Даму бағыттары Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары Современная система дошкольного

386 

 

Тіл мүкістігінің бірнеше түрі бар: 1)сигматизм – С, З, Ц, Т, Ж, Г, Щ әріптерін дұрыс айтпаудан 

сөздің бұзылуы; 2)сақаулық – Р әрпін айта алмау; лямбдацизм – Л дыбысын дұрыс айтпау не 

басқа дыбыспен ауыстырып айту; 3)быдықтық – дауыс ырғағының бұзылуы және дыбысты 

дұрыс айта алмаудан сөздің түсініксіз шығуы; 4)дизартрия – әріптерді дұрыс айта алмағаннан 

сөз көркемдігінің бұзылуы. Тіл мүкістігінің пайда болуына көптеген себептер әсер етеді. Ең 

негізгі  себебінің  бірі  баланы  дұрыс  тәрбиелемеу,  яғни  ата-анасының  не  бала  бақшасында 

тәрбиешінің баланың жастайынан қалай сөйлей бастағанына көңіл аудармауы. Кейде баланың 

ауыз аппаратындағы кемістіктер де (мысалы, тістің қисық шығуы, таңдайдың, тілдің жырық 

болып  туылуы,  т.б.)  тіл  мүкістігінің  болуына  әкеледі.  Егер  баланың  есту  қабілеті  нашар 

дамыған  болса,  ол  айтылған  сөзді  дұрыс  естімейді  де  оны  құлағында  анықтап  сақтап  қала 

алмайды. 

«Ойын  баланың  алдынан  өмір  есігін  ашып,оның  шығармашылық  қабілетін  дамытады 

ойынсыз ақыл- ойдың қалыптасуы мүмкін емес», -дейді В.А. Сухомлинский. Балалар бақшасы 

жасындағы  балалардың  негізгі  іс-әрекеті  –  ойын.  Сондықтан,  тіл  мүкістігі  бар  баламен 

алғашқы жұмыс-ойын арқылы тілін дамыту болып табылады. Балабақашағы оқыту- тәрбиелеу 

жұмысында  балалардың  тілін  дамыту,  сөздік  қорларын  молайту,  ауызша  сөйлеуге  үйрете 

отырып,  үйренген  сөздерін  күнделікті  өмірде  еркін  қолдану,  одан  әрі  күнделікті  іс-  әрекет 

кезіндегі  тілдік  қарым-  қатынаста  қолдана  білуге  жаттықтыру  ісіне  ерекше  мән  берілген. 

Мектеп  жасына  дейінгі  кезеңдегі  балалармен  сөздік  жұмысын  жүргізу  ісі-  тіл  дамытудың 

негізгі  бір міндеттері  болып есептелінеді. Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, 

оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр- 

түсін және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы 

ұғым,  түсініктерін  дамыта  отырып,  белсенді  түрде  тілдік  қарым-  қатынас  жасай  білуге 

үйретеміз.Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің: 

-балалардың сөздік қорларын дамыту; 

-жаңа сөздерді меңгерту; 

-үйреген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет саналады. Осы 

аталған  міндеттерді  тәрбиеші  үнемі  сөздік  жұмысын  жүргізуде  басшылыққа  алып  отыруы 

тиіс.  Балалардың  сөздік  қорын  молайтуда  ойын,  тапсырма  жаттығулардың  орны  ерекше. 

Соның  ішінде  ойын-  баланың  шын  тіршілігі.  Ойын  арқылы  бала  айналасындағы  нәрседен 

өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш 

жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол 

ашады.  Қай  бала  болмасын  ойынмен  өседі,  өйткені  бала  табиғатының  өзі  тек  ойынмен 

байланысты.  Ойын  үстінде  бала  еш  нәрсеге  тәуелсіз.  Ол  озін  еркін  ұстайды.  Ал  еркіндік 

дегеніміз  барлық  дамудың  баспалдағы,  бәрін  білуге  деген  талпынысы  мен  құлшынысы. 

Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады. Психологиялық ойын- 

жаттығулар  баланың  жан  дүниесінің,  рухани  жай-күйінің  үйлесімді  дамуына  ықпал  етеді. 

Баланың  сезім  әрекетін,  әсерленушілік  деңгейін  анықтау  үшін  қолданылады.  Ойындардың 

негізгі  мақсаты  балалардың  ықылас  зейінін,  сөздік  қорын,  байқампаздығын,  есте  сақтау, 

қабылдауын  дамытуғы,  икемділікті  арттыруға,  өзінің  жеке  құрбыларының  іс-  әрекетін 

бағалай, құрметтей, өз ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер 

салып,  ой  жүгіртіп  қарар  болсақ,  сол  ойындардан  үлкен  де  мәнді,  мағыналы  істер  туындап 

өрбитінін  байқаймыз.  Өйткені  ең  алдымен  не  нәрсенің  болсын  жөн  бастар  қайнар  көзі 

болатыны  белгілі.  Сондықтан  да  ойын  бала  бойындағы  қандай  да  бір  өнердің  бастауы  деп 

білеміз.  Сөйлеу  тілі  мүшелері  әрекетінің  қозғалуларының  дамуы  қол  саусақтарының  нәзік 

қимылдарының  дамуымен  тығыз  байланыста  болғандықтан,  бала  қолының  ептілігін  толық 

жетілдіру, түзеті- тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды. 

