Білім беру технологиялары кафедрасының академиялық доцент

       Тәрбие потенциалы деп әрбір отбасының  балаға тәрбиелік ықпал жасау мүмкіншіліктерін айтамыз.

Отбасының тәрбиесіне түрлі факторлар әсер етеді. Оның жиынтығы тәрбие потенциалын құрайды. Тәрбие потенциалы материалдық, тұрмыстық-шаруашылық, мәдени-білім  деңгейлері психологиялық ахуал, ата-аналар беделі, талап бірліктері, балаларға деген сенімдері.

Зерттеген ғалымдар А.В. Мудрик, И.Дементьева, А.Ю.Монахова, Г.М.Коджаспировой  т.б.

А.В. Мудриктің пікірі бойынша тәрбие потенциалына келесі сыртқы факторлар әсер етеді : 

47б. Таблица 1. баланың тәрбиесіне әсер ететін  факторлар.

    Коджаспирова Г.М. тәрбиенің негативті факторларына төмендегілерді жатқызды: отбасындағы жағымсыз балаға деген қатынас, жетілмеген сезім, олардың білім деңгейлерінің төмендігі, педагогикалық мәдениетің жоқтығы, оқу орындарымен тығыз байланыс жасамаулары,  ішімдікке салыну, тәртіп бұзушылық, материалдық құндылықтарға жақынлығы, тәрбиелерінің төмендігі.

Отбасындағы қарым –қатынасқа келетін болсақ олар әке мен шешенің, ата ана мен балалар арасындағы  қарым –қатынастар, олар ішкі отбасындағы қарым –қатынастарды құрайды. Бұл  қарым –қатынастар қоғам мен отбасындағы  қарым –қатынастар негізіне алынады. Отбасындағы қарым –қатынастардың ауытқуы отбасының кризисіне әкеліп соғады, тәрбие потенциалын төмендетеді.                                                                                                                                                                                                                                                        Отбасыдағы балаларға әсер жасайтын факторларды анықтау үшін Монахованың А.Ю сурет тестін;  Варгамен А.Я. и Столиннің  тестерін қолдануға болады.

     Кейбір ата - аналар  бала тәрбиесіне  кезінде  көңіл бөлмей, өскен  соң түзелер  деп жүреді де жоғары  сыныптарға  келгенде  кімді тәрбиелегенін  өздері де түсінбей қалады.  Ата - анасын  түсінбеген,  танымаған бала   басқаны да  тыңдап  жарытпайтыны аян. Сондықтан  да  әрбір ата - ана "баланы жастан"  деген аталы  сөзбен "Не ексең соны орасың" деген халық  даналығын жадына ұстағаны дұрыс. Тағы бір тәрбиеге нұқсан келтіретін ата-ана тарапынан жіберілетін қателік-баланы шектен тыс еркелетіп қолына қомақты ақшаны ұстатып, өз еркіне жіберуі. Қазіргі кезде заман өзгеріп, өмірімізге техникалық прогрестің жетілген кезіңде компьютерлік ойындар

48б.орталықтары ашылып жатыр. Осында жүретіндер-балалар,ойынға салынып сабақты да, басқаны да ұмытып, өз алдына  қызыққа батады.Соңғы кездерде газет-журнал беттерінен осы мәселе жөнінде хабарларды көп естіп жүрміз.Тіпті ақша үшін ұрлық жасап, өз ата- анасына қол жұмсап жатқан жасөспірімдерді  естігенде  төбе шашың  тік тұрады.  Компьютерлік  ойындар  адам миын улап алатын  апиындай. Осы мәселені  әрбір отбасы  алға тартып,  тереңінен  пайымдауы керек.  Сонда ғана  тәрбиеге қатысты  бір мәселенің шешілуі  мүмкін. Тағы бір айтылатын жайт, отбасының  ішкі насихаты туралы. Егер отбасы  мүшелері  ең алдымен  өзара татулыққа, сыйластыққа жақын  болмаса, онда  тәрбие туралы  сөз қылып та қажеті жоқ.

        Ал кейбір жанұялар, кейбір ата - аналар  балаларының қалай оқып, қандай дәрежеде тәлім - тәрбие  алып жүргенінен бейхабар. Өздеріңіз күнделікті  өмірде көріп,  естіп жүргендеріңіздей  бұндай жанұяда  өсіп келе жатқан  жас жеткіншектердің алдына қойған ешбір мақсаты болмайды: мектепке де уақыт өткізу үшін келеді, мектепке келу ол үшін жай бір заңдылық сияқты көрінуі мүмкін. Адам бойындағы енжарлық, еңбекке деген қабілеттің  болмауы осыдан келіп басталатынын ата - ана біле ме?

       Кейбір жанұяда тәрбиенің  қиындылығы мынада: әке мен шеше өзінің  кемшіліктерімен күреспейді, қайта оны жуып - шаяды. Солай бола тұрса да  олар балаларынан  тәртіпті болуды  талап етеді. Соның салдарынан өте байқағыш, сезімтал балалар ересектердің  мұндай қылықтарын көреді. Бұл жағдай  балалардың азамат болып өсуіне кері әсерін тигізеді. А.С.Макаренко ата - аналарға  оқыған лекциясында: "Әрбір әке,  әрбір шеше өз баласында қандай қасиетті тәрбиелеп жатқанын  жақсы білулері қажет" -  деген болатын.     Демек ата-аналар бала тәрбиесінде алуан түрлі қателіктерді жібереді. Олардың кейбіреулеріне тоқталып өтейік:

     Бірінші қателік. Енді жақсы көрмеуге ант беру.

Балаларының тыңдамауы, айтқанын орындамауы ата - ананың көңілін толтырмайды. Мұнда қорқытып, ұрысу де еш нәтиже  бермейді. Мұндай  жағдайларда  ата - аналардың "енді сен менің айтқанымдай болмасаң, онда мен сені  жақсы көрмеймін" деп қорқыту тәсілін көп қолданады. Бірақ бұл қауіп  тез ұмытылып, балалар  мұның барлығы өтірік екенін  тез ұғады. Осындай өтіріктер  кейін балалардың ата - анаға деген сенімін  ұзаққа жоғалтады. Одан да "Мен сені бәрібір  де жақсы көремін, бірақ  бұл қылығың  маған ұнамайды" деп  айтқаны дұрыс қылықтардың тәрбиеленуіне септігін тигізеді.

      Екінші қателік. Немқұрайлық.

"Не істесең соны біл, маған бәрібір" - деп ата - ана  жиі айтады. Өйткені  олар  балаларының  еркеліктерінен әбден шаршап, шалдығып  кетеді. Бірақ ата - аналар балаға немқұрайлықты көрсетпеу керек. Оны байқаған бала   немқұрайлықтың қаншаға созылатынын тексергісі келеді.  Мұндай жағдайда " Мен ешкіммен  бұл жағдайда  мүлдем келіспеймін, бірақ мен сені жақсы 49б.көретін болғандықтан   көмектесуге  әрдайым дайынмын" деген ойда шешімді қабылдағаны дұрыс.

