мөлшер (Д)- энергия саны, жұтып алынған бірлікпен сәуле түсірілетін зат көпшіліктері. 1 бірлікпен - мөлшерлер келеді мәз(1Гр = 1Дж/кг).. Жүйеде СИ мөлшер измеряется | кг). сәулеленулердің әр түрлі түрлері энергия әр түрлі санын азат етеді және әр түрліні қабілеттілікті кіретінді болады, олар сондықтан тірі организм маталарына көрсетеді - әсер. Егер ескеру мынау факті, онда организм маталары зақымдағыш мөлшерді коэффициентке көбейтуге ереді.

Қайта есептелгенді сайып келгенде мөлшерді эквиваленттік мөлшермен атайды (Н = Д∙Q,, қайда Н, сәулелену бөлек түрлеріне арналған бірдей: гамма және бэта - сәулеленудің -1, нейтрон әртүрлі энергиялармен және - түйін -5-20, альфа - сәулелену өлшеу -20. бірлігі келеді бэр, СИ - Зиверт жүйесінде =100 бэр.

Еске алынуға ереді, не дене бір бөлімі (органдар, матаның) көбірек сезгіш, немен басқалар. органдардың сәулеге түсіру мөлшерінің және маталар сондықтан әр түрлі коэффициенттермен еске алынуға ереді.[1, б.110] Лайықты коэффициенттерге эквиваленттік мөлшерлер көбейтіп және, қосып бәріне органдарға және маталарға, нәтижелі эквиваленттік мөлшерді аламыз (ЭЭД)-(Н_э).

Организмның барлығы ЭЭД сәулеге түсіру жиынтық күшті әсерін қайтарады.

, қайда - коэффициент, сәулеге түсіруге әртүрлі маталарды сезгіштік еске алған. ЭЭДпен дара қосып, ЭЭДпен ұжым адамдардың топтары аламыз, измеряется адам - зивертахте (СИ –Зиверт (Зв), 1 Зв = 100 бэр.). Т. радионуклидымен көптегендер радиоактивтілік және алыс келешекте, онда күтілетін болып шығады (толық) ЭЭДпен ұжым.[1, б.152-155;2, б.108-115].

6.5.3 биологиялық әрекет

Маталарда адам организмына сәулелену әсері нәтижесінде күрделі физикалық, химиялық және биохимиялық процестерді бола алады. Мынау бөлек функциялардың тіршілік әрекеті бұзуына ертіп әкеледі немесе жүйелердің және организмның бүтінде. Мөлшерлер - мөлшердің тәуелділігінде және қайтқыш шақырылған өзгерту организмы дара ерекшеліктерінің бола алады.

Мөлшермен адам жалпы сыртқы сәулеге түсіруі жанында 150-400 сәуле мәз дамады ауру - және ауырлық орта дәрежелері; мөлшер жанында 400-600 мәз - - сәуле ауру; жоғарыдан 600 мәз - абсолютті өлтіретін нәтиже. Мөлшерлермен сәулеге түсіру жанында 100-1000 мәз тигізу негізінде жатады костномозговой даму механизмы сәуле аурудың. Мөлшерлерде өткір сәулеге түсіру жанында көбірек 5000 ауру сәуле жай түскендей түрі мәз дамады. Өлім мүмкін « нұр астында » мөлшерлерде сәулеге түсіру жанында көбірек 20000 мәз.

Келесі биологиялық әрекет ерекшеліктері:

- әрекет сәулеленулердің - адаммен иондайтындардың;

- лезде емес тері жамылғы көрінетін тигізулері, нашар күйлер көрінеді, ал өте - уақыт;

- жасырылу мөлшерлердің қосуы болады, не сәуле ауруларға шарасыз өткізеді..[1, б.114-120;2, б.275-277].

