Даму бағыттары Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары Современная система дошкольного

422 

 

-  жаны  да,  қаны  да  қазақы  халықтың  тілі  мен  дінін,  тарихы  мен  салт-дәстүрін  бойына  ана 

сүтімен бірге сіңірген, егеменді елінің еңсесін көтеруді азаматтық парызым деп ұғатын  ұрпақ 

тәрбиелеу» -  деп атап көрсеткендей, еліміздің елдігі  мен бірлігін сақтайтын ұрпақ тәрбиелеу, 

білім берудің барлық салаларының алдындағы негізгі міндеттердің бірі. 

Сонымен, этномәдениет мазмұны нені қамтиды және ол мазмұнның жастарды ұлтжанды, 

Отансүйгіштік  қасиеттерін тәрбиелеудегі құралы не? 

Әр  халықтың  өзіне  тән,  тарихи-әлеуметтік  даму  ерекшеліктері  мен  өмір-тіршілігіне, 

тұрмыс-салтына,  дәстүрлеріне  байланысты  дүниетанымдық,  рухани-материалдық,  мәдени 

құндылықтары қалыптасады. Қазақ халқы бай тарихтың иесі.  Қазақ даласы  әлемге  «Екінші 

ұстаз» атанған Әл Фарабиды, Ж.Баласағұн, Ахмет Иассауи, М.Қашқари, Қадырғали Жалаири 

сияқты  ғұламаларды  берді.  Олардың  еңбектері,  ортағасырдағы  Орта  Азиялық  ренессанс 

кезеңінің мәдени өміріне зор үлес қосқан, асылдары болып табылады. Әсіресе, Әл-Фарабидің 

сан-салалы ғылыми еңбектері тек Таяу немесе Орта шығыс ғұламалары: Ибн-Сина, Бируни, 

Хорезми, Омар Хайям, Хафиз т.б сияқты ғұламаларының ой-пірлеріне  ғана емес, сонымен 

бірге Европа ғылымына да ықпал етті. 

Тарих  тұңғиығынан  Қазақстанның  мәдени  қазыналарын  тауып,  бүгінгі  ұрпақтың  ол 

байлықты сақтауына, танып білуіне, рухани-мәдениет саласындағы білімін дамытуға ұсынған 

еліміздің  ғұлама  ғалымдарының  қажырлы  еңбектері  –  жастардың  патриоттық  тәрбиесінің  

асыл арналары.  

Есік  қаласынан  табылған  «Алтын  адам»  ескерткішінен  бастап,  Орхон-Енисей  тас 

жазулары, кең байтақ жеріміздің әр аймағынан табылып жатқан ежелгі мәдениет жәдігерлері, 

көне сәулеттік ескерткіштер, халық шеберлерінің қолөнер туындыларының үлгілері – осының 

бәрі Қазақстан  мәдениетінің қазынасын байыта түсті әрі бүгінгі ұрпақтың  рухани білім көзіне 

айналды.  

Еліміздің  егемендігімен  бірге,  халықтық  тәлім-тәрбие  қазыналарын  жинақтап,  оны 

этнопедагогиканың негізі мазмұнына енгізсек, сол мазмұнды жүзеге асырудың басты құралы 

– этномәдениет қазыналары.     

Қазақ халқы ұрпағының «Сегіз қырлы-бір сырлы» азамат болып дамуын, ғасырлар бойы 

қалыптасқан рухани мәдениет  құндылықтарының тәлімдік мүмкіндіктерін тиімді пайдалана 

отырып жүзеге асырып келді. Ол құндылықтардың негізін, халқымыздың - әдеби, музыкалық, 

кәсіби, тұрмыстық фольклорлары құрайды.  

Халқымыздың ауыз әдебиеті шығармашылығы ұрпақ тәрбиелеуге өлшеусіз үлес қосты 

және  әлі  де  үлес  қосып  келеді.  Қазақ  фольклоры  тілінің  бейнелілігімен,  көптеген  мақал-

мәтелдерінің мәнділігімен, мазмұндық өткірлігімен аса құнды қазына.  «Өнер алды  - қызыл 

тіл» деп, «Тоқсан ауыз сөздің, тобықтай түйінін»  шешкен ата-бабаларымыз,  халықтың өмірі 

мен  тұрмыс-тіршілігінің  алуан  түрлі  жақтарын  қамтитын  өзінше  бір  жылнама  болатын, 

