Тақырып: Мінез- құлқы бұзылған балалар

1.Мінез- құлқы бұзылған балаларға сипаттама

2.Әсер ету факторлары

Ақыл-ой ақаулығы олигофрендік белгілі байқата отырып көрініс береді.Мұндай бұзылыстағы балаларға дер кезінде көмекті мектептер тарапынан дурыс тәрбие беру, олардың күнделікті жағдайдан әлеуметтік ортаға,еңбек ұжымына ,тұрмысқа бейімделуіне жоламады. Түрлі әсер ету факторлар биялогиялық сипаттағы (қосымша инфекциялық аурулар,интоксикация ,бас,сүйек, ми травма жарақаты)және әлеуметтік (жанұядағы конфликтілік ситуациялар ,дұрыс емес тәрбие) әлеуметтік тұрғыдағы аурайы қатынасы мұндай балаларға әсер етеді , әсіресе жасөспірім шақта кезеңіндегі жалпы организмінің

жетілу биологиялық және қолайсыз әлеуметтік жағдайлар әсер етеді, жасөспірім-олигофреннің мінез-құлқының бұзылуы жататында психотравмалық фактор,жиі қүйзелістер, мектептерге үлгірімсіз қатысты,құрдастарына өяусыз қарауы,үлкендерді ренжітуі ,көнілің қалдыру байқалады. Мінез-қулқы бұзылған типтегі жасөспірім олигофрен арасында көпшілігі психопатикалық бұзылушылық,әлеуметтік бейімделуде қиыншылыққа ушырайтын,тәртіп бұзылушылық,бұзақылық жасаушылық

байқалады. К.С. Лебединский ұсынғандай ақыл-ойы бұзылған жасөспірім мінез-құлқы бұзылғаның клиникалық-психологиялық құрылымына қарай 2 психопотологических вариантқа бөледі .

• 
  невротикалық типтегі психикалық декомпенсация
  
• 
  соцпсихотипті
  

Эмоциялық-ерік тұрақсыздығы,

аффектілік қозғыштық,

потологиялық елігу (зауығу

1. Ақыл-ой сапатының толық еместігімен өзіндік сезімнің күйзелуімен байланысты б.к, жасөспірімдерде ауыр психикалық жарақатталу, өзіне сенімсіздік,болашақтанқорқыныш ,сәтсіздіктерге күйзелу, уялымдау.Оқу қызметінде аса төмендеушілік байқалады .Ауызша жауап беруде қорқу, ойының шашырауы байқалады. Қорқынышты ойлар, қаранғыдан қорқу,ауыр түс көру болады .Жасөспірім өзінің кемшілігін (көзінің қылы,әнурез) уайымдайды,класта қателік алу ,тұйықтыққа желеді немесе тыныштансыздырады.Ал жекелей сабақта сапасы жоғарлау болып келеді.Өзін толықтай сезінбеуі жасөспірімдерді аутистикалық бейімділіктіңпайда болуы әкеледі ,психиканың ауру сипаты,қоршаған шынайы өмірден өзінің уайымға ұшырауы,пайдалы:балық аулау,сурет салу,оқу, коллекция жинау т.б.

2.Бұл әртурлі варианта көріледі эмоц-ерік турақсыздығы,аффектілік қозғыштық қозғалыстың шектеулілік,патологиялық елігу. Мектеп ішіндегі тәртіпке бағынбаушылық, мұғалімдермен оқушылармен конфликтілерге ұшырауы ,ерте ішімдік ішу, ұрлық, наркотика т.б. Оқу сабақтарына қызушылық танытпайды.Олар көбінесе кәмілеттік жасқа

жетпеген комиссия есебінде тұрады.Олардың бәрінде эмоц-ерік тұрақсыздығы байқалады. Бұларды мінез-құлық мотиві-рахат ,ляззат алу тапсырмаларды орындаудан бас тартады жағымсыз жағдайларды ұйымдастуруға бейім келеді.