6.5.4 сәулеге түсіру мүмкін мөлшерлері

Иондайтын сәулелену мүмкін деңгейлері регламентируются « НРБ радиациялық қауіпсіздігі нормаларымен -96» және « жұмыс негізгі санитарлық ережелерімен радиоактивтілік заттармен және ОСП иондайтын сәулеленулерінің басқа қайнарларымен -72-87» беттерге арналған, 5 иондайтын сәулелену әрекеттері ПДД анықталған сферада жұмыс істеушілердің бэр 25 құрастырады бэр.[1, б.120-121].

6.5.5 Иондайтын сәулеленулердің өлшеуі

Тағайындаумен барлық құралдар подразделяются:

- радиациялық барлау индикаторлар - құралдары табылумен және бағдарлық бағалауға мөлшер қуаттылықтары ма? Және ? Сәулеленулердің;

- рентген мөлшер қуаттылықтары өлшеулер үшін рентгенметры - арналған немесе ?- Сәулеленудің;

- радиомеры - үшін табылудың және анықтаманың беттердің радиоактивтілік жұғу дәрежелері, жабдықтаудың, - ауаның, ең алдымен ? Және ?- Кішкентай бөлшектермен және кішкене деңгейлердің ?- Сәулеленудің;

- мөлшерлегіштер - үшін анықтаманың сәулеге түсіру жиынтық мөлшерлері, алынған жеке құраммен жұғу аймағында табу уақытының артынан, ең алдымен ?- Сәулеленудің;

- тұрмыстар жерлерге радиациялық жағдай бақылауы мақсаттарында халықпен дара қолдану үшін құралдар - арналған, жұмысшы және кісі тұратындарды орналастыруларда.[1, б.131-132;2, б.286-289].

6.5.6 Сәулеге түсірудің организм қорғанышы

Сәулелену мөлшерін (Р) жұмысшы орында формуламен есептеуге болады:

Д=(а К_а t)/ R²

Қайда

К_а – қайнар ал - белсенділігі

R ара қашықтық, см.

Мына формуладан ереді, не сәулеленудің қорғанышқа арналған үш әдіс бар болады: қорғаныш уақытпен, ара қашықтықпен және экрандаумен.

Дара қорғаныш құралдары кім, не ретінде (СИЗ) шапандар, комбинезондарды қолданылады, пленкалы киім, қолғаптар, пневмокостюмы, респираторлар, противогаздар. Қорғанышқа арналған көз қолданылады очки. Барлығы қызметші дара мөлшерлегіштер тиісті болу.

Зиянды әсердің қорғанышқа арналған радиопротекторыны қолданады (дәрілік құралдың). олар нәтижелі іс істейді, егер сәулеге түсірудің алдында организмға енгізілгенсе және қатысады нём сәулеге түсіру кезеңіне. 40-60 мина арқылы шабуылдайды РС дәрісі жылдам әрекет радиопротектором, қорғау күшті әсерді -1 келеді және 4-6 сағат аман сақталады. Б дәрісі -190 5-15 мина арқылы шұғыл әрекеттер, күшті әсер шабуылдайды және 1 сағат аман сақталады. РДД дәрісі -77- екеу тәулік арқылы ұзақ әрекеттер, қорғау күшті әсер шабуылдайды және 10-12 тәулік аман сақталады.

Ұрықтар және жидектің, организм қорғаушы радиацияның - өріктер, жүзім, алмұрттар, мүк жидек, қарлыған, бүрген, итмұрын, алмалар және др. бір жақсы радияцияға қарсы құралдардан сәбіз келеді. Радионуклидов аз саны крахмалда, қантта, қарақатқа, тазартылған өсімдік майда болады.((4кБк/кг (л)))

Сау өмір салты - мынау жақсы сүйеу организмға: әр түрлі сапалы қоректену, - витаминдармен, жұмыс дене тәрбиесімен, монша, темекінің қабыл алмау және алкогольдің.[1, б.132-134;2, б.291-295].

