Өз атыңыз -----------------------------------------------------

1. 
   1930-1940 ж.ж. Шыңжандағы кеңес билігінің күшеюі.
   
2. 
   ҰОС және қайтпағандар проблемасы.
   

Бұл бірлесіп жұмыс жасау құрылымы (жүйесі), онда команда мүшелері бірлесіп жұмыс жасап үйренеді де өз үйренгенін жарысқа қатысып жарысып көрсетеді. Ойын деп отырғанымыз – студенттердің өз кезегімен сұрақтарға жауап береді. Әрбір студент өзінің дұрыс жауабына ұпай алады. Жарыстың соңында олар өз ұпайларымен өздерінің байырғы тобына оралады. Әрбір бірлесіп жұмыс жасайтын топ алған ұпайларын есептейді де, жеңімпаз топтар танылады.

1. 
   1940-1950 ж.ж. Шыңжандағы оқиға және қазақтардың Пәкістанға кетуі
   
2. 
   Дуглас Маккернан және оның құпия өлімі
   
3. 
   «Қайғылы шешім» оқиғасы
   

1. 
   Қазақтардың Үндістан мен Пәкістаннан Түркияға эмиграциялануына байланысты себептер мен проблемалар
   
2. 
   Көшіп кетуді қаржыландыру мәселесі.
   

1. 
   Студенттер бір проблеманы әртүрлі жолдармен талдайды және өз жұмыстарының қорытындысы ретінде не диаграмма не кесте сызады;
   
2. 
   Нәтижелер тақтаға қыстырылады;
   
3. 
   Оқытушы белгі кезегімен жылжып тақтадағы барлық нәтижелерді оқып талқылайды;
   
4. 
   Әр топ немесе оқытушы тақтадағы нәтижеге келесі топтың нәтижелеріндегі жетістіктер, кемшіліктер көрсетілген және ескертпелер берілген өз байқауларын қыстырып қояды;
   
5. 
   Осы галерея саяхатынан соң, топтар нәтижелерді басқалармен салыстыра зерттейді, өз жазған нәтижелеріне басқалардың қыстырып кеткен байқауларын талқылайды.
   

1. 
   Түркиядағы қазақ қашқындары
   
2. 
   Қазақ диаспорасының тарихындағы Тайванның орны мен ролі.
   

1. 
   Студенттер бір проблеманы әртүрлі жолдармен талдайды және өз жұмыстарының қорытындысы ретінде не диаграмма не кесте сызады;
   
2. 
   Нәтижелер тақтаға қыстырылады;
   
3. 
   Оқытушы белгі кезегімен жылжып тақтадағы барлық нәтижелерді оқып талқылайды;
   
4. 
   Әр топ немесе оқытушы тақтадағы нәтижеге келесі топтың нәтижелеріндегі жетістіктер, кемшіліктер көрсетілген және ескертпелер берілген өз байқауларын қыстырып қояды;
   
5. 
   Осы галерея саяхатынан соң, топтар нәтижелерді басқалармен салыстыра зерттейді, өз жазған нәтижелеріне басқалардың қыстырып кеткен байқауларын талқылайды.
   

1. 
   Қазақтардың тарихи Отанына оралу процесі
   
2. 
   Кеңестік Қазақстанға қазақтардың оралу проблемасы.
   

Студенттер семинар сұрақтарына өздерінің алдын-ала даярлаған материалдары негізінде мәселелерді жан-жақты талдауға қатысады.

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

Студенттер семинар сұрақтарына өздерінің алдын-ала даярлаған материалдары негізінде мәселелерді жан-жақты талдауға қатысады.

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

Студенттер семинар сұрақтарына өздерінің алдын-ала даярлаған материалдары негізінде мәселелерді жан-жақты талдауға қатысады.

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

Студенттер семинар сұрақтарына өздерінің алдын-ала даярлаған материалдары негізінде мәселелерді жан-жақты талдауға қатысады.

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

Студенттер семинар сұрақтарына өздерінің алдын-ала даярлаған материалдары негізінде мәселелерді жан-жақты талдауға қатысады.

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

Студенттер семинар сұрақтарына өздерінің алдын-ала даярлаған материалдары негізінде мәселелерді жан-жақты талдауға қатысады.

