Бірінші тарау

Халық республикасы

Хан, Қарауыл хожа қолына қарсы батыл қарсы тұрып, тіпті 200-дей “жүрек жұтқан” жігіттер Мақамбеттің бастауымен сойыл, шоқпар, найза, қылыш, қорағаш пен қаруланып, кейбірі (Мақамбет, Жақия т.б.) сауыт киіп, (Мақамбет сауыты Орал мұражайында еді. И.К.) мылтық асынып, айбар шегін ашық майданға барғаны туралы өзі елге тез жайылып, жұртты таң қалдырып, үлкен ерлік деп санаған. Ханның қарулы қол жинауға қақы жоқ еді, сондықтан болған оқиғаны Орынборға хабарлаудан қорықты. Содан Исатайға елшілер жіберіп, Ордаға алдырғысы келді, бірақ оған сенбеді. Исатай ауылы, жолай қосылғандармен Айдаралы да 10 күн болып, Мыңтөбеге барады. Бұларды қолдаушылар көбейіп 20 ауыл қосылады. Ереуілшінің ықпалы Самар көлдері, Нарын құмы, Сары өзен бойындағы ауылдарға тарайды. Сары өзендегі алаша руы басшысы Жанбөбек Бекқалиев сұлтанға, Ноғай – Қазақ Шомболға қарсы қобалжу басталады. Трапта қоғамдық қозғалыс басталады. Оны ең алдымен кедейлер, төлеңгіттер қолдап, стихиялы қозғалып ереуілге қосылады. Шаменбай деген Төлеңгіт өз қожасынан ат мініп, аш қылыш тағып қашып Ақхожа дегеннің ауылына келеді. Қайда барасың? – дегенге. Ол: Исатай, Мақамбетке барам, олар теңдік әпереді дейді, менде қатарға кірем, әйел алам, - депті. Хожа ауылы жабылып Шаменбайды тұтқындап, қамап қояды. Түнде Шаменбай терезедегі темір торды бұзып, ереуілге қосылады. Хан сыбайлас билердің ауылынанда шаруалар қашып, Исатай тобына қосылады. Қаракөбен Өтепов би қарауынан 14 адам қашып, Мақамбеттерге қосылғанын хан мәлімдеген. Адай руының Өтес би қарауынан 14 адам қашып Мақамбеттерге қосылғанын хан мәлімдеген. Адай руының Өтес бөлімінен 6 адам, Беріштің Тоқмақ бөлімінен 10 ауыл қосылған. ( :57) Сондай-ақ, Ж.Баяров, А.Жантоков, Төлеген Тыныштықов (қысқаша: Төлеген Т.- дейміз) билер қарауынан 100-ге жақын адам қашып, ереуілге қосылады, тізімі бар, Беріштің Тұрымтай атасын Төлеген Серекенов (жырау, кейін Мақамбет жырын таратушы И.К.) 30 шақты шаруаларды бастап келген. Бүкіл Нарында қобалжу басталады. Кей шаруалар өздеріне зорлық істеген, ызасы өткен сұлтандар мен билерге қыр көрсетіп, шабуыл жасайды елден жинаған мал, мүлкін тартып ала бастайды. Бас көтерген шаруаның стихиялы батыл қимылы жөнінде бай, билердің арыздары ханға құйыла бастаған. ( :32) Сұлтандар, рубасылар рапорт жазып, қарауындағылардың бағынбайтынын мәлімдейді. Озбыр Қуаныш сұлтан 1836ж. 13 маусымда ханға Исатай мен Мақамбет төңірегіне көп шаруа жиналып, би, байға шабуылдайтынын жазады. Осы айда Ж.Бекқалиев 2 рет, Шөке, Медет, Тәуке сұлтандар, Қонажан Сарақов (Муғабай Үмбетов т.б. билер шаруалар қимылы жөнінде ханға шағым еткен. (13)