Дәріс 7 АОЫБ бағаның түрлері

Биологиялық қауіп-қатер

Биологиялықтармен қауіп-қатерлерді аталады, тірі объектілерден болатындар. Мекендеу орталары барлық биологиялық қауіп-қатерлердің сақтаушыларымен қызмет етеді (ауа, су, топырақ), өсімдік және хайуанаттар дүниесі, өздері адамдар, жасанды әлем, адаммен жасалған және др. объектілер. Барлық объектілер тіріні мира шартты бөлуге болады бірнеше әлемнің: шағын организмдар, саңырауқұлақтар, өсімдіктің, малдан шығатындар, адамдар.

Шағын организмдар - өте ұсақ, айрықша дара клеткалы мәннің, көрінетіндер микроскопқа тек қана. Шағын организмдар табиғатта заттардың шыр айналу пайдалы рольді орындайды, тамақтық және микробиологиялық өнеркәсіпте қолданылады. - ауру жұқтыратын шағын организмдардың түрлері келеді (патогендіктер). олар нәтижесінде аурулардың қоздырушыларымен келеді: алапес, чума, сүзек, тырысқақ, безгек және др.

Патогендік шағын организмдар арасында айырып танады:

- бактериялар - вездесущи және шыдамды, - 100? жоғарырақ температурамен уран кендердің кендерінде, ядролық реакторлардың суында, арасандардың суында олардан мекендейді және мәңгі тоңда;

- вирустар - өте ұсақтар - кішкентай бөлшектің, нуклеинді қышқылдан құрылушылар (ДНК - дизоксирибонуклеиновая қышқыл немесе РНК - рибонуклеинді қышқыл) және белоктық қабықтың. Олар келеді - жатыпішерлермен, емес қабілеттілермен тіршілік әрекетіне тірі торлар сыртында.(.)

Аурулар - түрлермен оқиғаларды жиіленді қабынудың - және тері ісіктердің, ауру өліммен аяқталды. Бұларды микробтардан өлді аурулардың иммунитет және олар өкпек әлі кеткен болатын, әдеттегілерді шарттарда тек - нашар күйді шақырады. Ауру СПИДтарды ат қойды (синдром - иммунодифицита), қайсы вируспен шақырылады, алғанмен ВИЧ аты (вирус адам иммунодифицитасы).

Тымау індеттерінің саны әрбір жылмен өседі. Тымау вирусы өте жылдам өзгереді, тымауға қарсы осы уақытқа дейін - телулерді сондықтан жоқ;

- риккетсии - бактериоподобные микробтар, адам шамданған өткір жұқпалы аурулары: эпидемиялық бөртпе сүзек, ку - безгекті, окоп безгекті, құрсақ бөртпе сүзек және др. олар қоршаған ортада тұрақты емес және t=50-70ºС жанында өледі.

- спиралевидныемен спирохеталар - жіңішке бактериялар өледі 60?. Олар қайтқан сүзекті шақырады (вшами, кенемен), мерез, лептоспироз (малдан шығатындардың, суаттар арқылы) және др.

- біреу тордан қарапайымдар - түзеледі. Жиірек барлығы суаттарда мекендейді.(.) және безгекті, ұйқылы ауру, токсоплазмоз және др. шақырады

Аурудың, ауру жұқтыратын шағын организмдармен шақырылғандар және берілетіндер - адамның немесе малдан шығатынды, жұқпалы аталады.

Ошақ көрінуі жанында - аумақ жұқпалы аурулары енгізіледі;

- эпидемияға қарсы және тәртіптік шаралардың карантин - жүйесі, бағытталған қоршаған халықтың жұғу ошағы толық оңашалауына және жұқпалы аурулардың жоюын.

- изоляционно - шек қоятын шаралардың обсервация - жүйесі. Ол құру жанында қауіпті қоздырушылар өзгеше емес енгізіледі.

Сақтандыру өлшемдері

Емдеу аурулардың шығарылады жұқпалыларды айырылуларда тәртіп қатал сақтауы жанында.