3.Өзіндік сипатта болып келеді,көмекші мектептерде олар бақылауды қажет етеді асқыну кезеңінде психоневрологиялық стационарға немесе психоневрологиялық ауруханаларға емделеді.

Анықталғандай , ақыл-ойы мешеу балалар түрлі қалыс қалушылық аурулармен ауырады. Дұрыс тәрбиелеу мен көмекші мектептердегі оқытудың нәтижесі олардың психикалық мүмкіндіктері мен қалыпты әлеуметтік жағдайға(тұрмыста, еңбектік ұжымда,т.б.) бейімделуге ықпал етеді. Бірақ жағымсыз факторлар қатарында биологиялық (қосымша инфекциялық аурулар, интокалкация-организм улануы) , мидың бас сүйегі травмалары,т.б. және әлеуметтік(отбасындағы конфликтілік ситуациялар, дұрыс емес тәрбие) әсер етуіне байланысты балада әлеуметтік жағдай төменгі дәрежеде болады.

Жасөспірімдік шақ, әсіресе , күрделі жыныстық жетілу кезеңі-баланың биологиялық және әлеуметтік жоспарда түрлі жағымсыз іс-әрекеттің тууының нағыз кезеңі. Олигофрен жасөспірімдердің мінез –құлық бұзылыстарындағы маңызды рөл атқарады: психотравмалық факторлар, жиі қайғыру , массалық мектепке үлгермеушілікпен келу, құрдастарымен және үлкендермен жеккөрушілік қарым-қатынас, өзіне тағылған мазақ ат, т.б.

Мінез-құлқы бұзылғандар ішінде , жасөспірім –олигофрендерді бақылау кезінде көпшілік орынды психопатиялық бұзылыстар, әлеуметтік бейімделідегі кедергі , қиындықтар және сирек әсер ететін құқық бұзушылық немесе қылмыс жасағанға дейінгі мінез-құлық алады. Ақыл-ойы мешеу жасөспірімдердің қалыпты мінез-құлық нормаларынан ауытқушылығына қарамастан , клинико-психикалық құрылым бұл бұзылуды екі психикалық патологиялық вариантқа бөлді:(К. С Лебединская ,1976)

• 
  психикалық декомпенсация , невротикалық тип;
  
• 
  психопатологиялық типті , психикалық декомпенсациясы;
  

Невротикалық типтің психикалық декомпенсациясы –бұл жекелік интеллектілік жетіспеушіліктің сезімдік уайымдау аурулармен байланысты жасөспірімдерде ауыр психикалық ранимость анықталып , айқындалады , өз мүмкіндіктеріне сенбеушілік , болашақтан қорқу , сәтсіздіктерге қайғырудың өсуі көрінеді . Оқу іс-әрекетіне бейімділігі төмендейді . Ауызша жауап беру , бақылау жұмысы балада қорқыныш күйін туғызады , сасады. Қорқынышты фильм немесе әңгімеден кейін оларда қоқыныш күшейіп , қараңғы қорқыныш , ауыр түс көру пайда болады. Жасөспірімдер ереже бойынша , сыртқы дефектілерге қайғырады: мысалы, көз қылилығы , қимылдағы ебедейсіздік , эндрездер т.б. Сыныпта ескерту алу , абыржу әкеледі , бөгеліп қалушылық , адекватты емес абыржу пайда болады; жекелік пәндерге қызығушылық өнімділігі оқу әрекетінде , әдеттегідей , едәуір жоғары болады.

Сезімнің жетіспеушілігі жасөспірімдерде аутистикалық бейімделудің түрлі бөліктеріне әкеледі: гр. «autos»- сөзі психикалық күйдің ауырлығы , өз уайым-қайғының шоғырлануы , сыртқы шындық әлемінен өзіне күтім жасау. Жасөспірімдер жалғыз қалуға қуанышпен келіседі , әсіресе,табиғат аясында ,қоғам талап етпейтін , мысалы ұжымдық-балық аулау ,сурет салу, оқу әрекетінде. Компетатор фантазиясынша ,олар өздерін әдемі және күшті санайды . Осы істер қатарында сыртқы ассоциалдық мінез , мысалы қимыл-қозғалыссыз серуендер , қыдырушылық әрекет және қорғаныс реакциялар , мінез-құлық жатады.