Исатай мен Мақамбет бұл стихиялы іске тікелей басшылығы айтылмайды. Бұлар өз қатары келгендері ұйыстырып, шаруалардың жағдайын өзгерту, хан саясатын қалай өзгерттіре жазғы пішен шабу науқанын өткізу, шабындық бөлу, кедейлерге жәрдемдесу жөнінде жиындар өткізіп, пікір алысады. Бұл ақылдасудың басты идеологі Мақамбет болады. Ол озбырлыққа қарсы бірлесе күресуге шақырып, үндеу таратады. Өздерінше келесі мәселелерді талқылап шешу үшін “Маслихат” деген жиынды ұйымдастырады. Ел аузында “Мың төбенің басында күнде жиын” деген өлең сөзі содан қалыпты. Маслихаттың пайда болуы қазақтың ұлттық демократиялық қайта жанданып, оны хан автократиясына қарсы қояды. Бұл құбылыс ХІХ-ғ-дың жаңалық, әрі саяси көзқарастың оқымысты ханға қарағанда ілгерлеуі, прогресс еді. Маслихатқа әр ауылдан, қоныстан өкілдер қатысады. Шешімі көптің қолдауымен алынады. Маслихаттың шешімі бәріне міндет саналады. Бұл жиынды, жалпы ереуілшілер өмірін бақылап жүрген Жәңгірдің туысы Медет Шөкин ереуілшілер алабын “Республика” деп, мәселе көптің толқысымен шешілетіндігін мәлімдеген. Бұл монорхистің шындықты мойындауы еді. Исатай, Мақамбет көтеріліс аяқталғанша мәселені көптің ұйғаруымен шешкен. Маслихат тарихы әлі зерттеуді күтіп тұрған қызық мәселе.

Көкек айынан бастап ереуіл басшылары патшаға сүйенген ханмен тайталасу елге қауіп әкелетінін түсінсе керек, қалайда мәселені бейбіт жолмен шешудің жолын іздестірген. Оның бірі – теңіз өңіріне ОКӘ-ң жүзбасы Донсков 25 сарбаздарымен келіп, Ресей қашқындарын іздейді, Исатайға көлік, жолбасшы тауып бер деген. Сұрағанын беріп, Мақамбет екеуі ілесіп жүреді. Қашқын татар көп болатынын жоғарыда айттық. Донсков 3-4 қашқынды, тіпті Бөкейде, Шығайда қызмет істегенді табады, жанұясымен екен. Бұларды феодалдар ұрлыққа барымтаға жұмсайтын. Бұдан хан жағы қауіптеніп шыршық іздейді. Оған сылтауда табылады. 1836 жылы мамырда Күшік Жапаров деген малшыны біреу өлтіреді. Бұны би Т.Тыныштықов хан айтса, ол жалмажан лекарь мен сұлтанды жіберіп, акт жасатып, әлгіні Исатай, Мақамбет өлтірді, деп айып тағып, губернаторға рапорт жазады, тергеуді сұрайды. Осы уақытта Астрахан губернаторы патшаға Бөкейлікте бүлік болуда деп хабарлайды. Орынбор шамданып қалады, ханнан түсініктеме етсе, ол Исатай, Мақамбетті бұзақы, екеін аластаңыз деген.

Бұдан хабары жоқ Исатай, Мақамбет ханға барып, өздері бетпе-бет сөйлеспек болып 17 кісі болып жолға шығады, жолай: ханға мұңымызды айтамыз деп жария жасайды. Бұны естіген шаруалар: “Е, мен де барам, сіздермен” – деп ілесе береді. Кешікпей бұлардың саны жүз адамға жетеді. Бұл ханға жетеді, ол жалмажан кісі жіберіп, Исатайға ордаға келме – деп, жолдағы ауыл билеріне, Исатайларды қабылдамаңдар, қонаға, ас-су бермеңдер – деп бұйырады. Исатайлар оғанда қарамай жүре береді. Ертеңіне, Толыбай қонысына Балпан сұлтан хан жарлығын айтып, хан, хан санаты қол қойған хатты беріп, қандай тілегің бар жазып жібер, - депті. 12 күнге дейін жауабын берем – деген, бұғанда сенбей жүрмек болып еді, Балпан: “мен сендерді жібермеймін” , – деп тұрып алады. Мақамбет бұның бәрі жылпыс Жәңгірдің кәдуілгі айла – шарғысы дейді. Исатай т.б. амалсыз ханға хат жазып, беріп жібереді де ауылына оралады. Айтқан мерзімге, кейінде ханнан жауап келмейді. Ол тағы алдады.