       Үшінші қателік. Шектен тыс қаттылық.

"Сен менің айтқанымды орындау керексің, өйткені  бұл үйде мен  билікті жүргіземін" - деп  жиі  ата-аналары  балаларына  айтып жатады.  Мұндай тәрбиелеуде бала барлық  тапсырмаларды  орындауы тиіс,  ол барлығын өзі орындай білуге үйренуі тиіс, оған мүлдем  көмек беруге  болмайды деп есептейді.  Мұндай тәрбиенің салдарынан бала ата - анасы болмағанда барлығын ұмытып, жасамайтын қателіктерді  жасайды.

       Төртінші қателік.  Баланы еркелетпеу керек.

Балалық - бұл ата - аналардың  қолдауына  байланысты өтетін өте қысқа,  ғажайып шақ. Баланың  әр қылығы  мен қалауын  орындау өте қызықты. Бірақ бұл  баланың еркелігіне әкеп соқтырады.  Әке - шеше  осы ойды дұрыс  деп есептесе,  бұл керісінше баланы  жалғыздыққа  әкеп соқтырады. Бұндай жағдайда: "Өзің  істеп көрші, қолдан келмесе, мен саған көмектесемін" - деу керек.

       Бесінші қателік. Қате рөл.

Көп жағдайда  ата - аналар  балаларын  дос деп есептейді.  Әрине бала әке - шешесіне  ұнау үшін барлығын  жасайды, бірақ олардың  өз проблемалары шешусіз қалады.

       Алтыншы қателік. Қаржы.

"Көп ақша - жақсы тәрбие"  -  дейтін  кейбір ата - аналардың  көзқарасы қалыптасқан. Баланың барлық  жасағанын ақшамен, сыйлықпен бағалау, бірақ, эмоционалдық көңіл бөлмеуі.

       Жетінші қателік. Наполеондық жоспар.

"Менің балам музыка мен сурет  салумен айналысады" деп көп  ата - аналар  өздерінің   балаларының қалауына көңіл аудармай, жоспар құрады.  Бірақ түбінде бұл жоспары іске аспайды. Баланың жеке басының қызығушылықтарымен санаспайды.

        Сегізінші қателік. Балаға өте аз көңіл бөлу.

Кейбір ата - аналар  балаларына қатаң көзқараспен қарайды. Балаларды  кейде еркелету бұл да керек. Ал қатты ата - аналар  бұны  қателік деп ойлайды. Бірақ қандай жаста болмасын  бала ата - анасының аялағанын  қалайды. Кейін бала осы жылылықты сырттан іздеуге тырысады.

       Тоғызыншы қателік. Сіздің көңіл - күйіңіз.

Кейбір отбасындағы  кемшіліктердің  барлығын  баладан көруі. Содан кейін  балаға керекті  ойыншықты әпере салып, көңілін жұбатады. Бала әке - шешесінің көңіліне  қарап өмір сүреді.  Бала бойын үнемі қорқыныш сезімі ұялайды.

       Оныншы қателік. Бала тәрбиесіне өте аз уақыт бөлу.

"Өкінішке орай мені де мүлдем аз уақыт тәрбиелеген" - деп балаларына  ата - аналары  айтады. Олар бала пайда болған соң оларды тәрбиеленуге  уақыт табу міндет екенін ұмытады. Бала мен әке - шешесінің арасында  үлкен қабырға пайда болады.

   Қайткенде де ата аналар мұндай қателіктерді жібермеуге тырысуы 50б.керек.Өмірге ұрпақ әкелген соң , оны еліміздің толыққанды азаматы етіп тәрбиелеуге тырысып, бар күштерін жұмсауы тиіс.

       "Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді" - дегендей  ана отының өшпеуін, бақытының көшпеуін, шаңырағының құламауын, сәбиінің жыламауын, сұм соғыстың болмауын, қызыл гүлдің солмауын тілейді, ол перзентін асылым мен алтыным, аспандағы жұлдызым, маңдайдағы құндызым, аман болсын бастары,  ұзақ болсын жастары деп күні - түні  өмір бойы перзентінің тілегін  тілеген" - деп қорытындылағымыз  келеді.

        Жаңа заман жаңа адамды, тәрбие  ісінде жаңа қиыншылықтарды тудырады,  нағыз адамды тәрбиелеу туралы ғылымды  табандылықпен меңгеруді талап етеді.

         Сондықтан бала тәрбиесі ата - аналарға  жауапты, міндетті жүктейді, ал ол  міндеттердің көңілден  шығуы ата - ананың  жанұядағы  әрбір  үлгілі ісіне байланысты. А.С.Макаренконың: "Біздің балаларымыз - біздің қартайған кездегі болашағымыз. Оларға берілген  дұрыс тәрбие - ол қартайған  кездегі бақытымыз. Теріс және нашар тәрбие   - ол біздің болашақ қасіретіміз,  көз жасымыз" - деген даналық тұжырымынан жемісті нәтиже шығарайық.

   1.Бедел туралы түсінік.

    2.Жалған бедел түрлері.

   3.Беделді қалыптастыру жолдары. 

Ата-ана беделі проблемасының оларды толғантуы дегеніміз заңды да жақсы нәрсе, өйткені нағыз бедел - өсіп келе жатқан ұрпақты ойдағыдай тәрбиелеудің ең маңызды шарттарының бірі. Қандай жастағы болсын балаларға ықпал етудің нәтижесі тек оларды неге және қалай үйретуде, оларға нені және қалай айтуда ғана емес, сондай-ақ кімнің айтып, кімнің үйрететіндігімен де анықталады.Беделді зерттеген ғалымдар А.С. Макаренко, С.В.Ковалев, А.Фромм, А.С. Спиваковская, Ю.Хамялянен т .б.

Бедел –дегеніміз латын тілінен алғанда «билік» деген мағынаны білдіреді. Бір адамның білімі, тәжірибесі, адамгершілік қасиеттері арқылы басқа адамдармен қабылдануы, басқа адамдарға ықпал жасауға мүмкіндігі.