Түркияда Пакистаннан келген қазақтар да дифференцияланған қашқындардың екі категориясы болды. 1952 жылы Үндістаннан және Пәкістаннан Түркияға қоныс аударған қазақтар тобы, яғни түрік белеушілеріне қарауына берілген тізімде болмағандар "еркін(тәуелсіз)миграт" дегенді білдіретін "serbest docmen" деген статус иеленіп, елдегі ең үлкен мемлекеттік фермадан жұмыс тапқан Урфа провинциясындағы Джейранпипарада қоныстандырылды. Еркін мигрантқа Түркияда паспорт берілді немесе сонда тұруға паспорт сияқтының бір түрі берілді, бірақ түрік билеушілері ресми қоныстанған мигрантпен салыстырғанда оларға ешқандай көмек көрсетпеді. Түрік заңдылығына қарай,әсіресе, № 2510 қоныстану заңына сәйкес еркін мигрант үй салуға,жер бөлуге немесе сонда өз ісін салуға мүмкіндік алды. Сонымен қатар ол салық төлеуден босатылды.

Соны 1892 адам болатын 564 отбасын құрайтын қазақтардың көпшілігі Түркияға 1952-1958 ж.ж. "iskap gocmen" түрінде, яғни ресми қоныстанған мигранттар түрінде келді. Түрік заңдары бойынша оларға айғашқы жылдары түрік азаматтығы берілді, жер, тұрғын жай және мал бөлінді. Бұл қазақтар бес жылға әскери қызметке тартылудан босатылды.

Келген қазақтарды түрік билеушілері Стамбулдағы қашқындарға арналған үш лагерьге (Тузие, Серкеджи, Зейтинбурну) орналастырды. Онда оларды күніне 3 рет тамақтандырды, оқуды және түрікше жазуды және қолөнер, балаларға тігу және қыздарға кілем тоқу сияқты кейбір кәсіптік білімдерді үйретті. Бұл лагерьлерде қазақтар бір жыл жарым тұрды, ал кейбіреулері небары бірнеше айға ғана қалды.

Стамбулдағы қашқындарға арналған лагерьде тұрғаннан кейін, ресми қоныс аударған мигранттар түрінде келген қазақтарға түрік билеушілері олардың өздері қамалған жерлерге орын ауыстыруға орын таңдауға рұқсат берді. Олар мал шаруашылығымен айналысу үшін таулы және жайылымды жерлерді беруді ұсынды. Сондықтан да оларды Батыс Анатолияға қоныстандырды.

Қызырбек Ғаритолла Стамбулдағы лагерьлерден кейін қазақтарды жіберген және қоныстандырған алғашқы елді-мекендердің тізімін келтіреді.

Кайсери Девели 104 3326

Конья Конья 72 11664

Сакарья А Пазары 2 -----

Маниса Салихли 160 -----

Ниде Улукышла 226 16995

562 31987
Салихлида 300-ге жуық қазақ отбасы тұрды, бұл топқа тек ресми қоныс аударған мигранттар ғана емес, сонымен қатар тәуелсіз мигранттар да кірді. Мұнда Әлібек Хәкіш мен Хамза Учар өздерінің жанұяларымен тұрды. Түркияның дәл ортасындағы кішігірім қала-Девелиде 700-800-ге жуық адамдармен қоса қазақтардың басқа тобы қоныстанды. Девелиде Қарамолла, Хусаин Тайджи және т.б. тұрды.

Сұлтаншарлы Тайджи өзінің жанұясымен 1954 жылы қарашада Стамбулға жақын "қонақжайлық орталығында" да тұрды, бұл жерде ол кісімен Годфри лиас сұқбаттасты, 1955 жылы сұлтаншәріп Тайджи Стамбулда алпыс бес жасында қайтыс болып, Зейтинбурну районында (қазлы шешме)бейтінде жерленді. Оның туыстары 1954-1955 жылдары Ниде провинциясына көшіп келіп, сонда Алтай-кей құрылды. И.Сванбергтің меліметі бойынша онда 163 қазақ отбасы тұрды. Барлық алғашқы елді-мекендерде қазақтар ауыл шаруашылығымен және қол өнермен айналысты.

1960 жылдары ауыл шаруашылық аудандардан урбанизацияланған аудандарға миграцияның өсуіне байланысты қазақтар Стамбулға, Измирге, Анкараға және т.б. қалаларға кіре бастады. Ең басты себеп қалаларда жұмыс орнының болуы себеп болды. Үкімет оларға жайылымды жерлерді жеткілікті бөлмегендіктен, шамалы өңделген жерлерде жер өңдеумен айналасу көшпелі қазақтарды қанағаттандырмады. Мұхаммед Қылыштың еске алуы бойынша Коньеде 65 қазақ отбасына жер және оны өңдеуге арналған құрал-саймандар бөлінген. Мұхаммед Қылыш түріктің жергілікті билеушілеріне өтініш жасап 2 трактор алады. Бұны ауылдық жерде 9 жыл пайдаланып, Конью қаласына көшіп келіп, тері заводын ашады.