Соңына 30 сраптан (шілде) 1836ж. деп жазылған шағым-хатта шаруалар Беріш рубасы Құдайбергенов Балқы теңіз жағалауының басқарушысы Қарауыл Бабажанов бізден өлшеусіз алым-салық, алады, бізге зорлық жасап, аяусыз қанайды – дей келіп, ағайындарын қанаумен байыған. Егіз, Балқы, Мүсіреп, Шомбол, Алтай, Айғана, Бос, Қонажан, Қаракөбен т.б. көптеген билер өз туыстарына зорлық жасайды, елдің берекетін алып, өз тумаларын біріне-бірін “айдап салып” араздастырып, өне бойы әділетсіздік істейді. Би Құдайбергенов, - депті шағымданушылар, - кедей адамнан ешбір шағым қабылдамайды, ал ауқатты шаруадан ақша алып ісін тез және тергеусіз бітіреді”, - дейді. (8:303) Қарауыл хожаның жебірлігін, зорлықшылдығын атап, Балқы екеуінің зұлымдығын әшкерелей келіп, бұл асқынған басшыларды тәртіпке шақыруды сұрайды. Ханда хан санаты да бұндай мәселені шеше алмайтындығын көрсетеді. Хан хан кеңесінде ертеңіне, 1-шілдеде тіркелген, ұйғарымы жазылмаған. Бұл хаттағы фактылар хан жағындағы билердің саяси келбетін анықтап таптық мәнін ашады. Бай мен мен кедей бар жерде қанау бар, әділетсіздік бар деген осы. “Қарға қарғаның көзін шұқымайды” дегендей әдетінше арызды тексермеді. “Оқымысты” “көреген” хан билеуші топтың заңсыз әрекетін, бассыздығын тимады, ел екі жақ болып ежектесуге жол береді. Ушықтыра берді. Ылаңның шығуына хан, сұлтандар, билер себепші болғанын көреміз. Мақамбеттің ақылымен болар, Исатай, Уса Төлегенов т.б. Орал әскері атаманы Покотиловке мәлімдеме жазып, болған оқиғаны мәлімдеп, бізді талабымызды, кінәсіздығымызды анықтау үшін тергеуші жіберуін сұрайды. Шаруалар күресін тоқтатпайды, өз қатарларын күшейтіп, жексұрын байлар мен сұлтандарға билерге қарымта шабуыл жасап, теңдігін алуға тырысады. Июль айының басында Шөке, Жанбөбек, Медет сұлтандар, Сауғабай Үмбетов, Бисенбай Алтынбаев т.б. билер Исатай мен Мақамбет қасында шаруалар жиынының көп екенін және олардың әзірлігі бар екендігін баяндап, үрейлене хабарлайды.

Көптеген сұлтандардың мәлімдеуінше көтеріліс басталды, басшылары бүтін Ішкі тарапты аралап, шаруаларды күреске шақырып, оларға озбыр өз би-байларынан теңдік алуға көмектесіп отырған. Ноғай-қазақ руының басқарушысы Шомбал Ниязов өз қарамағындағы қашқындар мен қайыршылар Исатайға қосылатынын мәлімдеген.

Осылай көтеріліс нышаны көрінеді. Хан бейбіт жолмен мәселе шешпей, алдап кетті. Ереуілшілер қатары көбейе келе, 20-дан астам ауыл болған. Енді бұлардың алдына қыстау мәселесі тұрды.

Күз бастала ереуілшілер тобымен көптеген ауыл болып, Каспий теңізі жағалауына қарай көшті. Теңіз жағалауындағы қыстауға ыңғайлы қамысты, сулы, жайылым бар жер Хан мен сұлтандар сыбайластарында, ірі байллардың қолында. Сол кездегі ірі бай, әрі би Жұмағазы Баяров /Беріш руынан/ иелігіне көтерілісшілер баса-көктей келеді.

Теңіз жағалауындағы басқарушысы Қ.Бабажановтың ханға жазған рапортында Исатай, Мақамбет өз жолдастары мен ауылдарды аралап халықты бірігуге шақырады және өз жақтарына шыққан қолдаушыларды Тақ салған кордонынан Жайық өзеніне дейін қастауға жайғастыратынын мәлімдейді. (9:130) Ал бағынбағандарды қоныстарынан қуып, мені өлтірмек дейді.