Ауру малдан шығатын табады және бөлектейді, кеміргіштермен мал ұстауы орындарының дезинфекциясын, күресті өткізеді, қан ішер шыбын-шіркей, профилактикалық телудің беттерге, жұмыс істеушімен малдан шығатындармен және др.

Ішек инфекциялардың ескертуіне арналған даярлық ережелері қажетті сақтау, сақтаудың және өнімдердің тасулары қолдар, жеміс-жидектер, көкөністер жуу, ауру қажетті бөлектеу сүт және суды және әуедегі - тамшылық инфекциялардың тарату ескертуіне арналған д. т. қайнату, орналастыру желдету және дымқыл жинауды істеу, чихании жанында және жөтелде орамалмен ауыз және мұрын жабу.

Қан жұқпалы аурулардың сақтандыруына арналған, беттердің ар жағында бақылауды өткізеді, қатынасқандармен олардын, күресті қан ішер шыбын-шіркейлермен, қорғаныш құралдары қолданады (тордың, жайпақ,)

Сыртқы жамылғылардың инфекциялардың сақтандыруына арналған гигиеналық тәртіп қажетті сақтау.

Сонымен қатар инфекциялардың сақтандырулары сақтандыратын телулерді істейді.

Басқа биологиялық қауіп-қатердің:

- улы малдан шығатындар - - қоңыздардың түрлері (нарывники, шпанки, майкалар, синекрыл), гусеницалар - көбелектердің (шелкопрядымен жорықтар, волнянки және басқалар) кенелер - өздері өзіме кенелер улы емес, бірақ олардың қан ішерлер энцефалит клещевого, бөртпе сүзек клещевогосы түрлер аурулардың қоздырушыларының жұқтырушыларымен келеді, - безгектер,,, - және - басқа аурулардың ку - безгектері;

- улы балықтың (теңіз ёрш,.), сонымен қатар медузаның және актинийда. Мысалы, маринок уылдырығы, сонымен қатар - плёнка, маринок құрсақ қуысы төсеуші.(Қазақстан өзендерінде мекендейді) шақыру - улау жасай алады;

- улы жыландар - улы сұр жыланның (эфа,.);

- буын аяқты көптеген түрлер (сколопендра, өрмекшілер, шаян, сонаның, пчёлы);

- улылар өсімдіктер - меңдуана, сұлу, гүлдің түр, оймақша, белгілердің улы, кәдімгі еліртпе, джунгарский акониты және көптеген басқалар;

- саңырауқұлақтар - бозарыңқы улы саңырауқұлақ, шыбын қырғыш, жан түршілерлік саңырауқұлақ, жалған күкіртті опёнок. Саңырауқұлақ - фитофторамен паразиттік картоп жаралайды. Саңырауқұлақ - жатыпішер қауіпті қара күйе.[1, б.216-236;2, б.150-174].

Электр тогының адамға әсер етуі. Адамды электр желісіне қосу қауіптілігін талдау. Электр қондырғыларындағы қорғау шарасы. Электр қондырғыларында қолданылатын қорғау қүралдары. Қоршаған ортаның сипатына байланысты электр жабдықтарын таңдау. Электр тогымен зақым-данған кезде көмек көрсету

Дәріс 8 АОЫБ-ңың өткізудін рәсімі және өткізудін кезеңдері.

Діріл пайда болу механизмі. Адам ағзасына әсері. Дірілден сақтану әдістері. Мөлшерлеу.

Өнеркәсіптік шуыл: пайда болу механизмі. Мөлшерлеу және қорғану әдістері. Пайда болу көзінде шуылды төмендету.ұл белгілі территорияда адамдардың тіршілік етуінің қалыпты жағдайының бұзылуы, апатпен, қираумен, стихиялық немесе экологиялық апатпен, сонымен қатар адами немесе материалдық шығындарға әкелетін жаппай инфекциялық аурумен келтірілуі мүмкін.

