Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 7,10, 11, 12, 13, 15, 17, 19, 20, 22, 24, 25, 26, 27,28, 29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36. 6

27,28, 29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

студенттер қандай дәрежеде меңгергендігін тексеріп

бағалау.

Сабақ жоспары: 1.Шалкиіздің өмірі, шығармашылығына тоқталу.

2. Өмір сүрген уақытын зерттеуші ғалымдардың әр түрлі

топшылаулары.

3.Оның батыр қолбасы болуы жайындағы тарихи әңгімелерге

тоқталуы.

4.Жыраулар ішінде оның тұңғыш рет орысшаға аударылуы

(төңкеріске дейінгі оқиғалар).

5.Шалкиіз-қазақ әдебиетіндегі философиялық, дидактикалық,

афористік толғаулардың көш басшысы.

6.Шалкиіз поэзиясындағы жауынгерлік, ерлік рух,

отаншылдық сарын.

7.Шалкиіз поэзиясындағы сырлы, дана афоризмдер мен

көркем поэтикалық тіл.

8.Шалкиіз-«шын мәнісіндегі жыраулық поэзияны жасаушы».

9.Қазақ әдебиеті тарихындағы оның алатын орны.

Әдістемелік нұсқау: Шалкиіз шығармаларының В.Радловтың, дағыстанды Мұхамед

Османовтың кітабында ерте кезде (1883 ж.) жарық көруі. Ақын шығармашылығының төңкерістен кейін көп жылдар бойы партиялық талап пен саясаттың назарына іліккендігі, Шалкиіздің жыраулар ішінде еңсесі биік, шыққан шыңы жоғары екендігіне,сахара жұлдызы, дала данасы, сөз құдіреті, пірі- көмейінен күмбірлеген жыр төгілген классикалық дәрежедегі жырау болғандығына тоқталу.

29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

маңызын қандай дәрежеде меңгергенін тексеріп бағалау .

2.Толғауларының поэтикалық тілі.

3.Доспамбет туралы аңыз-әңгімелердің хикаяларының.

Радлов сияқты ірі ғалымдарға белгілі болғаны.

4. М.Османовтың 1883 ж. баспадан шыққан «Ноғай уа құмық

шиғырлары», Радловтың 1896 ж. «образцы народной

литературы тюркских племен» еңбектерінде жариялануы

туралы тоқталу.

5.Доспамбет шығармаларының тілі, толғауларының

маңызына, өзіне арналған жырларына тоқталу.

29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

2.Шығармашылығының маңызы.

3.Жиембет өмір сүрген дәуір сипаты.

4.Қазақтардың ойраттарға қарсы күресі

5.Жиембеттің елге есімін кеңінен танытқан «Есімге арнаған

толғауы екендігі».

6.Өмірінің ақырығы кездерінде Жиембеттің қуғынға ұшырауы.

7.Бізге жеткен өте аз мұрасының өзі-ақ Жиембеттің халқы

үшін қолына найза да алғандығын, ел екендігі дәлелдейтіні.

8.Әділетсіздікке, ханға қарсы ащы дауысы, өткір үні.

дәлелдейтіні. Сондай-ақ, «Басы саудың түгел-дүр» толғауының Жиембеттің өз елі, жерінен қуылғандығын дәлелдейтіні.

29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

зерттелуін,толғауларын студенттер қандай дәрежеде меңгергендігін тексеріп бағалау.

зерттелуі.

2.Марғасқа жырау Есім ханның әрі батыры, әрі ақылшы жырау

болғандығы жайлы.

3.М.Көпеевтің «Ел аузынан жинаған әдебиет үлгілері» атты

қолжазбасындағы Марғасқа жырау туралы айтылғандарға

тоқталуы.

4.Біздің заманымызға жеткен Марғасқа жыраудың «Ей,

Қатағанның хан Тұрсын» жырының шығу тарихы.

5.Толғауларына әдеби талдау.

29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

қарсы халықты ұрысқа шақырушы жауынгер ақын, “жортуыл

кернейшісі” екендігі,.

2. Оның өз заманының ең көрнекті, ең қуатты, ең алдыңғы

қатарлы жыршысы, яғни ақыны болғандығы.

3.Ұлы Шоқанның Тәтіқара жырларына назар аударуы.

4. Шыққан тегі: Уақ ішіндегі Қалмақ болғандығы туралы

әңгімелеу.