1836ж. қазан айындағы сұлтандар мен билер ханға шаруалардың ешбір сұраусыз, киіп-жара келе, қыстауға жайлы орындарды алатынын өз рапорттарында қайта-қайта жазған ( :102). Ереуілшілер Теңіз жағалауындағы Кульпин кордоны маңында тұратын ханның жарамсақ билерінің бірі Сүініш Өтеповті ұстап алып, сабап малдарын тартып әкетеді. Сондай озбыр бай Жұмағазы Баяровтың бір үйір жылқысын алып, інісін тұтқындаған. Айғана биді де өз ағайындары сабап, екі жолдасы мен тұтқындап әкеткен. ( :44) Көтеріліс өршіп, кек қайыру шаруалар соғысына айнала бастады. ( :61)

Сөйтіп көтерілісшілер өз туыстарының тыныштығын алып, сүлектей сорып келген би-байлардан талай жылдан бері ұзында өшін, қысқа да кегін алып, үстем таптың үрейін алады. Бұл секілді күрес тараптың басқа бөліктерінде де жүріп жатты.

Патша өкіметінің қарулы әскеріне сенген хан мен сұлтандар, би мен байлар еңбекші елдің еңіреген өтініш құлақ аспады. Үстем тап қалайда көтеріліс басшыларын қолға түсіріп, шаруалардың қозғалысынжаншып, басуды көкседі. Бірақ Вятка, Уфа т.б. губернияларындағы орыс шрауларының қозғалысын басу мен айналысты, Орынбор басшыларының бұған мүмкіндігі болмады. Ал хан патша әкімшілігіне Исатай мен Мақамбетті ішкі тараптан аластамай шаруалар қозғалысы тиылмайтынын айтып, қайта-қайта хат жазып, жылай береді.

Ал ереуілшілер өз қатарын көбейтумен бірге қару-жарағын дайындап ат көлігін сайлап, үстем тап пен күресін жалғастыра береді. Олар өз ауылдарының билері мен байларына тікелей шабуыл жасап, теңдігін алуға тырысты. Беріш руының Бесқасқа бөлімінің шаруалары Сарман, Оразғали т.б. кісі болып, өздерінің биі Байтүмен Жабағинге шабуыл жасап, жылқыларын тартып алады. Ысық руының шаруалары белгілі батыр атанған балуан Қабыланбай Қалдыбай ұлының бастауымен өздерінің Ораз ауылының биі Андағожинге шабуыл салып, 142 жылқысын тартып әкетеді де, көтерілісшілерге береді. Сондай-ақ Масқар, Адай, Алаша, Есентемір, Жаппас т.б. рулардың шаруалары өз қанаушыларымен күреседі.

Шаруалар қимылының көлемі кеңейіп, барлық Ішкі тарапта жайыла береді. Алаша, Ноғай, Беріш т.б. рулармен оның бөліктердің /Теңіз округтері, Самсар округі/ басқарушылары, билері өз қарауындағы шаруалардың бағынбайтынын, ереуілшілерге ілесіп кететінін, немесе би мен байларға шабуыл жасайтынын Жәңгірге жиі баяндап отырды.

Ереуілшілердің қатары көбейді дегенмен, олардың саны бірде көбейіп, кейде кірт азайып отыратыны да болады. Бұл шаруалар көтерілісіне тән құбылыс және шаруалар көтерілісінің басты бїр ұлсїз жерї. 1837 жылы апрельде Байбақты руының Қынық бөлімінің бір ауылының биі Жүніс Жантелин Исатай мен кездесіп, көтеріліске қосылды. Себебі – Жүніс ауылының биі Жүніс Жантелин Исатай мен кездесіп, көтеріліске қосылды. Себебі – Жүніс ауылының Нарын құмындағы жерін /қазір Шыман қорығы деп аталады/. Хан жер ауып келген сұлтан Шыңғали /Шыман/ Ормановке береді. Шыман онымен қоймай, Сары өзеннің терістік бетіндегі Байбақты руы ауылдары жайлайтын “Қарасу” сайын, алқабын өзбетімен қоныстаған (1:34) Жүніс әуелі Исатай мен “Керім қатқыл”, сосын Көлбай деген жерде кздесіп, ханнан әркімнің қыстауын біреуден тартып алып, екінші біреуге беру ісін тоқтатуды және зекет мөлшерін азайту талабын қоятын болды болды/. Жүніс осы көктемде Исатайлар мен бірге 200 жігіттері мен жүріп, май айында Жәңгір Жасқұстан /Ордадан/ Орынборға шыққанда жолын тосады. Хан “Ұялы” деген жерге қонғанда Жүніс түнде ұрланып барып, ханға жолығып, Жәңгірден өз мекенін қайырып беруді сұрайды. (2:54) Хан бұл кезде Исатай қуғыншыларынан үрейленіп жүрген, Жүніске қоныс берем деп алдайды. Сол түні Ж.Жантелин жігіттерімен Исатайдан бөлініп жасырын кетеді. Бұндай дүрбелеңде саяси тұрақсыздық ауқатты шаруаларға тән қасиет. Исатайдың ханмен жеке сөйлесіп, тілдесу ниеті тағы сәті түспеді.