Сонымен қатар 1960 жылдары қазақтардың арқасында түрік экономикасында жаңа сала-тері өңдеу және тері бұйымдарын тігу дами бастады. Қазақтар Түркияда өңделген қой терілерінің айтарлықтай көп мөлшерде бар екенін ескеріп, ең алдымен оларды үй шеберханаларында өңдеумен айналысып,содан белгілі бір капитал мөлшерін жинап алғаннан кейін тері өндірісін мануфактураға шейін кеңейтті.Жиналған капитал өндіріске салынды, сонымен қатар елдің ірі қалаларында көшуге және орналасуға қажетті заттарға жұмсалды.Осы жылдарда қазақтар Зейтинбурнуға, Сафра Кейге, Кучуп Чекмеджиға көшіп, Стамбулдың Гунешли ауданында Қазақкентті құрады.

1970 жылдар Түркиядағы қазақтар үшін елдің экономикасындағы интеграция және тері бұйымдарын өндірудің арқасында жақсы капитал алуы есебінен табысты болды. Кішігірім мануфактуралар орнына жалдамалы жұмысшылар бар кішігірім фабрикалар келді. Зейтинбурну, Қазақкент аудандарында, сондай-ақ Стамбулдың, Анакараның және басқа қалаларының базарларында қазақтардың тері бұйымдары тігу және фирмалық дүкендер пайда болды. Түркияның ұсақ және орташа кәсіпкерлерінің,саудагерлерінің, қолөнершілерінің сауда-өндірістік әлеміне көптеген қазақтар да кірді. Дәулетті қазақ кәсіпкерлерінің арсынан Зейтинбурнудағы бірнеше дүкендердің иесі Тоқтабай Торлыны пластикалық бұйымдар өндіретін "Turkistanlilar Plastik Suni Keri Fabrikasi" деп атлатын фабрикасы бар Мұхаммед Қылышты,"Deri Diyim Imalat ve Toptan satis"-ты басқаратын Омар жігітті, Зейтинбурнудағы компьютерлер мен қосалқы бөліктер сататын дүкендердің қожайындары Қара ағайындыларды айтуға болады.

Батыс Европа елдеріне жұмыс иммиграциясы барысында қазақтар 1970 жылдардағы өндірістің жаңа жетістіктерімен танысып, олардың дамуы барысында ақша жинала бастады. Дәл осылайша кішігірім фабрикалар"Алтайлилар", "Алтай пластик", "Түркістан Алтай", "Түркістан каучук", "Барколь пластик" және т.б. пайда болды.

Түркияда өздерінің екінші отанын тапқан және түрік қоғамының толық құқылы мүшелеріне айналған бұрынғы қазақ қашқындарының әлуметтік-экономикалық және мәдени өмір талаптарын біртіндеп реттеле бастады. И.Сванбергтің көрсеткеніндей қазақтар 1970 жылдары Анатолия ауылынан басқа миграттармен салыстырғанда жоғарғы өмір деңгейіне қол жеткізді. Бұны олардың жақсы аудандарда және Стамбул қалашықтарында және басқа қалалардан орналасқан үлкен үйлерде тұруынан, соған сәйкес балаларына жоғары білім беруі мүмкіндігінің болуынан көре аламыз.

2. Түркия үкіметі қазақтарды қабылдауға келіскеннен кейін, көшу мәселесін қабылдаушы ел қаржыландыру қажет еді. Бірақ Годфри Лиастың монографиясында «Казахский исход» атты, қазақтар Түркия үкіметінен тек тұрақты өмір сүретін мекенге шақыру алды, ал «...и БҰҰ құрлықтағы да, теңіз арқылы Стамбулға жеткізу үшін транспорттық шығындар үшін қаржы қорын қарастырды». БҰҰ-ның Пакистаннан қашқан қазақтарды 1952-1954 жж. Түркияға көшіру мәселесіне араласуы авторды танқалдырған болатын, демек бұл жайт құжатпен дәлелденбеген.