Тәрбиешінің нағыз беделінің мән-жайын аша отырып, А.С.Макаренко оның түп-тамыры бір нәрседе – барлығын: жұмысты, ойды, дағдыларды, мүдделерді, сезімдерді қоса алғанда мінез-құлықта екендігін дәлелдейді. Егер осының бәрі өз балаларының қандай болып шығатындығын көргісі келетін ата-аналардың тілегін білдірсе, оларға тәрбиені қамтамасыз ететін және оның ең жақсы нәтижелеріне жол ашатын отбасында ең жоғары бедел қамтамасыз етіледі. Беделді С.В. Ковалев үш түрге бөлді: формальды, функционалды, жеке тұлғалық.. Формальды бедел адамның әлеуметтік рөліне байланысты болып келеді. Мысалы, ата-ана –бала, мұғалім-оқушы, тренер- секция мүшесі. Бала өскен сайын бұл авторитет түрі азая береді. Функционалды бедел білім , тәжірибе арқылы қалыптасады. Ең жақсы бедел түрі жеке тұлғааралық , ол төрт жағдайлардан тұрады:жиі балалармен қатынаста болу, балалар туралы хабардың молдығы, оларды түсіне білу, өзін-өзі жетіліре білу.  Шынайы бедел  білімге, сенімге, түсінушілікке, құрмет көрсетуге байланысты, шыдамдылық, жанашу  болып келеді. Психологияда беделді билік жасаумен байланыстырады, ғылымда ондай биліктің алты түрі бар. Олар: Зорлық көрсету арқылы,сыйлық  беру, 52б.лигитимдік – заңды түрдегі билік,  эксперттік- білімге байланысты, информациялық –қажетті ақпараттың болуы, референттік – басқаларға үлгі беретін, басқалар оны қабылдайтын. Ата-аналар бір бірінің беделін қолдап, балалардың алдында жанжалдаспай қатынас жасаулары қажет. Беделді болу оңай емес, жоғалтып алу оңай.

Адам қарым-қатынастарының басқа сфераларына қатысты бұл пікірлерді ата-аналардың педагогикалық практикасына да түгелдей таратуға болады.

      Өздеріне сенімсіз ата-ана балаларының алдында беделін жоғалтады А. С. Макаренко ата-ана беделі жайында былай деген: "беделсіз тәрбиелеу мүмкін емес, ата-ана беделі және үлгі өнегесі ,өскелең ұрпаққа үлкендердің адамгершілік тәрбие  беруі бұл әулеметтік тәжірибеннің басты механизмі."

       А. С. Макаренко "ата-ананың өзіне талабы, отбасына деген құрметі, өзінің әрбір қадамын есепке алуы бұл - тәрбиенің басты және бірінші принципі болып табылады және егер балаңыз нашар тәрбиеленсе, бірінші кезекте өзіңізді микроскоптың астына қойып тексеріңіз және баланы қайта тәрбиелеудің қажеті жоқ; тек өзіңіздің балаға деген қарым қатынасыңызды өзгертіңіз, бұл тек ата-анаға ғана қатысты", - деп баланың жеке басына құрметпен қарауды олардың шешімдерін есепке алуды ерекше атап көрсеткен.

    Балаға ата-ана:

 - эмоциялық жылулық пен қолдаудың көзі;

 - барлық жақсылықтың биліктің нышаны;

 - құрмет тұтып, үлгі өнеге алатын адам;

 - дос және кеңес беруші;

      Маскүнемдікке шалдыққан, нашақор мүшесі бар отбасындағы ата-ананың  еш беделі болмайды. Мұндай отбасындағы бала сыйластық пен құрметтеуді үйден емес, сырттан іздейді. Ол беделді тұлға ретінде ауладағы бұзық балалар, мейірімді әке, мектептегі мұғалімді т.б. тануы әбден ықтимал.

    Тұлғаның мейірімділік сапаларының, өмірлік тәжірибесінің болуы отбасында мақсатты түрде ұйымдастырылған іс-әрекетке байланысты. Келешек ұрпақ-мемлекетіміздің болашағы, ертеңгі күні. Сондықтан олардың жат қылықтардан  аулақ болып, тәрбиелі, саналы, білімді болып өсіп жетілуі жарқын келешегіміздің кепілі.

Баланың жан дүниесін ашуға көмектесетін балалармен қарым-қатынас жасау кейде ересек адамдардың қолынан келмейді, кейбіреулер тіпті бұл жөнінде ойламайды да.

Солай дегенмен ата-аналардың қай-қайсысы болсын өзі туралы өз балаларының пікіріне қалай болса солай қарамайды.

54б.Қысқа метражды «Сәлеметсіздер ме, біздің әкелеріміз» (авторы Р.Отколенко) телефильмін еске алайық. Мұны теледидар арқылы ата-аналардың сұрауы бойынша талай рет көрсетті. Оның сюжеті қарапайым: сынып жетекшісі мектепке өз оқушыларының әкелерін жинайды да, оларға фамилияларын атамай, балалардың әкелеріне қатынастарын білдіретін шығармаларынан оқып береді.

Сынып парталарында – инженер, тігінші, шофер, ғылыми қызметкер, артист – ата, жас жұмысшы – қарындасының қайтыс болған ата-анасының орнына келген ағасы отыр. Бұлардың бәрі бірдей толқумен мұғалімді тыңдай отырып, өздерін таниды, ұлы немесе қызы өздері туралы сүйіспеншілікпен, құрметпен жазса, жымиып, күлімдеп қуанады, олар әкелерін бір нәрседен кінәлап, айыптаса – қамығады.

Ата-ана балаға ішіндіріп, киіндіру, тәрбиелеу үшін жеткілікті бедел берген уақыт бізден барған сайын қашықтап, ұзап барады.

Бүгінде ата-ана беделі әкелердің, аналардың жеке басының жан-жақты рухани, адамгершілік қасиеттеріне, ұлдары мен қыздарының адамгершілік қасиеттерін аяққа баспай, оларды ойдағыдай тәрбиелей білу құрметіне негізделген. Міне, сондықтан да осы заманғы балаларды тәрбиелеу, өзін-өзі тәрбиелеу міндеттерімен барған сайын тығыз жымдасып байланысында болып отыр.

Отбасында да педагогикалық проблемаларды терең де дұрыс шешу үшін мұның барлығы жөнінде бар дауыспен және шындап айтылған.

Қазір әкелер мен аналардың барған сайын күрделеніп отырған міндетін екінші мамандық деп жиі атайды. Басқа мамандықтар сияқты, бұл да жақсы білімдерді, қалтқысыз жетілдіре түскен білімдерді керек етеді.

Мұны ойдағыдай игерген адам – берік ата-ана беделін жеңіп алады.   

1.Отбасындағы ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастардың түрлері.

2. Ата-аналармен балалар арасындағы қарым- қатынас түрлері.

3.Қарым-қатынас стильдерінің бала тәрбиесіндегі рөлі.

4.Жағымсыз қатынастардың балаға тигізетін кері әсерлері.

     Денсаулықтың бұзылуына биологиялық, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік - психологиялық , психологиялық- педагогикалық факторлар әсер етеді. Осы тұрғыда ғалымдардың пікірлеріне назар аударатын болсақ,  онда отбасындағы адамның психикасына  ауыр әсер ететін жағдайлар: жақын адамдардың ауруға шалдығуы, не өлімі, материалдық қиындықтар; отбасындағы дау- дамайлар, отбасындағы қарым -қатынастың нашарлығы, отбасындағы  махаббаттың жоқтығы, ерлі- зайыптылардың біреуінің көзге шөп салуы, қызғаншақтық, ажырасу.