Көптеген шаруалар өздерінің бұл күресін шын берілгендігін, рухы беріктігін көтеріліс барысында және патшаның ауыр азапты тұтқынында да көрсетті. Қалдыбай, Қосаяұлы, Қабыланбай, Қалдыбай ұлы /Ысық руынан/, Танатар Естекбайұлы, Үбі Ұса ұлы, Тәни Түменұлы, Ырсалы, Көсепұлы /Беріш руынан/, Досақан Жәнібек ұлы /Адай/, Айтас Көсепұлы Уса /Тана/, Төлеген ұлы, Сарт Еділ ұлы /Жаппас/, Есенгелді Қаржау ұлы /Беріш/, Көбек Алғаұлы /Байбақты/ Айтмамбет Өтегенұлы /Табын/ т.б. көптеген шаруалар көтеріліс жеңілгесінде өздерінің табандылығын көрсетіп, күресін жалғастыра береді. Бұлардың Тәни, Үбі, Сарт, Еділ ұлы, Қалдыбай балалары /Ысық/ Төлеген Серекенұлы, Есенгелді, Мәстек Ақметұлы /Ноғай/ көтерілістен кейінде барынша күресіп, Мақамбеттен қол үзбеді.

Көтеріліс барысында шаруалардың көпшілігі өздерінің таптық мүддесі үшін жұмыла аттанып, білгенінше күресті. Көтерілісшілердің бір таңқаларлық ісі олар рулық, ағайындық түсініктен сытылып шығып, өз ағайындары – қанаушыларға қарсы шабуыл салғанын көреміз. Өздерінің ортақ жауларының кім екенін түсіну өте қиын, өте күрделі мәселе. Оған көптеген тарихи жағдай, уақыт керек. Біздің ойымызша, шаруалардың бұндай таптық санасының жіктеліп, өсуіне, негізгі жауының кім екенінің түсінуіне Мақамбет Өтемісұлының алғыр қимылы, азаттық рухы, от-жалынды сөздері үлкен көмек етті-ау дейміз. Біз қазір “таптық” деген сөзден тітіркенгенмен, оны мойындауға тура. Таптық күрес қазірде бар, тек түрі, әдісі өзгерді. Мақамбет түркіше, арабша, орысша сауатты, Россия, Орта Азия қалаларында болған, көп адамдар мен танысқан. Ол өз кезінің білікті адамы. Оның біліктілігі мен шешендігіне орыс тау-кен инженері, филолог, майор Е.П.Ковалевский таң қалған. Мақамбет сөйлескен кісісінің ой-өрісін танып көкейкесті мәселесін аңғарып отырған. Көтеріліс кезінде Мақамбет өне бойы үгіт жүргізіп отырған, батыл қимыл мен үлгі көрсеткен.

Патша мен Хан қызметшілері Исатайдың да шаруалар арасында үстем тапқа қарсы шебер үгіт жүргізгенін жазған. “Оның үгітіне шаруалар қайдан шыдасын, ілесіп кете береді”, деп қояды олар. Негізгі себеп жауыр болған сөз таптық қанау, отарлық езгі, тап жауы мен арпалыста теңдігі, еңбегін алу. От пен оққа қарсы өлімге бас тігіп бару үшін жеке адамдардың бас араздығы, немесе үгіт, өсегі жеткіліксіз. Оның әлеуметтік төркіні терең. Исатай мен Мақамбет өз кезеңінің саяси, әлеуметтік жағдайын өз әлінше жақсы түсінген. Исатайдың аса сақтығы да, патша әкімшілігіне, ханға арыз, хат жазуларыда саяси жағдайды түсініп барып істелген тактикалық шара.