Бұл барлық жасөспірімдерде педагогтар тұлғалық өзіндік қатарын белгілейді : мейірімділік , ата-аналарын ,мұғалімдерді жақсы көрушілік т.б. Олар өздеріне тиесілі жұмыстарды , үйде, интернатта, т.б. құштарлықпен орындайды.

Психопатологиялық типтің психикалық декомпенсациясы түрлі варианттардан туады:эмоциональды-еріктік тұрақсыздықтан ,аффектілік қозудан және қозғалыс баяулығы , патологиялық құштарлық.

Мектеп тәртібін бұзушылық (шыдамсыздық, ашушаңдық , еш себепсіз мұғаліммен немесе сыныптастарымен конфликтілік бейімділік , агрессия, себепсіз кешігу) бұлар жасөспірімдерде асоциалдық мінез-құлықтың көрінуі болып табылады ,яғни ерте жастағы алкоголизм, ұрлық жасау, қаңғырушылық , наркомания және таксикоманияға бейімделу , сексуальды бұзушылыққа әкеледі. Оларға мектептегі сабақтарға қызығушылығы абсолютті жойылуы тән. Көрсетілгендей ,бұл әсіресе , кәмелеттік жасқа толмағандар ісі жөнінде комиссияда тіркеулі тұрғандарда кездеседі.

Олардың мінез-құлқында эмоциялық-еріктік тұрақсыздық басымдығы , жетілмегендік көрінеді. Мазмұнды инфантимдік (тежелушілік), көңілді көңіл күйден лезде әбігерлікке , абыржуға және беймазалыққа ауысу кездеседі.

Жасөспірімдер мінез-құлқында негізгі қозғаушы мотив-ол қанағат алу. Жұмыстан ,тіпті күш жұмсауды талап ететін жұмыстан олар бас тартады. Себебі сабақта сөзуарлық , тежелу , алаңдаушылық байқалады. Іс-әректтің кез келген түрінде олар жиі конфликтіге түседі немесе құқық бұзушылық , қылмыс жасайды. Кейбіреулері мұны өздері саналайды. Қорыққанына қарамастан олар тәртіп бұзу, кесел жасауда жеңіл ыңғай табады. Өзін-өзі дәлелдеу , бекіту дамымағандықтан олар жағымсыз ыңғайға көнгіш келеді.

Аффектілік қозудың басымдығы және қозғалыс тежелуінің көрінуі себепті жасөспірімдердің көпшілігі аса ашуланғыш , агрессивті разрядқа бейім келеді. Аз ғана себеп тапса, олар мұғалімге кітап немесе дәптер лақтыру , оқулықты жырту , төбелес шығару , келіссіз балағаттау, ұрсысуға әзір тұрады. Бұл аффектілі реакция жасөспірімдер топтарындағы пайда болатын себептерге сай емес болып келеді.

Интеллектілік жетіспеушілік салдарынан өз қызығушылығына жиі қарама –қайшылыққа әкеледі, олардың біржақты күнделікті бағыттылық , неке құру туралы армандары , жанұя , «жақсы»(жоғары,төмен) төлемақы , жұмыс туралы ойлары, бозбала, бойжеткендерде қоғамға ересектерше бағытталу, мектептен жалығу көрінеді. Жиі аффектілік қозушылық жасөспірімдердің мына психикалық негіздерін күшейтеді: күшті өзін-өзі сүю, мазаққа ,әзілге шыдамау, наразылық, ересектер беделіне жағымсыз қарым-қатынас т.б. Көпшілік жасөспірімдер өздерінің көмекші мектептерде оқитындығын жасырады. Интеллектуалдық жетіспеушілік жайындағы келекелер олардың агрессиясын күшейтетін қарқынды аффектілік тұтану болып табылады , төбелестер , өзін-өзі дәлелдеуге ұмтылу және өзінің физикалық басымдығын дәлелдегісі келеді. Бұл топтағы жасөспірімдер бақылауға және мотивсіз көңіл күй тербелісіне (дисфобия түрінде ашуға , қабағы ашылмау , күмәндану) әзір болады. Жасөспірімдер топтың физикалық кескіні жыныстық жетілудің метаморфозы ерте және жылдам темптен байқалады, яғни екінші (қосалқы) жыныстық белгілердің , дене бітімі толысуы процессі жүріп, етеккір циклі ерте (9-11)басталады.