Көптеген ТЖ негізінде адам қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы дисбаланс, арнайы бақыланатын жүйелердің тұрақсыздануы, қоғамдық қатынастардың бұзылуы жатыр.

8.1 Шығу тегі табиғи төтенше жағдайлар

1 Метеорологиялық қауіпті құбылыстар:

- дауылдар, теңіз дауылдары, құйындар, кенет соққан дауыл, торнадо, циклондар;

- iрi бұршақ, жауын, қар жауу, күштi тұман, күштi суыққалар, адам айтқысыз қызу, құрғақшылық;

- төтенше өрт қауіпі, орман өрттері, торфтық өрттер, нан массивтерің өрттері, жер асты жанармай қазбаларының өрттері.

2 Тектоникалық және теллурологиялық қауіпті құбылыстар:

- жер сілкінісі (теңіз сілкінісі);

- жанар таулардың атылуылары.

3 Топологиялық қауіпті құбылыстар:

- су тасу, тасқындар, желдiң айдаулары, су басу;

- көшкiндер, селдер, құлаулар, көшкiн, үйiндiлер, жер бетiнiң құлауы, цунамилер.

4 Ғарыштық қауіпті құбылыстар:

- метеориттер, кометтарлар қалдықтарының құлауы;

- басқа да ғарыштық апаттар.

Табиғи апаттар ішінде өте жиі кездесетін (90%) түрлер: су тасулары - 40%, тайфундар - 20%, жер сілкінісі мен құрғақшылық - 15%-дан.

8.2 Шығу тегі антропогендік төтенше жағдайлар

1 Көліктік – автомобильдік, теміржолдық, авиациялық, сулы, құбыр арқылы өтетін.

2 Өндірістік қауіпті құбылыстар

- жарылыстар, механизмдердің, агрегаттардың, коммуникациялардың зақымдануы мен қирауы, ғимарат конструкциясының құлауы;

- өрттің әртүрлі түрлері;

- кәсіпорындағы радиоактивті заттардың (РЗ) шығарылуымен байланысты апаттар;

- СДЯВ шығырылуымен байланысты апаттар.

Табиғи мен техногенді апаттардың арақатынасы шамамен 1:4 тең. Техногенді апаттар арасында авиациялық, автомобильді, теміржолдық, теңіздік, өзендік көліктегі құбылыстар басым болып келеді.(65,7%)

ТЖ мынандай түрлерге бөлінеді:

- локальдік – зардап шеккендер саны – 10 адамнан аспайды; тіршілік ету шарттары бұзылғандар – 100 адамнан аспайды. ТЖ зонасы өндірістік немесе әлеуметтік мақсаттағы обектілер шегінен аспайды;

- жергілікті – зардап шеккендер саны 10 нан 50 адамға шейін; тіршілік ету шарттары бұзылғандар 100 ден 300 адамға шейін жетеді. ТЖ зонасы елді мекен шегінен аспайды;

- территориялық – зардап шеккендер саны 50 ден 500 адамға шейін, тіршілік ету шарттары бұзылғандар 300 ден 500 адамға шейін жетеді. ТЖ зонасы ҚР субъектісінің шегінен аспайды;

- аумақтық – зардап шеккендер саны 50 ден 500 адамға шейін, тіршілік ету шарттары бұзылғандар 500 ден 1000 адамға шейін жетеді. ТЖ зонасы ҚР-ның 2 субъектісін қамтиды.

- федералды – зардап шеккендер саны 500 адамнан асады; тіршілік ету шарттары бұзылғандар 1000 адамнан асады. ТЖ зонасы ҚР-ның 2 субъектісінен асатын жерді қамтиды [3 с. 239-253].