Исатай қарулы қимылданда бас тартпайды. Өйткені Балқы би адамдары Исатайлық бір ауылға шабуыл жасап кісілерді ұрып, соғып тонайды. Көтерілісшілер содан мүддесі үшін ол 1837 жылы 4-июньде 200-дей адам мен Нарын құмының батысындағы “Теректі” деген жерде отырған өз туысы Балқы би ауылына шабуыл жасайды. Ертеңнен басталған қарулы соғыс, жанталасқан арпалыс ұзаққа созылады. Түгел қаруланған, әрі күтініп отырған. Балқы би адамдары қатты қарсылық көрсетіп, көп қорғанады. Соғыс тағдырын Қабыланбай мен Усаның өжет қимылы шешеді. Көтерілісшілер Балқының үйіне дейін жарып кіріп, талқанын шығарады. Ашынған шаруалар Балқының елді тонаудан жинаған мүлігін 20 түйеге тиіп шаруаларға апарып береді. Балқының халықты қанау есебінен салған ағаш үйін орыс шаруаларындай өртеп жібереді, көптеген адамдарын тұтқындайды. Теректідегі соғыс Хандық ішіндегі шаруаларға үлкен әсер етеді. Ішкі тараптағы халық екіге бөлінеді, біреуі көпшілік шаруалар Исатайлық екіншісі – хандық болады. Көтерілісшілер Тоғым Шығаев деген сұлтан ауылына, Байбақтының биі, Түмен Қозайдаров, Кетенің Бос Боздақов, Адайдың Сауғабай Үмбетов, Есенбай Қорамсин т.б. ауылдарына шабуыл жасап, малдарын мүліктерін тартып алып, елге зорлық істеген адамдарын сабап кетеді. (3:134) Есентемір руының шаруалары Таңат, Кедей, Ерші, Көшкін т.б. Исатайдың үгітіне ілесіп өз билеріне бағынбай, көтерілісшілерге қосылады. Бос Боздақовтың қарамағындағы Бектал, Бүкібай, Үкібай, Қашқы т.б. бойсұнбайды. (4:134) Ханның өз ордасындағы шаруаларда қобалжиды. Жәңгірдің Момыш деген ұстазы, ел аузындағы әңгіме бойынша, қашып кетіп, көтерілісшілерге қосылып, қару, жарақ жасауға көмектесіп, аяғына дейін көтеріліске қатысқан.

Көтерілісшілер июльде Уса, Қалдыбай, т.б. губернаторға жазған потация. Онда өздерінің не үшін бас көтергенін ашық айтады. Хан мен сұлтандардың, билер мен байлардың әділетсіздігін айта келіп, олар губернатордан ауылдарымен Жайық жағалауына көшіп келуге рұқсат сұрап, казак әскері ретінде Россияға адал қызмет жасауға дайынбыз - деп 615 адам көп қойып сендіреді. Немесе, Бозашыға барып шекара күзетейік депті. (9:18). Бірақ генерал Перовский көтерілісшілердің мұңы мен өтінішіне құлақ қоймады. Оның бұқара халықтың не себепті бірнеше жыл бойы 3 рет дүрбелеңге ұшырап, алысып жүргенін жете ойлауға ақылы жетпеді. Патша чиновниктерінің ежелгі залымдығына салып, Исатайды Орынборға кел деп шақырады, Орал әскерінің атаманына зеңбіректер мен басқа қару жарақты дайындап, қамалдарды соғыс жағдайына сай әзірлеуді бұйырады.

Енді генерал Покотилов шағын әскери команда мен Нарын құмы жағына өзі шығады. Мақсаты Исатайды алып кету. Кездескен адамдар мен ауылдарға "Маған Исатай керек, ешкімге тимейміз" деп сендіріп, өзі мен кездескісі келеді. Ал шаруалардың наразылығы неден басталады, оны анықтау мен патша генералының ісі болмайды. Бекетай құмға жақындағанда Покотиловтың алдынан көп шаруалар шығады да, “Қарауыл хожа көп жылдан бері біздге зорлық істеп, аяусыз қанап келгенін ешбір жазықсыз сабайтынын” айтып, оны орнынан алуды сұрайды. Көп адамдарды көргенде генаралда, оны орнынан алуды сұрайды. Көп адамдарды көргенде генералда, қасындағы казактар да абдырап қалады. Бұдан әрі генерал көп жүре алмай Исатайды шақырады. Көтерілісшілер Покотиловты өз тұрақтарына жібермей, және тез, бейбіт құтылу үшін “Исатай Орынборға бару үшін Өзен әскер дистанциясының командирі Сумкинге кетті” деп мәлімдейді. Атаман бұған сенген болып, амалы құрып кері кетеді. Сонымен, патша өкіметінің тағы зымиян әрекеті қалады. Бірақ, қамалдарда зеңбіректерді әзірлеп қою туралы бұйрықты атаман әлдеқашан берген. Орынбор әкімдері шаруалардың мүддесін түсінуден бас тартады.

