13
Әлеуеттік сатып алушыға немесе сатушыға
жобаланған бағаны анықтауға көмектесу
Нарықтық
Инвестицяның мақсаттылығын анықтау
Инвестициялық
Алынған қарыздарға тапсырыс дайындау
Кепілдік
Мүліктік бағалау
Нарықтық
және
салық
заңнамасымен бекітілген басқа
құн
Сақтандырылған
активтердің
жойылуы
немесе
жоғалуы
салдарын
сақтандыру
келісімшартына сәйкес құнын белгілеу
Сақтандыру
Ағымдағы
кәсіпорынды
ликвидациялау
мүмкіндігі (толық немесе бөліктерін)
Ликвидациялық
Құнның экономикалық ұғымы кіріске деген шынайы көзқарасты білдіреді. Ол өз
кезегінде аталған нысанға меншік иесінің көзқарасы саналады. Кез келген меншіктік
нысанның негізігі құны, оның ішінде бизнес те есепке алынады, оның пайдалылығы болып
табылады.
«Құн» ұғымынан бөлек, бағалау тәжірибесінде «баға» және «шығын» ұғымдары да
қолданылады.(өзіндік баға).
Баға – белгілі бір тауар немесе қызметке төленетін, ұысынылатын, талап етілетін
қаржылай соманы білдіретін көрсеткіш. Ол тарихи фактіге жатқызылады. Өйткені, белігілі
жер мен сәтке қатысты өмір сүреді. Қаржылай мүмкіндіктерге, сатушы мен сатып
алушының нақты бір мақсат мүдделеріне немесе тұтынушылардың арнайы
қызығушылығына орай баға құннан ауытқу қабілетіне ие.
Өзіндік баға – өндірістік тауар немесе қызметті қалыптастыруда қажет етілетін
қаржылай сома. Өзіндік баға шығын, тоқтатылған және кешіктірілген қаржыны құрайды.
Үрдістің аяқталуы кезінде немесе сату және сатып алу сәтінде өзіндік баға тарихи фактіге
айналады. Сатып алушының тауар немесе қызмет үшін төлеген қаржысы оның алған затына
шығарған шығыны болып есептеледі.
1.6 Бизнестің бағалау принциптері
Бағалау принципімен тікелей байланысты үш топты көрсетуге болады:
- меншік иесінің негізінде: пайдалық принципі, алмастыру принципі, күту (тосу)
немесе болжау принциптері;
- меншіктіктің қанауымен (эксплуатация) және өндірушілердің көз қарасына
байланысты: өнімділіктің қалдықтық принципі, табыстылықты арттыру және азайту
принципі, теңдестірулік (пропорционалдық) принципі;
- нарықтық ортаның әсерімен туындаған: сұраныс пен ұсыныс қатынасының
принципі, сәйкестік принципі, регрессия және прогрессия принципі, бәсекелесу принципі,
ішкі ортаға тәуелділік принципі, экономикалық бөліну принципі.
Заңды, техникалық түрінде жүзеге асатындай және меншік иесіне бағаланудағы
мүліктің барынша құндылығын қамтамасыз ететіндей, кәсіпорын меншігін пайдалану үшін
осындай бағыттарды анықтауға мүмкіндік беретін, жақсырақ және ең тиімді пайдалану
принципі жеке бөлінген.
14
Принциптердің көптігі, олардың барлығын пайдалану керек екенін білдірмейді. Әр
кездерде негізгі және қосалқы принциптері айрықшаланады. Принцип туралы айтылатын
болса, онда нарықтық экономикада субъектілердің негізгі заңды қылықтары көрінеді. Шын
өмірде факторлардың барлық қатарлары олардың іс-әрекеттерін төмендетуі мүмкін.
Мысалы, мемлекеттің араласуы, кейде бағалау принциптерінің кейбір немесе басқа
түрлерін жүзеге асыру кезінде дұрыс сурет бермейді. Нарықтың экономикаға көшу
сатысына тән, нарықтық қатынастардың дамуы, бағалау принциптерінің әсеріне көбірек
бұрмалайды. Осы себептерге байланысты бағалау принципі нарықтық қатынас
субъектілерінің нақты қылықтарына кепіл бермей, экономикалық қылықтардың үрдістеріне
ғана әсерін тигізеді. Осыған орай, біздің еліміздегі нарықтық қатынастардың дамуы
бойынша бизнес бағаларының объективтік принциптерінің әсері өсетін болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Бизнесті бағалауды қалай түсінесіз?
2. Бизнесті бағалау барысында бағаның қандай түрлері анықталады?
3. Бизнесті бағалаудың принциптері қандай?
2 Кәсіпорын құнын бағалаудың негізгі кезеңдері
2.1 Мәселені анықтау және кәсіпорынды идентификациялау
2.2 Бағалаудың мақсатын және қызметін тұжырымдау
2.1 Мәселені анықтау және кәсіпорынды идентификациялау
Кәсіпорынның құндылығын бағалау процесі – бұл бірнеше сатыдан және кезеңнен
тұратын күрделі уақыт жұмсайтын процесс. Кәсіпорынның барлық бағалау процесін келесі
негізгі сатыларға бөлуге болады:
1.
Мәселені анықтау.
2.
Алдын-ала кәсіпорынды тексеру және бағалау шартын жасау.
3.
Деректерді жинау және талдау.
4.
Жер телімін бағалау.
5.
Кәсіпорын құндылығын бағалау үшін үш тәсілді қолдану.
6.
Әр түрлі тәсілмен алынған қорытындыларды қарастыру.
7.
Есепті дайындау және бағалау туралы қорытынды.
8.
Бағалау туралы баяндама.
Мәселелерді анықтау.
Бағалаудың бұл сатысы келесі кезеңдерге бөлінеді:
1.1.
Кәсіпорынды сәйкестендіру.
1.2.
Бағалаудың нысанын табу.
1.3.
Бағалаудың күнін анықтау.
1.4.
Бағалаудың мақсаттарымен функцияларын тұжырымдау.
1.5.
Құнның түрлерін анықтау.
1.6.
Тапсырыс берушіні шектеулі шарттармен таныстыру.
Бағалау нысанын анықтау
Кәсіпорынды бағалаудың басты саласы
бағалау нысанын анықтау болып табылады, яғни
бағалауға қатысты анықтаулар, кәсіпорынға деген мүліктік құқықтың барлық кешені,