Ата-аналар мен педагогтар көзқарасына бұл топтағы жасөспірімдер өткір қарама қайшылыққа , бұрынғы өткен психикалық кейіпті сол сәтте «танымай қалушылыққа»бейім болады. Мұның бәрі аффектілік қозу және дисгормония (үйлесімсіздік),жыныстық метаморфоздың қарқындылығы мен патогенетикалық арасындағы тығыз байланысты көрсетеді.

Әуестік патология –ақыл-ойы мешеу жасөспірімдерді, мінез – құлық ауытқушылықтарды анықтап қарастыратын, тежелмейтін мінез, өмірде түрлі бөгелеулер (мектепке, интернатқа келуде) мәселесін қарастырады. Қыздарда бұл категорияда негізгі жоғары сексуалдық алады. Олардың кейбіреуі бұл әуестікті зиянды деп бағалап не ауру деп санап, өздерін «бақытсыз» санайды. Бірақ оның барлық өмірлік образдарын бағындырады. Көпшілігі антисоциалдық компанияға қосылып, олардың құлқын, сол ортаның дәстүрлерін тез игереді.

Жоғары сексуалдық – ол кезбелікпен тығыз байланысты. Мектептен не интернаттан қашу кезінде олар шатыр астына, вокзалға, үйлердің подьездерінде, кездейсоқ таныстарына түнейді.Тәртіпсіз жыныстық қатынасқа түсіп, темекі шегу, алкоголь пайдалануға әуестеніп, көпшілігі ұсақ ұрлыққа әуестенеді.

Мінез – құлқы бұзылғандарда жасөспірімнің бұл категориясы олардың интеллектуалдық жетіспеушілікке әсер етеді. Қашу кезінде , кез – келген уәдеге сендіріп, басқа қалаға кетеді, ұрлаған заттарды арзанға сатады не айырбастайды, ситуацияларды ескерместен, жылдам үлкен ұрлыққа түседі.

Ер балаларда секспен қатар бірінші орында қаңғуға бейімділік, ұрлық жасау, алкоголизм орын алады. Қашқындық оларға тежелмейтін және мақсатсыз мінез қабылдауы, жиі дисформа периодына түседі. Ұрлық , сондай – ақ мынандай элементімен айқвндалады – жасөспірім ұсақ ұрлықты бастан өткізуі мүмкін. Алкогольге бейімделу де тоқтатуға болмайтын компанент, өте тез дағдыланады. Мындай кезде алкоголь не наркотиксіз қанағаттану мүмкін емес, бұл кезде жасөспірімді медикаменттозды және химиялық қоспаалармен орнын ауыстырады, бұл таксикоманияға әкеледі. Алкоголизм, наркомания және таксокомания интеллектуалдық жетіспеушілігін жасөспірімде одан әрі улап, оларды қылмысқа, агрессивтілікке,қаталдыққа, садизмге ұшырайды.

Көмекші мектепте, интернатта бұл жасөспірімдер педагогтар мен тәрбиешілер тарапынан жоғары назар аударуды талап етеді, ал периодтық күшеюі – психоневротикалық – стоционерлік госпитализацияда, балалық бөлімдегі психоневрологиялық ауруханалрда қаралады.