Қарулы күрес пен қатар, Исатай Мақамбет бейбіт жол іздеп 1837ж. 11 сентябрьде Перовскийге тағы хат жазып, онда "біздің ауыр жағдайымызды жете ұғынатын және біздің өтініштеріміз бойынша жалпы халықтың тәптеш жүргізе алатын әділ чиновникті жіберсеңіз екен. Біз біресе біздің мұңымызды господин подполковник В.льтеергеқаамыз-дейді. (10:413) Бірақ, қаныпезер Перовский көтерілісшілердің үлкен дәйектілі мен парасатты тілегіне көңіл қоймайды.

Ал, көтерілісшілер өз күресін жалғастыра берді. Бұл күз айларында көтеріліс аса бір жылдамдықпен өршіп, бүкіл ішкі хандықты қамтыды. Шаруаларды белсендіруге дабыл болған қимылдың бірі көтерілісшілердің жексұрын Қарауыл хожаның аулына шабуылы. Қ.Бабажановтың рапорты бойынша Исатай мен Баймағамбет Өтемісұлы бастаған 260 көтерілісші Айдарлыдан шығып, 15 қыркүйек күні ертеңмен оның ауылына атой салып, үлкен соғыс болады. Хожа да адамдарын жинап, әзір отыр екен. Соғыс ұзаққа созылады. Қайсарлық көрсеткен ызалы шаруалар аянбай алысып, Қ.Бабажановтың Конкарев пен Кульпинский кордондары аралығындағы ауылын талқанын шығарады. Хожаның 550 жылқысын, 95 түйесін тартып алады және озбыр хожа, билерден 50 адамын тұтқындап әкетеді. Былай шыққасын тұтқынның көбін қайырады да, ішінен ең зұлым деген 20 хожа, билерді айдап әкетеді. Тығылып аман қалған Қарауыл хожа көтерілісшілер кетісімен жалмажан Астарахань казак әскеріне жүгіріп, қасындағы Көкдос кардонынан әскер алып және өз сыбайластарын жинап 300 кісі болып Исатайдың артынан қуады. Бұл ауыр шайқас күні болды. Хожа жаңа әскері мен көтерілісшілерді Рейм /Райым болар И.К./ қуып жетіп, соғысады. Күшінің бөлінгендігіне және аздығына қарамастан көтерілісшілер батыл қимылдап, ұңғыт әрекет жасайды. Хожаны казактарда сақтай алмайды. Тағы да талқаны шығып, хан мен хожа сыбайластары жеңіліп қалады.

“…Бұл күнде Бабажанов пен оның киргиздері /қазақтары, сыбайластары. И.К./ әбден тынышы кетіп, үлкен үрей үстінде”, - деп жазған Астрахан әскерінің офицері Орынбор әскери губернаторына. ( :191)

Жәңгір ханның Шекара комиссиясына тамызда жазған рапортында “кейбір киргиздер /қазақтар И.К./ талаудан қашып, Қамыс Самарды айналып өтіп, Қызыл оба, Талдыапан, Күртілдексу жағына көшіп кеткенін” мәлімдеген.

Үстем тапқа шабуыл барлық жерде жүріп жатты. Орданың солтүстігіндегі Таловка, Кеңсуат, Жолпақтал деген мекендерде Еркінәлі Сағындықұлы, Қармыс Малайсарыұлы /Барамық Алаша/ бастаған шаруалар Жанбөбек сұлтанға шабуыл жасаған. Ал, 70 көтерілісші осы сұлтанның Қызтөбе деген жердегі ауылын ұстайды.