       Зерттеуші Э. Г. Эйдемилердің пікірі бойынша бірінші орынға отбасындағы нашар қарым- қатынастар алынады, себебі бұл ұзақ уақыт ауыр әсер тигізетін фактор, екінші орынға отбасы мүшесінің біреунің қайтыс болуы, не ауруға шалдығуы, үшінші орынға материалдық қиындықтарды қойған. Отбасындағы қарым-қатынастың дұрыс болып қалыптаспауы және оның ұзақтылығы баланың психикасына ауыр әсер жасауын өмір сүру 56б.барысы дәлелдеп отыр. Қазіргі ғалымдар отбасындағы қарым-қатынасты ерлі зайыптылар арасындағы қарым-қатынас,орта буын мен аға буын арасындағы қарым-қатынас,әке–шеше мен бала арасындағы қарым-қатынас деп қарастырады.

      Отбасындағы қатынас түрлерін С.В.Ковалев  «горизонтальды» адамгершілік-психологиялық және «вертикальды» шаруашылық-тұрмыстық сфералар деп қарастырады. Отбасындағы моральдық-психологиялық ахуал «горизонтальды» қатынасқа байланысты болып келеді. Отбасындағы микроклимат ересек адамдардың тәртібіне байланысты болып келеді. Қазіргі  психологияда қатынастардың төмендегідей түрлері белгіленген.  Ынтымақтастық – идеалды қатынас түрі, бір бірін түсіну, көмек көрсетумен сипатталады.    Паритет – тең қатынас бір біріне зиян келтірмейтін. Жарыс –бір бірінен асып түсуді көздейді. Конкуренция – билікке таласу. Антагонизм - өшігу,  үнемі кек алуға ұмтылу, конфрантация - түсінбеушілік деген ұғымды білдіреді       Ең жақсы қатынас түрі  ынтымақтастық.

 Бұл қатынас түрлері ата-аналармен балалар арасындағы қатынас түрлеріне ықпал жасайды.

  Ғалымдардың пікіріне сүйенетін болсақ олар отбасында ата аналармен балалар арасындағы қатынас түрлерін 4 түрге бөледі: диктат, опека, "араласпау" және  ынтымақтастық.    

    Диктат деген қатынас  ата - аналардың талабын, бұйрығын   зорлық көрсетуін бірінші орынға қойады. Талап қоюды құрмет көрсетумен ұштастырмаған жағдайда бала тәрбиесіне зиян келтіретінін ескерткен А.С. Макаренко.

   Опека  диктатқа қарама қарсы- қатынас түрі, балаға шектен тыс қамқорлық көрсетіп еркіндік бермеу, қиындықтарды өз бетімен жеңуге үйретпеу, ол да бала тәрбиесіне зиянды.

"Араласпау"- бұл қатынас түрі балалармен ата-аналар арасында эмоционалды жылылық тудырмайды, себебі талап, тәртіп нормалары іске аспайды. Ынтымақтастық – идеалды қатынас түрі, балаға деген сүйіспеншілік, баланы түсіну, құрмет  көрсету талап бірлігімен ұштасады.

С. Броди ананың қатынасында төрт түрлі  типін белгілеген:

  1.Бірінші  типтегі  аналар баланың ыңғайына оңай көніп келісе салатындар. Баланың өсіп жетілуін күтіп еш нәрсеге үйретпейтіндер.

 2.Екінші типтегі  аналар баламен қарым-қатынас жасауда өзінің ойын іске асыруға тырысқандар.

 3.Үшінші типтегі  аналар баланың қызығушылығына көңіл бөлмейтіндер,олар өзінің міндетін алға қойатындар. Балаға қатал талап, қадағалауды қалайтындар.

4.Төртінші типтегі  аналардың балаға көңіл бөлуі тұрақсыз, балаларын түсінбейтін, тәрбиелеуде көп қателіктер жіберетін.

       С. Бродидің пікірі бойынша  төртінші типтегі  аналардың баламен қарым-57б. қатынас жасау стилі зиянды көңіл бөлуі тұрақсыз болғандықтан балада қоршаған ортаға сенімсіздік, үрей, қорқыныш сезімдер басым болып келеді.

В.М. Минияров отбасындағы тәрбиеде жеті түрлі стильдерге тоқталып, оларға байланысты баланың тұлғалық дамуында жеті әлеуметтік-психологиялық типтері байқалады деген: 

Жанашырлық  стильде бала өзімен -өзі болады, ата- аналардың қолдары тимегендіктен. Жазалауды, мадақтауды қолданбайды, балаға  сүйіспеншілікпен   қарап, оларға қолдау көрсетіп, жақсы үлгі- өнеге көрсетеді.

     Босқа қоя беру стилінде баланың іс әрекетін ешкім қадағаламайды,баланың қызығушылығына, қажеттілігіне көңіл аудара қоймайды, жұрттың көзінше тәртіп сақтауды талап етеді. Балаға еркіндік беріледі.

Жарысу  стилінде ата-аналар өз балаларының бойынан басқаларға ұқсамайтын ерекшеліктерді іздейді. Балалардың бойында адамгершілік қасиеттердің болуына мән бермей, тек олар басқалардан артық, ерекше көрінуін қалайды.

      Ақылмен ойластыру стилінде  балаға бостандық беріледі, бала өзі іздену, талпыну, қателісу арқылы тәжірибе жинақтайды. Шыдамдылықпен баланың барлық сұрақтарына жауап береді, оларға құрмет көрсету, олар мен санасу арқылы қарым-қатынас жасайды.

       Ескерту жасау стилінде ата-аналар  балаларының өз бетімен әрекет жасауларын қаламайды, балалар белсенділік танытпайды. Балаларға шексіз махаббат көрсетіледі, олардың айтқандарын үнемі орындауға тырысып отырады.

Қатал қадағалау  стилінде ата-аналар өз балаларына еркіндік бермейді, барлық әрекеттерін қадағалап отырады. Жиі жазалайды, өте сирек мадақтайды.

Үйлесімді стиль жоғарыда көрсетілген стильдердің ең жақсы деген жақтарын жинақтаған стиль. Балалар ата-аналардың үлгі- өнегесіне еліктейді, олардың жан- жақты дамуына қолайлы жағдай жасалады.

58б.А.Е.Личко отбасында ата-ана мен баланың арасындағы қарым –қатынас барысында  дұрыс және дұрыс емес тәрбие қалыптасады деген пікірді айтып, оларды екіге бөледі. Дұрыс тәрбие түрлеріне шынайы махаббат, сенімділік, мейірімділік, шамасына қарай талап қою, жиі-жиі  жақсы қарым-қатынаста болу,баланың өміріне,дамуына жауапкершілікпен қарау. Дұрыс емес тәрбие  түрлеріне шектен тыс қадағалау,күң ретінде тәрбиелеу, қатігез тәрбие, ұрып-соғу, жоғары моральдық жауапкершілікте  тәрбиелеуді  жатқызады.