5. Тәтіқара жайында таралған әр түрлі аңыздарға шолу.

6. Аблайдың жауынгершілікке аттанғанда жанынын

тастамайтын сенімді серігі, оның сарбазшысына дем берушісі

болғандығы.

7.Ақындығымен қоса ер жүректілігі, бірбет, қайсар

болғандығы.

кірген Цин үкметіне қарсы күресте ерекше танылуы. Шығармашылығына талдау:

« Қамыстың басы майда, түбі сайда». Өлеңнің шығу тарихына назар аудар. Абылай

сарбаздарына қауып төнгенде, жігер беру, намыс қайрау мақсатында туғандығы. Абылай

заманындағы әр батырға сипаттама, баға беруі.а )Жәнібек-«болат найза»; ә)Ер Жабай-

«Найзасының ұшына жау мінгізген»; б)дәріптеу, асыра ұлғайта мақтау.

32, 33, 34,35, 36.

жиналып зерттелуін студенттер қандай дәрежеде меңгергендігін тексеріп бағалау.

болжамдар.

2.Үмбетейге әкесінің әсері,жасынан ән-жыр, сөз өнеріне

еліктеп өсуі, халық әдебиетінің әсері.

3. Үмбетей жырларының басты ерекшелігі философиялық-

дидактикалық мәнінде екендігі.

4.Үмбетейдің Абылай заманындағы ел қорғаған халық

батырлары туралы мадақ толғауларды шығарушылардың

басы болғандығы.

5. Абылайды да ерекше дәріптеуі, құрметтеуі.

6.Жыраудың Бұқармен дос-жаран болуы.

7. Үмбетей жырларының аса көркем келуі, өлең жолдарының

көбіне үш буыннан тұруы.. .

Әдістемелік нұсқау: Үмбетейдің жырлаулық атын ерекше елге танытқан атақты батырлар туралы толғаған жырлары жайында. Әсіресе, ғалымдар жазғандай, ХVIII ғасырдың 70-жылдарында шығарған Бөгенбай атына байланысты толғаулары жырау есімін әдебиетімізге мәңгі қалдырғаны туралы сөз қозғалуы. Әкесі Тілеудің шежіре, абыз іспеттес болуы. Қаһармандық жырларды, шешендік сөздерді, халықтың сөз өнерін ерекше меңгеруі, қобызы болуы, халқының бай музыкасын да жетік білуі.Бұқардың қатынына байланысты айтқан жыры сақталған.

Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 13, 17, 19, 21, 22, 24, 25, 26, 27,28,

29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

зерттелуін студенттер қандай дәрежеде меңгергендігін

тексеріп бағалау.

Сабақ жоспары: 1.Ақтамберді жыраудың шығармаларының жиналып, зерттелуі.

2.Ақтамбердінің жай жырау емес, жортуыл жыршысы, әрі

балуан, әрі батырлығымен халық арасында өте бетті, беделді

болғандығы туралы түсінік.

3.Ақтамберді елін, халықын жаудан қорғаушы жырау.

4. Ақтамберді толғауларының қайнар көзі-Шалкиіз, Доспанбет

сияқты өзінен бұрынғы аталар мұрасының заңды жалғасы,

көне қазақ поэзиясы тоқталу.

5. Ақтамбердінің бейіті Семей облысы, Абай ауданының Жүрек

Жота төбесінің басында екендігінен хабар беру. Жыраудың

93 жасында қайтыс болуынан мәлімет.

6. Өмірін түсіндіру барысында өлеңдерін дәлел ретінде

пайдалану.

Әдістемелік нұсқау: 1.Жырау ұрпақтары қазір де Семей облысында тұратындығы, солардың айтқан деректері, әрі “Тауари хамса” бойынша Ақтамберді Сарыұлының атақты Қаракерей Қабанбаймен бірге Найманның бір көсемі, әскербасы батыры, әрі төгілмелі жырау болғандығы туралы мәлімет. Орташа, кедей ортада туып өсуі. Өте жастай өлең шығаруы. Ерте есеюіне сол кездегі жаугершілік заманның да әсері екеніне кеңірек тоқталу.(Орта Азия хандықтары, қалмақтармен соғыстар.) тарихи оқиғалардың бел ортасында жүріп азаттықты, еркіндікті, халық үшін “күлдір-күлдір кісінетіп, күрең мінгені”, ерлікке, батырлыққа шақырған жауынгер екендігіне ерекше назар аудар.

Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 17, 19, 21, 22, 24, 25, 26, 27,28,

29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

зерттелуін студенттер қандай дәрежеде меңгергендігін тексеріп бағалау.

өкілі болғандығы.

2. Бұқар өмір сүрген мерзім тынысы, тарихи оқиғалар.

Оның жырау шығармашылығына әсері.

3.Бұқар шығармашылығын жинастырған атақты Мәшһүр

Жүсіп жайында сөз қозғау.

4.Ата тегі Арғын, оның ішінде Төртуыл, Қоржас екендігі,

1668-1781 жылдары өмір сүрген деген болжам.

5.Бұқардың Тәуке ханға, Абылай ханға қызмет көрсетуі.

6.Бұқар шығармашылығының зерттелінуі.

30, 31, 32, 33, 34,35, 36.

зерттелуін студенттер қандай дәрежеде меңгергендігін тексеріп бағалау.

екендігі.

2 . Орыс үкіметімен достық қарым-қатынасы, Орынбор

губернаторының А.Давыдовқа берген жарлығыда Құлекеңнің

беделді батыр екендігін, оған жақсы қарым-қатынас жасау

керектігінің ескертілуі.

3. Ғалымдар болжауы бойынша оның 1748-1819 жылдары өмір

сүргендігі туралы деректер.

4. Шалдың ұрпақтарының бірі белгілі ақын Нұржан Наушабаев

екендігі.

5.Шалдың 15 жастан “ақын” ретінде аты шығуы.

6. Шал импровизатор, төкпе ақын.

7. Шал шығармашылығында өзіндік мәні көрінген лирикалық

поэзисының да кезігуі.

30, 31, 32, 34,35.

2. Бала кезінен ақын ретінде елге атының кең жайылуы,әсіресе

Абылай хан алдында көзге түсуі.

3. Ол туралы халық арасындағы аңыз (“Абылай, Ботақанды

сен өлтірдің” деген өлеңге қараңыз).

4. Көтеш шығармаларының жинақталуы.

5. Көтештің өзі шыққан тегінең де кедей, өзінің де кедей

болғандығы жөніндегі деректер.

6. Сондай-ақ бізге жеткен өлендері туралы әңгіме-аңыздар.

7. Өлім, өмірінің соңғы кезеңі туралы деректер.

8. Көтештің суырып-салма ақын екендігі. ХVIII ғасырдағы

қазақ әдебиетіндегі алатын орыны.

9. Шығармашылығын талдау.

Әдістемелік нұсқау:. Мәшһүр Жүсіптің Көтеш шығармаларының жинақталуында атқарған істері (Мәшһүр Жүсіп туралы әңгімелей кету.) Көтештің қолмақол өлеңдер шығаратын жүйрік ақын, әрі таза қазақ түсінігіндегі ақын, күшті ақын екендігі. Көтеш шығармашылығы туралы профессор Ысмайыловтың пікірі, бағасы. «Көтеш-кез келген нәрсені өлеңге айналдыра алатын ақын және күй талғамайтын жүйрік» деді

Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 12, 13,17, 19, 21, 22, 24, 25, 26, 27,28, 29,

31, 32, 33, 36.

тұрақталған, қалыптасқан тұжырымдарға жаңа қырынан қарап,өзінше

толғап,әрі дағдыдан, әдеттен, көне соқпақтардан бөлек,тың болжамдар мен

түйіндеулерге құрылатын философияның,эстетиканың,әдеби

сынның,публицистиканың, көркем әдебиеттің жаныры.
2 СОБӨЖ «Жырау және тарих» /ғылыми сипатттағы мақала әзірлеу/
Өздік жұмысының мақсаты:Студенттерді мақала жазуға баулу.

Әдістемелік нұсқау: 1.Жыраулардың тарихтан алатын орны қандай

2.Жыраулардың қазақ хандығының дамып, іргесінің нығаюына қосқан

үлестеріне тоқталу. 3.Қоғамдық, саяси қызметтердің әдебиет тарихынан

алатын орындарын сөз ету.

1. Пұсырман баласы 1. Мұсылманның баласы.

2. Жауабы жамшыдай 2. …………………….

3. Ақре тау 3. …………………….