Сонымен қатар шаруаларды алдап, жегідей жеген орыс, татар саудагерлерінде көтерілісшілер шабуыл жасап, мүліктерін тартып алады. Стихиялы соғыс Исатай, Мақамбетсіз-ақ әр жерде, бөлек жүреді. Басқару, біріктіру қиындайды. Сонымен көтерілісшілер соғысы бүкіл Орданы қамтиды. Үстем тас сасып, бас сауғалап Таловка, Глиянский секілді Өзен әскер линиясының форттарына барып тығылады. Көпшілігі Жәңгір хан ордасына барады. Хан Орынбор губернаторы Перовский мен Шекара комиссиясының председателі Генске хат үстіне хат жазып, көтерілістің /Жәңгірше. “Бүліншіліктің”/ кеңінен жайылып, енді ордаға жақындағанын мәлімдеп, әскери команда жіберуін өтінеді. Орынбор шекара комиссиясы 1837ж. 13 қыркүйектегі жауабында Исатай мен Мақамбет ұстау туралы жарлық болғанын үш рет хабарласа да, хан үрейі кетіп, команда жіберуін сұраумен болады. Орал әскері басшыларының Исатайға ештеңе істей алмағанын мысқылдай арыз ете келіп, хан батыл қимылды қарулы /зеңбіректі/ әскерді жіберуді өтінеді. Қазан айының басында көтерілісшілердің қимылы күшейіп саны көбейеді. Тек Темірбек құмында тұрған көтерілісшілердің саны 1500 адамға жетеді. Исатай осыдан Шомбол бидің ауылдарына барады. Бұндағы ойы, Жәңгірдің 12 биінің бірі Шомболды өз жағына шығару, оның ханды қорғауға алып барған көп адамдарын /Ордадан/ Жасқұстан шығарып алып, ханды әлсірету болған. Орал әскерінің тыңшы казактарының мәлімдеуінше /Өтепов, Юлаев дегендері/ Исатай өз күшін көбейтіп алып, су қатысы мен Жайықтан өтіп кету жоспары бар, ал қазір Жәңгірге кісі жіберіп, талаптарын қоюды, егер де орындамаса, келіспесе, ханның ордасын шауып, талан-таражға салмақ, - деп баяндаған. (15:193)

Жәңгірде қорғанудың амалын істеп, 12 қазанда ру басқарушыларына өз қарамағынан әскерге кісілер жинауға тағы да бұйырады. Бірақ бұл үлкен дүрбелеңде үстем тап жағына көп ешкім шыға бермейді. Билердің туысқандарының өзі былтырдан бастап-ақ Исатай жағына көптеп шығып кеткен. Бұл әрекеттен ештеңешығара алмай, билер жан сауғалап көтерілісшілерге қосылуға мәжбүр болған.

Исатай мен Мақамбеттің бір таңқаларлық тактикасы – Жәңгірді елден билерден бөлектеп жалғыз қалдырып, ешкім оны қолдамайтын жағдайға жету тәсілі біршама орындала да келді. Сұлтандар, билердің бірқатары бас сауғалап патша әскерінің қолтығына қашып барды, онда да Шомбол би ғана 100 шақты адам ілестіріп барды үшінші тобы амалсыз көтерілісшілерге қосылды. Сонда көтерілісшілердің саны осы кезде 3500 адамға жетті. Ал, ел аузындағы әңгімеде 7000 адам. Астрахань әскери губернаторының жазуынша 3000 астам. Жәңгір бұл мәліметтен хабары жоқ, тәуекел 2000 адам көтерілген деп сірә, әдейі азайтып жазған болар. Қалайда ішкі хандықтың қолына қару ұстайтын шаруаларының көпшілігі Исатайға ілесіп көтерілген шаруалар ханның ордасына қарай жақындайды, Қандыағашта жайлауда отырған. Жәңгір қысқы ордасына тығылады. Көтерілісшілер Жасқұстағы хан ордасына 4-6 км жақындап келіп, ұсақ шайқасқа кіріседі. Орданың маңындағы байлар, саудагерлер көтерілісшілердің қаһаріне ұшырап, дүние, мүліктері ақшалары ортаға түседі.

Сонымен қазан айы басталысымен көтеріліс қарқыны күшейіп, екпіні өршіп, енді өрістей келе ханның өзін құртуға бет алады. Бұл кезде көтерілістің бір ұраны – хан өкіметін құрту, шаруаларға әлеуметтік теңдік әперу. Әрине, бұл утопиялық ұғымдағы теңдік. Екінші ой – бұқара ханға өзі барып таппақ қоймақ. Дегенмен шаруалардың әлеуметтік белсенділігі артып, екі таптың арасындағы жік айқыны ашыла береді. “Хандықпысың”, “Исатайлықпысың” деген түсінік пайда болады. Ішкі тараптың барлық аудандарында қараманды Қара өзен маңынан Каспий теңізіне, Астрахань өңіріне дейінгі жерлердің бәрінде көтерілген шаруалар үстем тапқа батыл қимыл жасап жүргенін көреміз. 1837 жылдың қазан айы – Исатай мен Мақамбет бастаған антифедалдық шаруалар соғысының ең шарықтау кезеңі болады. Мақсат жиылып барып өз талабын орындату.