    1.Шектен тыс қорғаштау-бұл балаға өзіндік әрекет жасауға ерік бермейді, баланың барлық уақытын ата-ана алдын- ала жоспарлап,ойластырып қояды. Мұндай жағдайда өскен бала өз бетінше шешім қабылдай алмай, өз күшіне сенімсіз, жасқаншақ болып өседі.

    2.Күң (золушка) ретінде тәрбиелеу-мұндай қарым-қатынаста бала әкесі мен шешесінің  жақсы көрмейтіндігін, олар үшін ауыртпашылық екендігін сезеді. Мұндай қарым –қатынаста тәрбиеленген бала, кез келген бақытсыздықты, күйінішті жүрегіне жақын алатын болады және бүкіл әлемге ашулы болып келеді.

 3.Қатігез тәрбие-кез-келген кішкентай олқылыққа баланы өте қатты жазалау.Сондықтан бала қорқынышты өмір сүреді.Мұндай қатынаста өскен бала ашушаң, қатігез болып өсуі мүмкін.

 4. Жоғары моральды жауапкершілік жағдайдағы тәрбие-бұл қатынас түрінде баладан кішкентайынан үлкен жауапкершілікті талап етеді, немесе баланың жасына сай келмейтін жұмыс түрлерін баланың мойнына жүктейді. Мұндай қарым-қатынаста өскен балада әрқашан туғандары үшін қорқыныш сезімде болады.

5.Балаға кері әсерін тигізетін қарым-қатынастың тағы бір түрі-зорлық-зомбылық “ұрып-соғу”.Мұндай қатынаста өскен баланың көпшілігінде сабаққа деген көңіл соқпаушылық, ұжымға тез жұғысып, бейімделе алмаушылық байқалады, қатігез болып өседі.

  Отбасындағы психологиялық саулық сақталмай, кикілжіңнің, зорлық-зомбылықтың әсерінен балалар бойында жағымсыз сезімдер мен эмоциялар туындайды.

   -Зорлық-зомбылық бұл –адамға күш көрсету,адамды өзінің еркіне бағындыру.Шын мәнінде зорлық-зомбылық механизмі адамдарды белгілі бір іс- әрекетке мәжбүр ету, не болмаса тікелей күш көрсету. Кейбір ата-аналар балаларын ауыр жұмыстарға салып, оларды ұрлыққа, өтірік айтуға, қатігездікке мәжбүрлейді.

   -Физикалық зорлық- баланың  денсаулығына зақым келтіру. (ұрып,соғу) Оның зардабынан балада жылауықтық, агрессивтік, жануарларға қатігездік, суицидке бейімділігі  туындайды.

    -Сексуалдық зорлық-баланың еркінсіз жыныстық қатынасқа түсіу . Баланың мінез-құлқы мен денсаулығына кері әсері:түнгі қорқыныштар, депрессия, өзін-өзі төмен бағалау,өз жасына сай емес сексуалдық білімнің 59.б.болуы.

   Психикалық (эмоционалдық) зорлық-баланың жеке тұлға болып дамуын тоқтататын тұрақты психикалық іс-әрекет.

Психикалық зорлықтың нәтижесінде балада физикалық,ойлау қабілетінің кешеуілдеуі, жүйке тигі, энурез, неше түрлі сомантикалық аурулар, қобалжу сезімінің жоғарылауы, қарым-қатынас жасай   алмаушылық,үлгермеушілік, агрессивтікке әкеліп соғады.

Баланың өзіне деген қажеттілігін аңғармау-балаға деген қарапайым қамқорлықтың жоқтығынан эмоционалдық қалып бұзылады да, денсаулығы мен дамуына зиянын тигізеді. Отбасында осындай зорлық түрлерін болдырмау үшін мектеп ұжымы ата -аналармен тығыз байланыста бола отырып , оларға қажетті көмек көрсетіп отырулары тиіс.

Баланың физикалық қажеттілігінен басқа оның өсіп-өнуіне, дамуына сүйіспеншілік соншалықты қажет. Кейбір балалардың отбасында мәпелеп, жақсы өсіруге бейімдейді, бірақ эмоционалды жағынан балаға тиісті  назар  аударылмағандықтан  бала қатты күйзеледі. Солардың салдарынан балада жағымсыз эмоциялар пайда болады.     

Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар туғызады.

     Эмоция (сезімнің шарпуы)-сезімнің тікелей қатынастағы уақытша көрінісі.  Кісі ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген терминмен белгілейді.

Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды  эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан – жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. Екінші тобы жағымсыз  эмоциялар делінеді. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады.

Практикалық психологтар денсаулықты бұзып, неврозды дамытатын жағымсыз эмоцияны 2 топқа бөлген,қуаныш және мейірімділік эмоцияларына қарағанда, қайғыру мен қирату эмоциялары балаларда жиі кездесетінін мәлімдейді.

        Жағымсыз  эмоциялар

    Қиналу     қорқыныш            өкпелеу

Ашу, кек, агрессия -   күйрету эмоциялары.

Қиналу, қорқыныш,өкпелеу-қайғыру эмоциялары.

  Егер отбасында ата-ана мен баланың бір-біріне деген мейірімділік, сүйіспеншілік сезімдері болмаса, онда, практикалық психологтардың пайымдауынша, жагымсыз эмоциялар баланың денсаулығына кері әсерін тигізіп,  иммундық жүйесіне де көп зақым келтіреді. Мысалы, адам қауіптену сезімінде болған кезде қанға кортизол гормоны басым болады, ал қуанышты, көтеріңкі көңіл-күйде болса

60б. эндофрин  гормондары көбейеді. Кортизол ағзадағы өзге гормондарға басымдылық көрсететін болғандықтан, ағзаның толыққанды жұмыс істеуге мүмкіндігі нашарлайды. Сондықтан да оқушылардың денсаулығының нашарлап, жылдан жылға бірнеше аурумен қатар ауыратын балалардың санының өсіп келе жатқанына таңдануға болмайды. Американдық психолог Элизабет Холлдың пайымдауынша жағымсыз эмоция рак ауруларының дамуына белгілі әсерін тигізеді. Зерттеулер көрсеткендей,жағымсыз эмоцияларды көп қабылдаушылар немесе өз ашу-ызасын ішінде көп сақтаушылар болашақ рак ауруларының құрбандары.

Отбасындағы жағымсыз эмоциялардың баланың денсаулығына тигізетін кері әсерін анықтау мақсатында “Отбасы және оның балаға әсері атты”А.Ю. Монаховтың суретті тесті арқылы зерттеу әдісін қолдануға болады.

Ата-ананың балаға деген қарым- қатынасын А.Л.Варга мен  В.В. Столиннің  тест сауалнамасы арқылы  анықтауға болады. 

      Осы зерттеу бойынша ата-аналардың баламен қарым –қатынасында әлеуметтік жағымдылығына қарағанда, тұлғааралық қашықтық, авторитаризм, баланың ойы мен сезімін әлі кішкентай деп есептеп онымен санасып,ой бөліспейтін ата-аналарды да анықтауға болады. Әрине, мұндай қатынастар баланың жеке тұлға болып қалыптасуына және денсаулығына зиянын тигізетіні аян.

