Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

Сын есім мен зат есім моделі

жүктеу 6,12 Mb.

Pdf просмотр

бет	114/361
Дата	05.11.2022
өлшемі	6,12 Mb.
	#38524

1 ... 110 111 112 113 114 115 116 117 ... 361

file20200121044531 (1)

Зат есім мен зат есім моделі (З+З)
Зат есім мен етістік моделі (З+Ет . )
Сын есім мен етістік моделі (С+Ет . )
Сын есім мен зат есім моделі (С+З): ақтаңдақ т.б. ♦ Сын есім

Сын есім мен зат есім моделі

(С+З):
ақбас, алабауыр, аққұрт, ақтаңдақ, алапес, алаөкпе,
ақтопалаң, ақуыз, аққаптал, ақшелек, ақшешек, көкбауыр, көкжелке, көктүйнек, көкшешек,
қараөкпе, қарабез, қарашірік, қаратүйнек, қаратұяқ, қарақаптал, қараталақ, сарыбуын, сарыбуын,
сарыкүйік, сарысу, соқыр ішек, суқараңғы
т.б. Осы үлгімен жасалған біріккен медициналық
аталымдар тілдегі ең үлкен топты құрайды.
♦
Зат есім мен зат есім моделі (З+З):

асқазан, бақайқұрт, безтамақ, буынқұрт, есекжем,
жауырынқұрт, желінсау, жемсау, жұлынқұрт, көктамыр, қантышқақ, құрқұлақ, қылтамақ,
майтабан, соқырішек, төссүйек, тұзкесел, шашжегі, ішперде
т.б.

♦
Зат есім
мен
етістік моделі

(З+Ет
.
):
ұлтабар, теріскен
т.б.

♦
Сын есім
мен
сын есім моделі

(С+С):

көгала, көксау,
т.б.
♦
Сын есім
мен
етістік моделі

(С+Ет
.
):

аққатпа, бұдырмақ
т.б.

♦
Зат есім
мен
жұрнақ моделі

(З+ж
.
):

самайлық, талшы,
т.б.

♦
Сын есім
мен
зат есім моделі

(С+З):
ақтаңдақ
т.б.

♦
Сын есім
мен
белгісіз атау

(С+б
.
):
алапес
т.б.

Метафоралы аталымдар белгілі бір сөз табына қатысты болғандықтан, олардың көбі дара зат
есімдер мен күрделі зат есімдерден жасалады. Тілде екі сөздің бірігуі арқылы жасалған медициналық
аталымдар көптеп кездеседі. Біріккен сөздердің болмысы құрамы екі негізден тұрып, бір ұғымды
таңбалауы арқылы айқындалады.
Уәждемелік белгі уәждеуші сөз арқылы лексеманың ішкі мағыналық құрылымына енеді.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, уәждеуші сөздің ауыспалы мағынасы оның біріншілік лексикалық
мағынасы негізінде дамып, метафоралану арқылы аталым жасауға қызмет етеді, кейде мағынаға сол
бірліктің беретін кең пайымдаулармен айқындалып жатады. Бұл сөздің уәждемелік базасын құрамақ.
А.Салқынбай метафоралық мағына себепші болған уәждемені ауыспалы уәждеме деп атайды.
«Ауыспалы негіздеме – зат пен құбылыстың атауын себепші негіздің ауыспалы немесе метафоралық
мағынасы арқылы негіздеу» [4, 339]. Метафора нысандардың ұқсастығын ашуда, олардың
қасиеттеріне негізделеді және метафора арқылы нысандар қасиеттері танылып, олардың білім қоры
толыға түседі.
Жаңа атаудың жасалуындағы шынайы болмыс нысандары туралы білім қорының тілдік деректерге
айналуы жөнінде Б.Қасым: «Зат пен құбылысқа ат қоюда өмір шындығы, болмыс – тіл деректеріне,
атауға айналады. Күрделі жасалымда жаңа мағына мен жаңа мазмұн пайда болған уақытта сол
кезеңде барып жаңа сөз қалыптасады» – деген ойтүйіндеуін жасайды [5, 83]. Медициналық
аталамдардағы біріккен сөздер бір ұғымды таңбалайды, мағыналық құрылымы – күрделі,
синтаксистік жүйесі – синтагмалық тұтастықты, морфологиялық құрамы – бірбүтін лексикалық
бірліктер. Біріккен сөздің мағынасы оның құрамындағы компоненттердің мағыналары арқылы
уәжделеді және белгілі бір атауға ие болады. Мысалы:
ақтаңдақ
деген ауру атауы «ақ», «таңдақ»
сөздерінің мағынасы арқылы, яғни
денегі түскен дақ
түсінің
ақ
болып келуі негізгі номинативті
белгіге айналуы нәтижесінде жаңа екіншілік атаулық мағына қалыптасады. Сол сияқты, төмендегідей
біріккен ауру атаулары да құрамындағы себепші негіздердің мағыналары арқылы уәжделіп тұр:

айкезбе, айырбақай, жарымес, жемсау, жыланкөз, көкжелке, көршиқан, қантышқақ, құрқұлақ,
қылтамақ, майтабан, суқараңғы, сарауру
т.б.
«Сөзжасамдық мағына – сөзжасамға қатынасқан сыңарлардың мағынасы арқылы жасалатын

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж.
91
дериваттық мағына» [5] және сөзжасамдық мағына сөзжасамдық үлгі арқылы жүзеге асырылады. Әр
сөзжасамдық үлгі оны құраушы сыңарларының қызметі мен өзара мағыналық байланысына қарай
белгілі бір мағыналық бірлік арқылы түсіндірілуі қажет. Мысалы: зат есім +
тіс
= атау үлгісінің
мағыналық үлгісі «қоғамның белгілі бір кең көлемді қажеттілігін қамтамасыз ететін арнайы орын».
Бұл мағына осы үлгі бойынша жасалған
ақыл тіс, күрек тіс, азутіс, ұры (ит) тіс, сүт тіс
сияқты
медициналық аталымдардағы ортақ мағына. Туынды сөздің сөзжасамдық мағынасы мен лексикалық
мағынасының аражігінде уәждемелік мағына анықталынады. Күрделі атаулардың уәждемелік
мағынасы оларды құраушы сыңарлар мағынасының негізінде жасалғандықтан, метафоралы
туындаған күрделі сөздердің метафоралы мағынасы бар деуге болады. Уәждемелік мағына шартты
түрде бейнеленеді. Сөздің грамматикалық мағынасы оның дыбыстық тұрпатымен байланысты болса,
сөзжасамдық мағына жалпылауыш және де сыртқы факторлармен байланысты, ал уәждемелік
мағынаны ішкі мағыналық құрылымның бейнесі, суреттемесі деуге болады. Сөздің уәждемелік
формасы және уәждемелік мағынасы оның ішкі мағыналық құрылымына енетін бөлшектері.
Уәждемелік мағынаның өзге мағыналардан айырмашылығын төмендегідей кескіндеуге болады:
Сызба-1.

Метафоралануда аталым жасауға ұқсастық негізінде танылған белгілер бейнелілік сипатымен
қатынасады. Сөздердің жасалуын сипаттауда осы белгілер сөздің ішкі мағыналық құрылымында
суреттеледі. Бұл тілдік бірліктердің лексикалық мағынасынан да байқалады. Сөзжасамдық дефи-
ниция туынды сөздің мағынасының қарапайым, күрделігіне қарай әртүрлі болуы мүмкін. Ең бастысы
сөзжасамдық дефиницияда сөздің уәждемесі толық ашылуы тиіс.
Кез келген метафоралы аталымдардың қалыптасуы сөзжасамдық үрдістер мен танымдық
заңдылықтарға байланысты жүреді. Аталымдардың жасалуындағы мағыналық дамуы, олардың өзара
сәйкестігі сөздердің уәждемесін қарастырумен анықталады. Уәждеме тілдік және тілден тыс үрдіс-
термен байланыстығы бірліктерді мағыналық түрде қарастырумен анықталады. Сөзжасамдағы ішкі
мағыналық құрылымның өз ішінде дамып, өзгеруі адам танымының дамуымен де астасып жатады.
Бұл мәселелердің түйінін Б.Қасымның: «Күрделі атаулардың қалыптасуына сөзжасамдық тәсіл мен
құралдар қатысып, аталымның жасалуына қатысып, аталымның жасалуына қызмет етеді және қол-
данылу өрісінің кеңеюіне мүмкіндік береді. Күрделі аталымның жаңа сапалы мағынаның пайда бо-
луына сыңарлардағы уәждеуші мағыналардың түрлі өзгерістерге түсуі, ол тілдің ішкі даму заңды-
лығына сай қалыптасып, содан жаңа мағыналы атау туындаған» деген пікірімен нақтылайды [5, 105].
Метафоралған аталымдарды қарастырғанда, олардың ұқсату арқылы таңдалған белгілерін
уәждемелік белгілер ретінде, аталымға негіз болған бірліктердің ауыспалы мағыналарын лексика-
семантикалық даму, лексика-сөзжасамдық нақтылауыштар, уәждемелік мағына немесе метафоралық
мағына аталымның жасалуындағы мағынаның түзілуін суреттеу үшін екіншілік аталымдардың
жасалуын түсіндіруде қолданылады.

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 110 111 112 113 114 115 116 117 ... 361