ұрпақтарға  тәлім  болатын  асыл  мұра  қалдырған.  Сол  бай  құндылықтардың  ішінде, 

патриотизмді  дәріптейтін  мұра  -  батырлық  дастандар.  «Алпамыс»,  «Қобыланды»,  «Қамбар 

батыр», «Едіге», «Сырым батыр» т.б., «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» кезіндегі елін, 

жерін  сырт  даулардан  қорғаган  Қабанбай,  Бөгенбай,  Наурызбай  сияқты  мыңдаған  қазақ 

батырларына  арналған  көптеген  дастандар,  өз  халқының  мүддесі,  арман-тілегі,  туған  жері 

үшін  жан  аямаған  батырларға  деген  халықтың  сүйіспеншілігі,  азаматтарының  рухани  жан 

дүниесінің  беріктігі,  ерлігі  мен  патриоттық  қасиетін  баяндайтын,  сол  сияқты  «Қыз  Жібек», 

«Айман-Шолпан»,  «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»  және  т.б.    лиро-эпостық  жырлар  мазмұны, 

рухани тазалықты, адамгершілік пен махаббатті паш ететін,  халқымыздың этномәдениетінің 

асыл қазыналары.  

Қазақ халқының музыкалық және поэтикалық шығармашылығында жырлаған халықтың 

Отан-анаға, туған жерге, көз жетпейтін ұлан-байтақ қазақ даласына, оның табиғат байлығына 

деген сүйіспеншілігі музыкалық және эстетикалық тәрбие құралы болды. Сондықтан да қай 

кезде  болмасын  жыршылар,  күйшілер,  өлеңші-әншілер  қазақ  халқының  музыка  мәдениетін 

сақтау  мен  байытуда,  жастарлың  эстетикалық  талғамдарын,  көзқарастарын  тәрбиелеуде 

айрықша  маңызды  роль  атқарады.  Олар  өздерінің  дидактикалық  әндерінде  халықты 

423 

 

Отансүйгіштікке,  ұлтына  деген  адалдыққа,  әділетке  шақырып,  жақсылықтың  жеңіп 

шығатынына сенуге, жамандықпен күресе білуге, жақсы атаулыға ұмтылуға дәріптеп отырды. 

Бұл  ретте,  музыка  теориясын  зерттеген,  ноталық  жазуды  дүниеге  әкелген  Әл  Фрабиді,  күй 

атасы  Қорқыттан  бастап  Құрманғазы,    Дәулеткерей,  Тәттімбет,  Дина  т.б.  күйші 

композиторларымызды,  әнші-композиторларымызды    (Біржан,  Мұхит,  Абай,  Жаяу  Мұса  ,  

Майра, Кенен және Әміре т.б.); қазақтың музыка өнері саласындағы мәдениетінің эстафетасын 

жоғары  көтеріп,  бүкіл  әлемге  паш  еткен:  К.Байсейітова  мен  Қ.Байсейітовтер,  Н.Тілендиев, 

Е.Серкебаев, Р.Бағланова, Б.Төлегенова, Нақыпбековалар, М.Бейсенғалиев, А.Мұсахожаева, 

Г.Мырзабекова, Р.Ырымбаева, Ә.Дінішев сияқты өнер тарландарын мақтан тұтамыз. 

Қазақтың  музыкалық  құндылықтары,  өткен  ғасырларда  Қазақстанда  болған  шетел 

ғалымдары  мен  саяхатшыларын  (П.Паллас,  Г.Клапорт,  В.Радлов,  А.Левшин,  А.Янушкевич, 

А.Алекперов т.б.) таң қалдырғаны белгілі. Олардың, қазақтың рухани мәдениеті туралы, өткен 

ғасырларда жариаланған еңбектері «Қазақтар А. Алекторов: «Әнші ... домбырасының шегін 

қаға бастады. ... домбыраның күмбірлеген қайғылы дыбысы  маған ерекше бір әсер етті.   ... 

қарапайым  әнге  -  қарапайым  музыкаға  қанша  поэзия  сыйып  жатыр.  Қос  шекті  домбырада 

мұндай нәзік, мұндай әсем дыбысты шығады дегенге мен еш уақытта сенбеген болар едім» 

деп  ағынан  жарылады.  Қазақ  халқының  музыкалық  фольклорының  қазыналары  еуропалық 

музыка  зерттеушілердің  ғылыми-зерттеу,  шығармашылық  еңбектеріне  арқау  болды.  Бұған 

дәлел  ретінде  тек  Затаевичтің  «Қазақтың  500  әні»,  «Қазақтың  1000  әні»  еңбектерін, 

Ерзаковичтың, Брусиловскийдің шығармашылығын айтсақ та жеткілікті.  