Ұсақ  моториканы  дамыту  жұмыстарын  ерте  сәбилік  шақтан  бастаған  дұрыс. 

Омыраудағы баланың өзіне саусақтағы бас миымен байланысқан активті нүктелеріне әсер ете 

отырып  массаж  жасау  керек.  Ерте  жаста  және  мектепке  дейінгі  кіші  жаста  қарапайым 

жаттығуларды  жасауда  өлеңмен,  тақпақпен  ұйқастырылған  жаттығуларды  пайдалану 

ұсынылады. Сонымен қатар өзіне -өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі салып, 

387 

 

өзі ағыту, бауын байлау, т.б. Ал ересек топтағы балалар үшін ұсақ моториканы дамыту және 

қолдың  икемділігін  арттыруға  арналған  жаттығулар  мектепке  дайындықтың  яғни,  жазу, 

сызуға үйренудің маңыздысы болып саналады. 

  Ұсақ  моториканы  дамытудың  маңыздылығы  неде?  Адамның  бас  миында  саусақ 

қимылына және сөйлеуге жауап беретін орталықтар өте жақын орналасқан. Ұсақ моторикаға 

әсер ете  және оны белсендіре отырып, көрші орналасқан сөйлеуге жауап беретін орталықты 

да дамыта аламыз.  

  Педагогтар  мен  балалар  психологының  мақсаты-  ата  –  аналарға  ұсақ  моториканы 

дамыту  ойындарының  маңыздылығын  ұғындыру.  Баланы  қызықтыруда  және  жаңа 

хабарларды  игеруіне  көмектесуде  үйретуді  ойынмен  алмастыру,  алға  қойған  мақсатына 

жетуін,  тапсырманы  орындауда  қиындыққа  кездессе  мойымауына  үйрете  отырып,  аз 

мөлшердегі жетістіктерін де бағалап, мадақтап қоюды да ұмытпауы керек. 

Қазіргі  кездің  балаларында  жалпы  моторлық  артта  қалушық  байқалады  екен.    Ойлап 

көріңізші, тіпті қазіргі балабақшадағы балалардың ешбірінде баулы аяқ киім кездеспейді. Бау 

байлауды үйрету ата- анаға да, тәрбиеші ге де қиындық туғызатын болса керек. Осыдан 20 

жыл бұрын ата- аналарға, олармен қоса олардың балаларына  көп нәрсені қолмен жасауға тура 

келді: кір жуу, тоқу, тігу т.б. Ал қазіргі кезде осының бәрін жасайтын машина.  

Жалпы моториканың дамуының аздығын, соның ішінде қол қимылының аздық себебін 

зерттей келе қазіргі заманғы барлық баланың жазуға дайын еместігі немесе тілінің дамуында 

бір ақау бар екендігі анықталды. Осыдан келе мынадай қорытынды шығаруға болады:  егер 

тілінің дамуында ақау болса, онда бұл ұсақ моториканың мәселесі. 

Тіпті баланың сөйлеу тілі қалыпты болған жағдайда бұл қолын басқаруы қалыпты деген 

сөз емес. Егер 4 - 5 жастағы балада бау байлау қиындық келтірсе, ал, ермексаздан тек шар мен 

ұзынша жабыстырылса, және 6 жаста тиек тігу- орындалмас және қауіпті іс болса, онда сіздің 

балаңыз кінәлі емес.  

Өкінішке  орай    көп  ата-  ана  қолдың  икемі  мен  ұсақ  моториканың  даму  деңгейінің 

төмендігін тек мектепке барарда  ғана байқайды. Бұл балаға өте ауыр жүк. Жаңа хабарларды 

қабылдаумен қатар, икемге келмейтін саусақтарымен  қарандашпен жазып үйренуі керек. 

Кішкентай ғана сәбидің қалайтыны қозғалу, қозғалыс- әлемді танудың мүмкіндігі. Яғни, 

бала қозғалысының дәл және нақты болса, оның әлемді ақылмен тануы да терең бола түспек.    

                                                    

 

Пассивті    жаттығу  –  ұсақ  моториканы    дамытудың  алғашқы  сатысы.  Саусақ 

жаттығуларын  ең  төменгі  деңгейден  бастаған  дұрыс.  Содан  кейін  ғана  активті  саусақ 

жаттығуларына көшуұсынылады. Оның деңгейі баланың ұсақ моторикасының даму деңгейіне 

қарай  таңдалады.  Қол  саусақтарына  арналған  пассивті  жаттығулар  жасау  кезінде  балаға 

Саусақ жаттығулары 

Пассивті 

сипау 

Сүйемелдеусіз 

Активті 

Дауыстың 

сүйемелдеуімен 

(түрлі 

тақпақпен, 

көрініспен т.б 

діріл 

уқалау