Балалардың көзқарасы бойынша, ата-ана мен баланың арасындағы қарым-қатынасы  қандай?- екендігін анықтау үшін  оқушыларымен сауалнама жүргізуге де болады

Сондай - ақ , Айзенктің «Өз өзінің психикалық жағдайын бағалау  » және одан да басқа әдістемелерді қолдануға болады.                                                                

№12 Тақырып: Отбасындағы дау-дамайлар, олардың бала тәрбиесіне тигізетін теріс әсері.

1. Дау –дамайлар туралы түсінік,зерттеген ғалымдар.

3. Ата- аналар мен балалар арасындағы  дау –дамайлардың түрлері, себептері, шешілу жолдары

4.Дау –дамайлардың алдын  алу жолдары

Отбасындағы   дау-дамайлар  ерлі -зайптылар, ата -ана мен балалар, орта буын мен аға буын , балалар арасында  болып тұрады. Дау- дамайлар жақсы отбасында да болып тұрады.   Сондықтан оның  дұрыс шешу жолдарын білу қажет.

     Дау-дамайлар - отбасында адамдардың көзқарастарының, қызығушылықтарының, қажетіліктерінің  қарама- қайшы келу барысында туындайтын келіспеушіліктер.   

     Дау-дамайлар дауласу,жанжалдасудан басталып,  дау-дамайлық жағдаятқа ауысады.  Егерде осы кезде алдын алу, үдеттпей тоқтату жолдары қарастырылмаса , онда  дау-дамайға ауысып қыза түседі. Ең қызған кезі инцидент  деп аталады.

    Дау-дамайлардың  жиілігіне, тереңдігіне қарай В.Торохтий  отбасның төмендегідей түрлерін белгілеген: кризисті, конфликті,  проблемалы  және    неврозды (В. Торохтий).

      Кризисті отбасы.  Отбасының өмір сүру жағдайында қажеттіліктердің, қызығушылықтардың  қарама-қарсы келіп шиеленіске айналуы. Ерлі -зайыптылар бір біріне өшігіп қарсы тұруларымен сипатталады

      Проблемасы бар отбасы. Бас пананың болмауы, бір адамның аурушаң дығы, материалдық жағдайдың төмендігі, бір адамның қылмыс жасап сотталуы т.б. проблемалар болып тұратын отбасылар. Мұндай отбасында қарым- қатынастар бұзылып, психикалық ауруға шалдыққандар жиі кездесіп тұрады. 

     Неврозды отбасылар.  Бұл отбасы түрлерінде тұқымқуалаушылық арқылы пайда болған аурулармен ауыратын адамдар кездеседі, отбасындағы басым алған қорқыныш сезімдері, ұйқының бұзылуы, агресссия көрсету т.б. тән отбасылар.

     Дау-дамайлы  отбасылар. Отбасында жағымсыз эмоциялар көп орын алған, жиі-жиі  ұрыстар, кікілжіңдер болып тұратын отбасыларды жатқызуға болады.

   Дау-дамайлар бастауы отбасындағы  даулардан, келіспеушіліктерден басталып, дау-дамайлар жағдайларына ауысады.

      Ғалымдар отбасындағы  дау-дамайларды төрт түрге бөледі: тұлғаның өзімен өзі,тұлғааралық, тұлға мен топ арасындағы,  топтар арасындағы.

   Дау-дамайлардың жалпы мәселелерін зерттеген (В.Шуман), балалардың жастарына байланысты кризистерді (И.  Кон),  ерлі-зайыптылардың  арасындағы дау–дамайлардың бала тәрбиесіне ықпалы  (А. Ушатиков,  А. Спиваковская) т.б.   

      Отбасындағы  негізгі дау-дамайлар ерлі-зайыптылар арасындағы кездесетін дау-дамайлар. Олардың пайда болу себептері орындалмаған қажеттіліктер арқылы  белгіленеді. Негізгі себептерге төмендегі себептерді жатқызуға болады: 

• Психосексуалдық үйлесімдіктің болмауы;

•Қажеттіліктердің орындалмауы, «МЕН» деген позицияның, сезімнің құрметтелмеуі;

•  Жағымды эмоциялардың болмауы, идеалға сәйкес келмеуі, басқаны өзіне бағындыруға тырысу, түсінушіліктің, қамқорлықтың жоқтығы;

•  ерлі-зайыптылардың біреуінің зиянды әдеттерге әуестігі (алкоголь, наркотик, ақшаны тек өзінің қажеттілігіне жұмсау т.б.);

•  үй шаруашылығында бір біріне көмек көрсетпеу, қамқорлық жасамау;

 •бала тәрбиесіндегі келіспеушілік, бос уақытты бөлек өткізу т.б.

   Дау-дамайлардың пайда болуын  С. Кратохвил отбасының даму

63 б.кезеңдеріндегі кризистерге байланысты екенін көрсеткен.

 Бірінші кризис  адаптация мәселелеріне тәуелді, екі адамның бір біріне үйреніп, «біз»  позициясының қалыптаспауымен.

 Екінші кризис -баланың өмірге келгеннен кейн туындайды.

 Үшінші кезең -отбасының өмірінде біріңғай өмір  жағдайы қалыптасып зрлі- зайыптар бір бірінен шаршай бастаған кезінде пайда болады.

   Төртінші кезең 18—24  жыл бірге тұрып, балалар өсіп бөлек кеткеннен  кейін басталады.

    Дау-дамайлардың шешілуі екі жолмен өтеді: конструктивті және диструктивті. Конструктивті  шешілуі арқылы адамдар қателіктерін түсініп, дұрыс шешімге келеді. Диструктивті шешілген жағдайда адамдар бір біріне өшігіп, кек сақтап қалады да келесі бір жанжалдасқанда  бәрін еске түсіреді, үдей берсе денсаулыққа кері әсері тиеді. Дау-дамайларды  шешуде қолданылатын әдістер: әзіл, комплимент айту, жылы сөз, назарды басқа екеуіне де маңызды мәселеге көңіл аударуға тырысу т. б.

         Ерлі-зайыптылардың арасындағы дау–дамайлардың шешілуінің төмендегідей жолдары кездеседі: еріксіз көндіру – зорлап өзінің шешімін мойындату, екінші вариант- конфронтация – қарсыласқан адамдар бір бірінің  позициясын ескермейді, қабылдамайды, ызалану арта түседі.

Үшінші: дау–дамайды шешуден бас тарту, бұл  дау–дамай барысында туындаған қарама-қайшылықты шешуден қашу. Бұл әрекеттің жақсы жағы араға уақыт салу, ойлануға мүмкіндіктің пайда болуы мен сипатталады. Тағы бір вариант: дау–дамайды  жұмсарту -бұл әдіс дау–дамайды өршітпей, бәсеңдетеді. Дау-дамайлардың шешілуінің дұрыс жолы – компромисс,  екі жаққа да тиімді жолы.