4. Өз малын кізнеген 4. ............... ...................

Әдістемелік нұсқау: Мынандай еңбектерді қараңыз: Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі Құрастырған А.Құралұлы. А.1997,

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.1-10том. Алматы: Ғылым,1974-1986,Абай тілі сөздігі. Бас редакторы. А.Ысқақов. Алматы: Ғылым,1968.

Жыраулар поэзиясында кездесетін теңеулердің жасалу жолдарына көңіл аударыңыз.

Алдаспаным өзіңсің,

Сен –Алтынсың ...

Сен –Сұлтансың ...

Сен –Сұңқарсың ...,т.с.с.

Бұлардың бәрі - метафора.

шумақтарында сатиралық образ детальдары елес береді соған көңіл

аударыңыз.
6 СОБӨЖ Жыраулар поэзиясы және батырлар жыры /реферат 13-15 бет/
Өздік жұмысының мақсаты:Ауыз әдебиетімен хандық дәуір әдебиетінің арасындағы байланысқа студент назарын аудару.

Әдістемелік нұсқау: Жыраулар поэзиясын батырлар жырымен салыстыр.

Жыраулар поэзиясымен батырлар жырының арсындағы үндестікке назар аудар.

/хат үлгісіндегі толғау-эссе/

алынулары керек.

“Күдір де күдір / кісінетіп / /9/а

Күреңді /мінер ме/ екенбіз,/9/б

Күдеріден /бау тағып /7/ а

Ақ кіреуке /киер ме екенбіз? /10/б

Ор қояндай /жүгінтіп,/б/а

Аш күзендей /бүгілтіп,/7/а

Жолбарыстай /шұбарды /7/в

Таңдап /мінер ме/ екенбіз? /8/б

Біржан сал

Баласы Қожағұлдың Біржан салмын, а/11/

Адамға зияным жоқ жүрген жанмын. а/11/

Қасыңа мені сендер неге алмайсың, б/12/

Өзім сұңқар, өзім сал кімге зармын. а/11
9 СОБӨЖ «Жыраулар сөзі тарих шежіресі» /реферат/
Өздік жұмысының мақсаты:Студенттерді өз бетімен ізденуге жол

ашу,ғылыми материалдармен жұмыс жасауға баулу.

ерекшеліктеріне назар аудар.2.Жыраулар поэзиясының тарихтағы

орны,әдебиеттегі орнына тоқтал.
10 СОБӨЖ Үмбетейдің жеке адамдарға арнау жырларына қарап

отырып жазу /шығарма-эссе/
Өздік жұмысының мақсаты:Студенттерді жазу жұмыстарына төселдіру.

Әдістемелік нұсқау: Жыраудың адам психологиясы ,мінезін ашып көрсетудегі шеберлігіне назар аудару керек. Мысалы Үмбетейдің «Жауқашарға» , «Бұқарға», «Ақтамберді», «Қабанбайға», «Бекболат биге», «Бәкеге»,т.с.с. арнау өлеңдері бар.Міне осы арнау өлеңдерін қашан,қандай жағдайда ,неге шығарғанына тоқталу.Басқа жырауларда арнау өлеңдер бар ма екен? Бар болса солармен салыстыру.
11 СОБӨЖ Бұқар толғауларындағы Абылай мен тарихи Абылай

(тарих және көркемдік шындық) /реферат/

арттыру,студенттердің қабілетін дамытып,ғылыми жұмысқа жетелеу.

жырауы Бұқар шығармашылығына әсері. 4.Бұқар шығармашылығының мәні –ел бірлігі, достықты үндеуі, халықты Абылайдың саясатын қолдауға

шақыруы. 5.Сол заман үшін Бұқар шығармашылығының маңызы.6.Абылай портреті Бұқар шығармаларында қалай ашылғандығына назар аудар.
12 СОБӨЖ «Жыраулар поэзиясын салыстыру»/кортотека/
Өздік жұмысының мақсаты:Теориядан алған білімдерін шыңдай түсу.

Әдістемелік нұсқау: 1.Жыраулар тоғауларына зер сала отырып,қайталанып келетін өлең жолдарын табу. 2.Өзіңше қалай ойлайсың, жырауларда қайталау неге кезігеді? 3.Тапқан қайталаулардың ең алғашқы негізі қай жыраудікі дер едің? 4.Ойыңды нақты мысалдармен дәлелде.