Қазақтың  этномәдениеті  құндылықтарының  бір  саласы  -  халықтың  кәсіби  және 

тұрмыстық  фольклоры.  Халқымыздың  тарихи-шаруашылық,  тұрмыс-тіршілік  болмысына 

байланысты: аңшылығы, саятшылығы, ағаш,  тері, жүн өңдеуге қатысты қолөнері, зергерлік 

өнері т.б. сан-алуан өнерлері. Әсіресе, халық данышпандығының бар асылын бойына жинаған 

сәндік-қолданбалы өнері – халқымыздың қоршаған өмір шындығын музыкалық, поэтикалық 

және  басқа  эстетикалық  дәстүрлер  аясындағы  эмоциялық  сезімдері  мен  эстетикалық 

талғамдарын қалыптастырған этномәдениетінің қайнар көзі. Бұл саладағы өткенгі және қазіргі 

қолөнер  бұйымдары,  халқымыздың  көркем-шығармашылық  дәстүрлері  мен  рухани-

материалдық мәдениетінің құндылықтарын сақтауға, игере отырып байыта түсуге жетелейді. 

Халқымыздың  кәсіби  және  тұрмыстық  фольклорын  жан-жақты  зерттеген:  Ә.Марғұлан, 

К.Ақышев, Х.Арғынбаев, Т.Басенов, Б.Байжігітов, Ө.Жәнібеков, С.Қасиманов, Э.Масанов, т.б. 

еңбектерінде,  ұлттық  қолөнер  түрлерінің    дамуы,  философиялық,  тарихи,  этнографиялық, 

мәдениеттанымдық  аспектілері,  рухани-материалдық  құндылық  ретіндегі  әлемдік  мәдениет 

аясындағы алатын орны және тәлімдік маңызы бағаланған.    

Міне, сол құндылықтарды туған жерімізде өмір сүре отырып игеруге, кезіндегі кеңестік 

ұлт саясаты кедергі жасап келді. «Тұтас кеңестік бір ұлттық» саясат пен оның негізгі тірегі 

кеңес үкіметінің тоқырауы, біртіндеп келмеске кетуі, қазақ жастарының азаматтық санасына 

ықпал  еткен,  олардың  ұлттық  намысын  көтерген  -  1986  жылғы  Желтоқсан  көтерілісінен 

басталды. Міне бұл, қоғам азаматының патриоттық сана-сезімінің оянғаны. Бүгінгі  еліміздің 

егемендігі, оның саяси-әлеуметтік, экономикалық, рухани-мәдениет саласында, әлемдік іргелі 

елдердің  қатарынан  орын  алуы,  сол  азаматтық  сананың  жемісі.  Ата  Заңымыздың 

мазмұнындағы  мемлекет  ретіндегі  белгіленген  басты  идеал  «Еркіндік,  теңдік,  татулық»  - 

халқымыздың ғасырлар бойы аңсаған, ерлікпен қол жеткізген және қорғаған асылы.  Бұл үш 

түсініктің аясында, мемлекетіміздің басты мұраты, Қазақстан Республикасы этномәдени білім 

беру тұжырымдамасының мазмұнында:  «Бізге қажетті - жаны да, қаны да қазақы халықтың 

тілі мен дінін, тарихы мен салт-дәстүрін бойына ана сүтімен бірге сіңірген, егеменді елінің 

еңсесін  көтеруді  азаматтық  парызым  деп  ұғатын    ұрпақ  тәрбиелеу»  -    деп  көрсеткендей, 

еліміздің елдігі  мен бірлігін сақтайтын, Отаны, халқы алдындағы парызын жауапкершілікпен 

өтейтін, ұлтжанды  ұрпақ тәрбиелеу міндеті  тұр.   

Қорыта айтсақ, халқымыздың ғасырлар бойы жасаған рухани-материалдық мәдениетінің 

бай мұралары, қазіргі «Этномәдениет тәрбиесі» негізінде жастардың Отансүйгіштік тәрбиесі 

міндеттерін жүзеге асыруда пайдаланатын тәлімдік құрал болып саналады.