Сосын Жак Фернанттың «Беженство послевоенном мире» атты монографиясында келесі бір ақпарат жазылған. 1945ж. 1-шілдеде БҰҰ-ның Арнайы дайындалған Халықаралық қашқындар ұйымы (МОБ) Стамбулда өз офисін ашып, сол арқылы Түркия, Ирландия, Италия, Франция және Швейцария елдерінен келген мигранттар мен мұсылман қашқындарының қоныстандыруына қаржыны алып отырған. 1948ж. 24-шілдеде түркия үкіметі мен Арнайы дайындалған комиссиясы Халықаралық қашқындар ұйымы мен жоғарыда аталған елдерден мұсылмандарды иммиграциялауға МОБ қаржыландыруына қол қойды.

Иммиграциялау әрине Түркия үкіметінің жете таңдаумен жүзеге асып, сол үшін Батыс Европа елдеріне түрік комиссиясы бірнеше рет шығып отырды. 3384 адамды олардың жанұясымен қоса таңдап, бұл адамдарды Түркияға көшіру үшін транспорттық шығындарын Халықаралық қашқындар ұйымы БҰҰ-ның өз штатына алды. Олардың 1947-1951 жж. бұл іс үшін шығындары 1 миллионнан астам фунт стерлинг болды.

Халықаралық ұйым арқасында Түркияға көшу мен қоныстану ауқымын кеңейту туралы өтініштерін білдірген құжаттар және өкілдер Австралия, Жаңа Зеландия, Бразилия және т.б. елдерден келе бастады. Мүмкін сонда саяси қазақ қашқындарының Түркияға келу өтініштері түскен болар.

1951ж. сәуірде Түркияда қашқындарды қоныстандыру комитеті өз жұмысын бастады. Ол Халықаралық қашқындар ұйымының демеушілігімен ашылып, олар Түркияда өз жұмыстарын аяқтап, барлық істі аталмыс комитетке берді. Олар Стамбул маңынан қақындарға лагерь ашып, және келген мигранттар үшін белгілі бір мөлшерде құн төледі.

Былайша ойлайтын болсақ яғни Түркия үкіметі өз еліне келген саяси қазақ қашқындарының қоныстандыру шығынын енді өз қолына алды. Сонымен қатар мигранттардың ішінде Пакистан мен Үндістаннан келген мұсылман қашқындары да болды. Бірақ транспорттық шығындарын қазақтардың БҰҰ-ның Халықаралық қашқындар ұйымы төледі. Бұл ақпаратты БҰҰ-ның Нью-Йорктегі (АҚШ) орналасқан мұрағатынан немесе Женевадағы БҰҰ-ның Жоғары Комиссар Басқармасындағы мұрағаттан тексеру қажет.

Ресей – жүзден астам ұлттар мекендеген мемлекет: 93% байырғы халықтар, оның 80% орыстар, 6% - жақын шетел диаспорлары, 1%-алыс шетелдердегі диаспоралар.

1897 жылдан бастап жүз жылдан астам уақыт аралығында Ресейде (КСРО) тоғыз халық санағы жүргізілген. Ең соңғысы 1989 жылы өткен. Кезекті санақ 1999 ж. белгіленіп, кейін ол 2002 жылға қалдырылды.

1989 жылғы санақ бойынша, РСФСР –да 635900 қазақ тұрған, 1989-1998 жылдар аралығында қазақтардың өсімі 68800 болған, бірақ Ресейден 13500 қазақтың қоныс аударғанын ескерсек, өсім 55300 санын құрайды. ҚР Сатистика агенттігінің деректеріне сүйенсек, 1993 пен 2001 жылдар аралығында Қазақстанға Ресейден 47811 қазақ келсе, Қазақстаннан Ресейге 61589 қазақ қоныс аударған. Ресейдің тегін де сапалы білімі, зейнетке шығу жасының төмендігі, басқа да жағдайлар негізінен Ресеймен шекаралас тоғыз облыстағы қазақтарды қоныс аударуға итермелейді. Әсіресе Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазқстан, Қостанай, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан облыстарынан 1994-1997 жылдары қазақтар сегіз-он мыңдап Ресейге көшіп отырған. 1998 жылдан қоныс аудару толастай бастаған. 2001 жылы 4613 қазақ Ресейге көшіп кеткен. Сонымен, қазақ диаспорасының саны 13778 адамға өсіп, бүгін шамамен 700 000 құрайды деуге болады.