Басқа жас кезеңдеріне қарағанда жасөспірімдік кезең өзгеше ерекшеліктерге ие. Ондағы есею сезімі алдағы әрекетті , қылықты анықтайды, эмоционалды – еріктік және интеллектуалдық сфераның дамуына ықпал етеді. Жасөспірімдер ерсектермен қарым – қатыныста аса назар аударады, олпрда бұрын болмаған реніштер, наразылықтар көрінеді.

Егер ата-ана мен мұғалімі бұл оқшауланған оқиғаларды дамуын ескермесе, егер олар сол сәтте байқамаса, яғни инициатордың (бастаушы) ролін атқармаса, онда жасөспірім бұл кезеңде организаторы өзі болады. «Маған қазір өмір сүру қиын, - дейді он бес жасар қыз, -ата- анам маған дос қыздарымен достасуға тыйым салады».

Балалық шақта қиыншылық көруі олардың өздерінің құрбы – құрдастарымен және ересектермен қарым – қатынасында , жеке тұлғалық

құрылымын қалыптастыруда көп нәрсені анықтайды. Оларда өз - өзіне дегені сенімсіздік, достарымен ортақ тіл табыса алмауы, тұйықтылық немесе отбасымен, мектептен өзіне қарым – қатынасқа түсетін формалар іздей бастайды.

Жасөспірімдік шақ негізіне қарым – қатынасқа жатады. Олардың құрбыларымен қарым –қатынаста қиыншылыққа ұшырайды. Олар ересектермен қарым – қатынаста бірнеше позицияларды ұсынады.

1. 
   Автократты позиция. Онда жасөспірімдер қажеттілігінің өте қатаң жүйелері ұшырайды. Оған барлық нәрсе түгелдей «болмайды». Кез – келген әрекетті өзі шешпек түгілі, оған өз көзқарасын айтуға да тыйым салады. Бұл позициясының қорытындысы мұнда жасөспірім өзіне әсер еткен мәселені талқылауға қатысады да , ал оны шешу негізінен үлкендерге беріледі.
   
2. 
   Демократиялы позиция. Бұл жасөспірімдердің қажеттілігінің , жеке өмірінің өзін - өзі басқаруға бағытталады. Ол өз мәселесін жөнінде ата – анасымен ақылдаса отырып , бірқатар шешімді өзі шығарады, бірақ соңғы қорытындыны ол үлкендермен кеңесе отырып , мақұлдасады.
   
3. 
   Либералды позиция. Бұл жасөспірімдерді үлкен өз беттелігімен байланысты. Ол өзінің айналасындағы достарын, жақсы көретін сабақтарын өзі анықтайды. Ересектер өз көзқарасын білдіруі мүмкін,
   

Жасөспірімдер ересектер қоғамымен араласқысы келеді, олармен тең сөйлескілері келеді. Олар бірнәрсе жасыратын болса , сұрақтарын елемей , өздерінің алшақтатса, оларда өкпе – реніш туады. Мектепте олар өздерін мұғаліммен тең дәрежеде сезінгісі келеді. Конфликттілік жағдайлар , жеке тұлғалық және ересектермен түсініспеушілік жасөспірімдерде өзін - өзі сезінуін төмендетеді. В.А.Сухомлинский жасөспірімдердің ішкі позицияларының қарама- қайшылықтарына негізделуі біржағынан , олар өзіндік қабілеттілікке ұмтылады, ұсақ нәрсеге, тексеруге, сенімчіздікке наразылық білдіреді, ал екінші жағынан, тревогаларға және қорқуға ұмтылады, жаңа тапсырмаларды түзетуге қорқады. Ол үлкендерде көмек және қолдау күтеді, бірақ онысын өзі жасырады. Жасөспірімдердің бұл күрделі және қарама – қайшы ішкі позициясын үлкендер түсіну және қабылдау керек , сол нәрсеге байланысты түсіністікпен қарым – қатынас жасау керек. Ересектер жасөспірімдерің досы болу керек. Сонымен бірге өзінің құрбы досын табу қажет болады, олардың өзіндік жемі, жеке өмірлік терең құпиялары болады.

№ 23 дәріс