8.3 Қазақстан Республикасының төтенше жағдайларды алдын алу мен әрекет ету туралы мемлекеттік жүйесі

Халықты, экономикалық объектілер мен территорияларды табиғи, антропологиялық, техногендік сипаттағы төтенше жағдайларда және қазіргі заманғы қирату құралдарынан қорғау үшін Қазақстан Республикасында төтенше жағдайларды алдын алу және оларды жою туралы мемлекеттік жүйесі жұмыс істейді (азаматтық қорғаныс жүйесі).

Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен іске асыру жөніндегі барлық қызмет елдің ішінде ҚР Заңымен 7.05.1997 жылғы «Азаматтық қорғаныс туралы» анықталады. Азаматтық қорғанысқа жалпы басшылықты Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi жүзеге асырады, ол (лауазымы бойынша) Қазақстан Республикасы Азаматтық қорғанысының Бастығы болып табылады. Азаматтық қорғанысты тікелей басқаруға орталық атқарушы ұйым – Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттік құрылған. Агенттіктің орталық аппараты департаменттер мен құрылымдық бөлімшелерден құрылады. Департамент құрамы республиканың Үкіметмен бекітіледі. Департамент басында директор отырады, оны Агенттік төрағасымен тағайындалады. Агенттік төрағасы қызметі бойынша ҚР-ның азаматтық қорғанысының бастығының орынбасары сонымен бірге жол жүру қауіпсіздігі Ведомствоаралық комисияның, Республикалық төтенше эпидемияға қарсы комисияның және жарылыс ісі жөніндегі Ведоствоаралық кеңесінің төрағасы болып табылады.

Агенттіктің территориялдық ұйымдарының басшылары (облыстық, аумақтық, қалалық, аудандық ТЖ басқару жөніндегі), олардың орынбасарлары Агенттіктің төрағасымен сәйкес әкімшілік-территориялық бірліктердің әкімдерімен келісіп тағайындалады.

Агенттіктің компетенциясындағы маңызды проблемалар үшін оларды қарау мен оларға ұсыныс жасауға Агенттіктің ішінде ғылыми-техникалық кеңес құрылады, оның құрамына мүдделі министрліктердің, орталық және жергілікті атқарушы органдардың, ғылыми және қоғамдық ұйымдар, қоғамдық бірлестіктердің мүшелері кіреді.

Агенттіктің практикалық қызметі келесі ҚР қабылданған: 5.07.1996 жылғы «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы», 7.05.1997 жылғы «Азаматтық қорғаныс туралы», 31.03.1997жылғы «Апаттан құтқарушы қызметтер мен құтқарушылар мәртебесі туралы», 15.10.1993 жылғы «Төтенше жағдайдың заңды режимі туралы», 22.11.1996 жылғы «Өрт қауіпсіздігі туралы», 23.04.1998 жылғы «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» заңдармен анықталады. Бұл заңдар ҚР территориясындағы төтенше жағдайды алдын-алу мен жою кезіндегі қоғамдық қатынастарды реттейді, орталық, өкілетті жергілікті және атқарушы органдардың, ұйымдардың негізгі міндеттері мен өкілеттілігін, төтенше жағдайлар облысындағы ҚР азаматтарының құқықтары мен міндеттерін анықтайды.

Төтенше жағдайларды алдын-алу мен салдарын жою үшін «Азаматтық қорғаныс туралы» ҚР Заңына сәйкес азаматтық қорғаныс күштері, оның құрамы, бағыты мен қолдану тәртібі анықталған. Олар ҚР АҚ қарулы күштерінен, АҚ территориялық құралымдарынан, АҚ объектілік құрылымдарынан, АҚ пен ТЖ қызметтерінің құрылымдарынан, жедел-қорғау отрядтарынан құралған. Қорғау жұмыстарын өткізу барысында Үкімет шешімімен Қорғаныс министрлігінің қарулы күштері мен ҚР ІІМ тартылуы мүмкін.