Қазақтар – Ресейдегі ірі диаспораларының бірі. Олар сан жағынан мари, аварлармен тең, ұлттық республика статусы бар еврей, бурят, осетин, кабардин, якуттардан басым. Ресей ғалымдарының салыстырмалы зерттеулері бойынша, қазақтар орыс, тува, қалмақ және Сібірдің ұсақ халықтарымен қатар өлім-жітімі көп, адамдары аз өмір сүретін этностар тобына жатады.

Қазақтар негізінен Ресеймен шекаралас облыстарда шоғырланған: Астрахан облысында – 140 мың, Омбы – 86 мың, Орынбор – 111 мың, Волгоград – 41 мың, Саратов – 74 мың, Түмен – 30 мың, Челябі – 34 мың, Кемерова – 4 мың, Алтай өлкесінде – 11 мың, Башқұрстанда – 7 мың, Мәскеуде – 9 мыңға жуық.

Ресейде ұлт саясатының құқық негіздерін қалайтын маңызды құжаттар қабылданды. РФ Конститутциясы, РФ-дағы ұлттық саясат концепциясы, «Ұлттық-мәдени автономия туралы» және басқа да ресейлік азаматтардың конститутциялық құқын қамтамсыз ететін заңдар қабылданды.Бұл құжаттар диаспорлардың әлеуметтік және ұлттық-мәдени дамуының басты принциптеріне негізделген.

Соңғы жылдары Ресейде қазақтардың ондаған қоғамдық бірлестіктері жұмыс жасауда. Мәскеуде «Қазақ тілі» қоғамы, «Қазақ диаспорасы» қоры, қазақ жастарының «Мұрагер» қоғамы, қазақтардың ұлттық-мәдени автономиясы, Санкт-Петербургте «Атамекен» қоғамы; Қазан қаласында «Қазақстан қоғамы»; Орынбор облысында қазақтардың ұлттық мәдени автономиясы, Астрахань қаласында қазақтардың «Жолдастық» мәдени қоғамы, Омбы облысында аймақтық ұлттық-мәдени автономиясы, Түмен облысында «Достық» қоғамдық ұйымы, Саратов облысында қазақ мәдениетінің «Қазақстан» орталығы, Волгоград облысында аймақтық «Қазақстан» ұйымы т.б.

Жалпы ресейлік қазақтардың бүгінгі білім деңгейі туралы сөз ету қиын. Башқұртстанда тұратын қазақтардың 38% жуығының жоғары білім бар екен. Ал Алтай өлкесі қазақтарының білім деңгейі басқа ұлттармен салыстырғанда төмен. Орталау, орта, орта арнаулы, жоғары білімділер олардың арасында 80% жуық. Волгоград облысында қазақтардың -77%, Челябинск облысында - 73%, Саратов облысында - 82%, Омбы облысында - 58% және басқа да Ресей субъектілерінде олдардың басым көпшілігі селолық жерде тұратынын ескерсек, олардың білім деңгейі басқалармен салыстырғанда жоғары еместігі белгілі.

Тағдырын Ресеймен байланыстырған қазақ интеллигенциясы оның ғылыми, білімі және мәдениетіне өз үлесін қосып келеді. Мәселен филология ғылымдарының докторы, Ресей Академиясының тіл білімі институтының бас қызметкері, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу университетінің профессоры К.Мусаев, тарих ғылымдарының докторы Нәйля Бекмаханова, техника ғылымдарының докторы, Ресей Академиясының ядролық физика институтының ғылыми қызметкері Ниғматбек Қамбаров, моңғолтанушы Шакен Назиров, ақын Тұрсынай Оразбаева, Алтай университетіндегі археолгоия, этнография кафедрасының жас ғалымы, түріктанушы Ержан Әділбекұлы және тағы басқалар.

Ресейдің көптеген облыстарында қазақ тілі ана тілі ретінде оқытылады. Асрахан облысында 64, Омбы 20, Орынбор 18 мектепте қазақ тілі жүргізілуде. Түмен облысында қазақ тілін 200 қазақ баласы өз еркімен оқуда. Қазақ тілін, мәдениетін, тарихын насихаттауда Омбы облысында 16 клуб, «Мөлдір», «Достар», «Аманат» ансамбілі мен мәдени бірлестіктер ат салысуда. Сондай-ақ қазақ диаспорасы өз басылымдарын шығаруда. Орынбор қазақтары «Айқап», Саратов қазақтары «Хабар», Астрахань қазақтары «Ақ арна» газеттерін шығарып жатыр.