    Конструктивті  шешілуі  адамдардың қателіктерін түсініп, қателіктерін кешіріп, дұрыс шешімге келумен аяқталады. Суйген адамды жеңу ешкімге де қуаныш әкелмейтінін екі жақта түсінгендері жөн.

      Конфликті отбасында жағымсыз эмоциялар орын алып, отбасы мүшелері, балалар үшін психотравмалық жағдай тудырады.     Отбасындағы үлкен  дау-дамайлар  ерлі -зайптылар, ата -ана мен балалар, орта буын мен аға буын , арасында  туындап үлкен үрей, кінә, қорқыныш, ыза тудырып отбасы мүшелерінің денсаулықтарына үлкен зиян  тигізеді.

           Отбасында  кездесетін дау-дамайларда  ерлі –зайптылардың тәртібі  ашық және жабық түрде өтеді: жабық түрде олар бір бірімен қатынас жасамайды, қимылдарынан, көзқарастарынан байқауға болады, ал ашық турінде олар бір біріне қарсылық көрсетеді: есікті тарс еткізіп жауып, бір бірін кінәләп қол көтеруге дейін барады.

            Отбасындағы   дау-дамайлардың алдын алу жолдарын В. Владин, Д. Капустин, И. Дорно, А.  Егидес,  В.Левкович,  Ю. Рюриков төмендегідей жолдарын белгілеген : 

- Басқа адамды өзіңдей сыйлай  білу;

-Ол саған ең жақын адам екенін естен шығармау, ол сенің балаңның анасы, әкесі; 

 – Кек сақтамауға тырысу, жағымсыз эмоцияларды жинамау;

64б. - Сексуалдық өмірге қатысты кінәләмәу, ол еш уақытта ұмытылмайды;

 -  Бөтен адамның көзінше ескерту жасамау;

 - Өзіңнің жақсы қасиеттеріңді үлкейтіп, өзіңнің пікірің әр уақыта дұрыс деп санамау;

- Көбірек сенім білдіріп, қызғануды азайтуға тырысу;

- Басқа адамға құрметпен қарап, тыңдай да сөйлей де білу;

- Өзіңді жақсы жағынан көрсетуге ұмтылып, кемшіліктерді жойуға тырысу;

-  Жолдасыңның қызығушылықтарымен  санасу;

 - Кейбір жағдайларда шындықты білгеннен білмеген дұрыс;

 -Кейде бір бірінен  дем алғанда дұрыс, оның да қатынастан шаршап кеткенде пайдасы бар.

      Ата -ана мен балалар, орта буын мен аға буын  арасында  болып тұратын дау-дамайлар.           

     Отбасында   дау-дамайлар  ата -ана мен балалар, орта буын мен аға буын , балалар арасында кездесіп тұрады. Дау-дамайлар жақсы отбасында да болып тұрады.   Сондықтан оның  дұрыс шешу жолдарын білу қажет. Бұл дау-дамайларды шешуде педагог-психолог жиі араласады.

    Жағдайы  жақсы отбасыларында да 30%  жақын дау-дамайлар  ата -ана мен балалар арасында  кездесіп тұратынын И.Горьковская көрсеткен.  

      Дау-дамайлар жиі болып тұратын отбасылардың  бірқатары  мына жағдайлармен  суреттеледі: материалдық  деңгейінің  төмендігі, азық-түліктің  жетіспеуі, жақын адамдардың  маскүнемдігі, ұрыс-керіспен  күн кешу, психикалық ауруға шалдыққан  туыстарымен  бірге тұру т.б.

      Мұндай  отбасындағы басты  проблема-балалармен  қатігез  болу,  ұрып-соғу. Отбасындағы  бала ата-ана  мейірімінен  айрылып қана қоймай, бала-бақшаға, мектепке  барудан бас тартады. Мұның бәрі баланың  үйден  қашып  кетуіне себеп болады. Бұл  жағдайға  соқтыққан балаларда  сенсорлық және әлеуметтік  депривацияның белгілері, психикалық дамудың артта қалуы  байқалады. Сонымен  қатар олардың  ми функциясының қызметі, таным  әрекеті бұзылады, эмоцияналдық  тұрақсыздық  пайда болып, өтірік айтуға, қиялға бейім екендігі байқалады.

         Отбасында  ата -ана мен балалар арасында болып тұратын  дау –дамайлардың  психологиялық себептері төмендегідей:

1.Отбасындағы қарым-қатынас типтеріне байланыстылығы. Ғалымдар үйлесімді   үйлесімі жоқ  (гармоничный  и  дисгармоничный)типтерге бөледі.

Үйлесімді типтегі отбасында дау-дамайлар  ата -ана мен балалар арасында  ақылмен дұрыс шешіледі, ал үйлесімі жоқ  отбасында ерлі-зайыптылар арасындағы  тундаған дау-дамайлар балаларда қорқыныш, мазасыздану тудырады.

  2. Отбасындағы деструктивті тәрбиенің белгілері:  

• Отбасында  бала  тәрбиесі туралы түрлі көзқарас;

• Отбасында  бала  тәрбиесінде жүйеліліктің жоқтығы, қарама-қайшылықтың жиі  болып тұруы;

•  Отбасында  бала  тәрбиесінде  шектен тыс қорғаштау, тйым салу;

• Балаға  қатал талап қою,қорқыту, сын айту.

 65б. 3.Балалардың жастарына байланысты кризистерде дау–дамайлардың  туындауы:

•  бір жас кезеңіндегі кризис;

•  «үш жастағы» кризис;

•  6—7 жастағы кризис;

• 12—14 жастағы балалардың жыныстық  жетілуіне байланысты кризис;

• 15-17 жас аралығындағы жеткіншек жастағы кризис (Д. Эльконин).

1.                 Тұлғааралық факторларға байланысты дау–дамайлар. Оған эгоизм,     эгоцентризм,  жалқаулық, өзін жоғары бағалау т.б. жатқызуға болады. 

      Отбасында  ата -ана мен  жеткіншек жастағы балалар арасында  болып тұратын  дау –дамайлардың  психологиялық себептері төмендегідей:

- ата-ана мен  жеткіншек жастағы балалар арасында қатынастардың тұрақсыздығына байланысты туындайтын дау –дамайлар;

 -баланы  шектентыс  қорғаштау;

-балалардың құқығын құрметтемеу, еркіндік бермеу;

- әкенің беделінің басымдығы, баланы еріксіз көндіру.

     Ата-аналардың  әрекеттеріне балалар төмендегідей реакциялар білдіреді:

•  оппозицияда болу;

•  қарсылық көрсету;

• шындықты ата-аналарынан жасыру, олармен қатынас жасаудан бас тарту.

 Дау –дамайлардың алдын  алу жолдары.

   1. Ата-аналардың педагогикалық мәдениетін жетілдіру.

   2. Отбасының өмірін ынтымақтастық негізде ұйымдастыру.

   3.Талап қойюды іс- әрекет арқылы бекіту.