ҚР қазіргі заңнамаларына сәйкес АҚ құрылуы облыстарда, қалаларда, аудандарда және меншік формасына тәуелсіз ұйымдарда Әкімнің шешімімен территориялық-өндірістік принциппен құрылады, ал объектілік құрылымдар өндірістер мен меншік формасына тәуелсіз ұйымдарда – ұйымның басшысының бұйрығымен құрылады.

АҚ жалпы саны, құрамы мен құрылымдардың саны халықтың сенімді қорғанысын қамтамасыз ету қажеттілігін жеткілікті ететіндей, істелетін жұмыстың сипаты мен көлемі, адами ресурстардың болуы, қажетті мамандардың, техниканың және жергілікті шарттарды есепке алу арқылы анықталады.

Төтенше жағдайлардың салдарын жою үшін бейбітшілік кезінде бар АҚ құрылымдарынан және штаттағы мамандандырылған құрылымдардан саны тұрақты даярлықта тұратын шұғыл әрекет ету отрядтары құрылады:

- облыста – 150 адамнан кем емес;

- қалада – 100 адамнан кем емес;

- ауданда – 50 адамнан кем емес.

Құрылымдарды мүмкін максималды дайындыққа келтіру уақыты қойылады:

- шұғыл әрекет ету отрядына – 2 сағаттан аспайды;

- негізгі қорғау құрылымдарына – 4 сағаттан аспайды;

- барлық қалған құрылымдарға – 6 сағаттан аспайды.

Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайды жою кезінде апатты-қорғау құрылымдарынан басқа дереу түрде дереу медициналық көмек қызметі іске қосылады. Бұл қызметке тұрақты дайындықтағы моильді құрылымдар, мамандандырылған дружиналар, алғашқы дәрігерлік жәрем отрядтары енеді.

Төтенше жағдай кезінде маңыздысы байланыс құралдары мен хабарландырудың тұрақтылығы мен тоқаусыздығы болып табылады. Сенімді болу үшін байланыстың барлық түрі қолданылады: желілік, теле-, радио-, компьютерлік, ғарыштық және тағы басқалары. Сонымен қатар азаматтық қорғаныс штабы ретрансляциялық радиожеліге тікелей шыға ала алады. Сонымен бірге қала сыртына шығатын байланыс пунктілері мен резервті құралдар қарастырылған.

Төтенше жағдайдың масшабына тәуелді оны халыққа хабарландыру тәртібі мен ақпараттандыру құқығы Үкіметке, ТЖ жөніндегі ҚР Агентігіне, жергілікті өкілетті органдар мен ТЖ облысындағы атқарушы органдарға жүктелген. Мемлекеттік органдарды ақпараттық-техникалық қамту үшін ҚР республикалық автоматтандырылған төтенше жағдайлар жөніндегі ақпараттық-басқарушы жүйе құрылған.

Төтенше жағдайларды алдын-алу мен оларды жою туралы жүйе ҚР үш тәртіп бойынша қызмет етеді:

- күнделікті қызмет бейбітшілік уақытта түзу радиациялық, химиялық, биологиялық, гидрометерологиялық және сейсмикалық жағдайында;

- дайындықтың жоғарлауы төтенше жағдай болу мүмкіндігі туралы болжам алынған кезінде;

- төтенше жағдай болып оны жою режимі бейбітшілік уақытта.

Төтенше жағдай болып оның салдарын жою кезінде «Төтенше жағдайдың заңды режимі туралы» ҚР заңымен регламенттелген төтенше ахуал тәртібі орнауы мүмкін. Төтенше ахуал ҚР барлық территорияся бойынша немесе кейбір оның кейбір жерлерінде ҚР Президентінің Бұйрығымен енеді немесе жалғастырылады.

Төтенше ахуал үлкен масштабты стихиялық апаттар немесе халық өміріне нақты қауіп төнген техногендік апаттар кезінде, сонымен бірге әртүрлі қоғамдық дауларды төтенше шара қолданбай жою мүмкін емес болғанда салдары конститутциялық құрылымның өзгеру қауіпі жағдайында енеді. [1, б. 248-255; 4, б.135- 142, 163-191].

8.5 ТЖ кезінде шұғыл қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарын ұйымдастыру

Құрылымдардың стихиялық апаттар, ірі апаттар мен қираулардың салдарын жою кезіндегі негізгі міндеті – адамдар мен материалдық құндылықтарды құтқару болып табылады. Құрылымдардың қызметінің сәтті өтуі көбінесе өз уақытындағы белгілі шарттағы жағдайды есепке алу мен барлау өткізу мен ұйымдастыруға байланысты болып келеді.

Стихиялық апат аудандарында барлау: апаттың ошағының шектерін және оның тарау бағытын, тікелей қауіп төніп тұрған объектілер мен елді мекендерді, адамдар жинақталған орындарды, жұмыс орнына техниканың жету амалын, ғимараттар мен құрылыстардың зақымдану жағдайын, сонымен бірге оның ішіндегі зақымданған адамдардың болуын, коммуналды-энергетикалық желілердің апаттанған жерлерін, шұғыл апатты-қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарының көлемін анықтайды.

Барлауды барлаушы топтар мен бөлімдері өткізеді. Барлаушы құрылымдарға объектінінің орналасуы мен өндірістің ерекшелігін білетін мамандарды қосу ұсынылады.

Бірінші эшелон күш топтауына негізінен апат болған объект құрамдары енеді, ал екіншісіне – көрші объектілердің (аудан) құрылымдары енеді.

Стихиялық апат аудандары мен ірі апат орындарында құтқару жұмыстары бірінші кезекті катастрофалық салдардың болуын, апаттардың, адам өлімі мен материалдық құндылықтардың шығынын келтіретін қосымша себептердің болуын болдырмаудың алдын-алу мақсатында ескерту болып табылады.

Құрылымдардың командирлері аудандағы жағдайды үнемі біліп отыруы қажет оның өзгеруіне сәйкес анықтап немесе бөлімшелерге жаңа міндет қойып отыруы қажет.

Құтқару мен шұғыл жұмыстарды өткізуге техникалық құралдарды қажет етеді:

- жертөлелерді, қорған ыс құрылыстарды бұзуға машиналар (экскаваторлар, бульдозерлер, крандар, домкраттар, лебедкалар);

- ауа жіберу үшін тесік жасайтын пневматикалық құралдар (әмбебап құралдар, бұрғы қондырғылары, кен балғалары);

- металлды кесуге арналған құралдар (керосинкескіштер, автогенді аппараттар, сеперқайшылары және т.б.);

- жолсыздықтан техниканы өткізуді қамтамасыз етуге арналған құралдар (механизацияланған көпір, тягач-трейлерлер, өз жүретін шынжыр табанды паромдар, понтондар және т.б.);

- сумен қамтамасыз ету құралдары (бұрғы қондырғылары, фильтрлеу станциялары және т.б.);

- адамдарды іздеу құралдары (иттері бар кинологтер, теплопеленгаторлар). [1, с. 237-248; 2, с.406- 409].

Жану туралы негізгі мөліметтер. Жану түрлерінің жіктелуі. Жану процесінің механизмі. Жану жөне газ, бу және шаңды-ауа коспалары процесінің жалпы заңдылықтары. Кәсіпорындардағы өрттердің себептері мен сипаты. Өрттердің жіктелуі, өндірістердің жарылыс, өрт қауіптілігі бойынша категориялары. Кәсіпорында өрттен корғауды үйымдастыру. Өртке қарсы нүсқаулық. Өрт сигнализациясы және байланыс. Өртті сөндіру қүралдары мен тәсілдері. Өртті сөндірудің автоматтық қүралдары. Көсіпорындарда өрт пайда болғанда адамдарды қауіпсіз эвакуациялау тәсілдері. Апаттарды жою жоспары..