   4.Балалардың  қызығушылықтарын ескеру, оларды түсіне білу.  (Д. Лешли, А. Рояк,  Т.  Юферова,  С.  Якобсон)

  Ата-аналардың балалармен конструктивті әрекет жасауына төмендегідей жағдайлар ықпал жасайды:

    - әр жағдайда балалардың ерекшеліктерін ескеру;  

     - жаңа жағдайда жаңа шешім қабылдау;

     -баланың талабын түсінуге тырысу;

     - жағдайды өзгерту үшін араға уақыт салудың қажеттілігі;

     - қарама-қайшылықтарды баланың дамуына ықпал жасайтын фактор  деп түсіну;

      -балаға деген қатынастың тұрақты болуы;

      -бірнеше альтернативадан баланың өзі таңдауына мүмкіндік тудыру;

        -балаға белгілі жағдайлардың негативті аяқталуын түсіндіру;

       -материалдық қолдау көрсетудің орнына моральдық қолдау көрсету;

       -үлкендердің, басқалардың үлгі-өнегесі;

   Қорта келгенде,отбасындағы   дау-дамайлардың алдын алу жолдарын  кез келген  ата-аналар білсе, онда бала тәрбиесіндегі көптеген проблемаларды дұрыс шешілер еді.  Ашуланған кезде өзін қалай меңгеруге болады?

66б.  Ол үшін, ашуды тудырған мәселеге  ұстамдылықпен қарау қажет, оған трагедия деп қарамау. Ашуланған кезде адам өзін-өзі бақылау керек. Ол кезде аяқ, қолдың бұлшық еттері қатаяды, осы кезде белсенді түрде қимылдар жасау қажет. Және назарын басқа көңілді жағдайға ауыстырған жөн.

1. Ажырасу әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде.

2. Ажырасу: себептері мен салдары.

3. Ажырасудың бала психикасына тигізетін кері әсері.                                   

4. Ажырасқан отбасындағы балаға педагогикалық – психологиялық  көмек.                     

                  Қазіргі кезде бүкіл әлемде ерлі-зайыптылық пен отбасы мәселелеріне баса көңіл бөлу ажырасу деңгейінің жоғарылауына әсер етіп отыр.          Өзгеріп отыратын қоғам жағдайында біздің елімізде ажырасу деңгейіне әсер еткен себептер мынадай: әйелдердің кәсіптік қызметке жаппай кірісуі, діннің өз күшін жоғалтуы, халықтың білімділігінің және жалпы мәдениетінің едәуір артуы, соның нәтижесінде некеге деген талаптың  көтерілуі, ажырасуға қатысты заң нормаларының әлсіздігі, жыныстық моральдың бұрмалануы, ірі өнеркәсіп өндірісінің дамуы және осыған байланысты тұрғындардың едәуір бөлігінің ауылдан қалаға қоныс аудару процесі, сондай-ақ отбасын нуклеаризациялау туыстық жүйе мен қоныстанушы қауымның ерлі-зайыптылардың іс-әрекеттерін әлеуметтік бақылауын әлсіретті. Бұл тұрғыдан ерлі-зайьштылардың, әсіресе, мектеп жасына дейінгі жастағы балалары бар отбасылардың достарымен араласу мүмкіндігі өте шектелген.

    Ең бірінші ажырасу туралы деректер Хаммурапи патшаның заңдарында 18 ғасырда көрсетілген. Ажырасу туралы заңдар өзгеріп тұрған. Ерте кезде ажырасуға куйеуінің ғана құқығы болған, ал әйелдерге құқық берілмеген. Ажырасу отбасындағы қатынас типтеріне қарай өзгеріп тұрған.

     Ажырасу-ерлі- зайыптылардың тірі кезінде  некенің тоқтатылыуы, ресми түрде бұзылуы. 

   Ажырасу алдындағы жағдайдың дамуының басы ерлі-зайыптылардың (немесе олардың бірінің) қарым-қатынасқа және жалпы некеге көңілі толмауынан басталады. Бұл жағдай бірнеше сәттен тұрады:

•   ерлі-зайыптылардың (немесе олардың бірінің) ажырасу туралы шешім қабылдауы;

•   ерлі-зайыптылық қатынастарды тоқтату;

•   қоғамға ерлі-зайыптылық қатынастардың жайсыздығы туралы жариялау (ажырасу жөнінде өтініш беру).

Ажырасуға әкелетін себептер:

69б. 1.Отбасындағы тұрмыстық-шаруашылық проблемалар(баспананың болмауы, үй шаруашылығына бейімдіктің жоқтығы, материалдық қиындықтар).

 2.Тұлғааралық  конфликтер (махаббатты жоғалту, жанжалдасу,дөрекілік, қызғаншақтық, өмірге әртүрлі көзқарас, т.б.).

 3.Сыртқы факторлар ( көзге шөп салу, бақа адамға деген жаңа сезім, ата-аналардың араласуы,  баланың болмауы ).

     Өте сирек кездесетін себептер: ерлі-зайыптылардың саяси немесе діни көзқарастарының келіспеуі.

        Әрине, ажырасуға абсолюттік негатив деп қарауға болмайды, ажырасу    арқылы қателікті жөндеп, бақытты өмір бастауға мүмкіндік тууы мүмкін. Алайда, ажырасуды болдырмау үшін қателеспей алғашқы қадам жасауға тәрбиелеуді жасөспірім шақтан бастау маңызды.     

 Ажырасуды әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарастыруға байланысты бірнеше теориялар бар. Солардың ішінде «итеру» теориясы, -ситуациалық қиындыққа байланысты  (көзге шөп салу, біреуінің ауруы, қайтыс болуы,қылмыс жасауы). Отбасының бұзылуы бір себеп арқылы бұзылуы мүмкін емес. Ажырасу – процесс, оған бірнеше себептер арқылы келеді, оған дайындық болуы керек. Басқа концепцияда ажырасуды  «кері қарай даму» деп түсіндіреді. Онда ерлі-зайыптылар қатынастары дамиды төмендегідей ретте: ұнату- махаббат -жақындасу- салқындық- тітіркену –қатынастың бұзылуы. Бұл тізбек әрбір ажырасуда байқалады. Оның шешілуі ерлі-зайыптылардың тәртібіне , әрекетіне байланысты болып келеді.

    Т.В. Шеляг отбасының бұзылуының төрт  стадиясын белгілеген:

бірінші – эмоционалдық ажырасу ;

Екінші -  физикалық (интимдік) фактор;

Үшінші -  «сынау үшін ажырасу» (отбасы ажырасқан, бірақ заңды түрде неке бұзылмаған ;

Төртінші – заңды  түрде некені бұзу.

Эмоционалдық көңіл куйдің  бұзылуың психологтар төрт  фазаға бөледі.

1.Интра(ішкі)-психикалық. Өзіне көңілінің толмауы.

2.Интер (ерлі зайыптылар арасында) – партнерлер өздерінің қатынастарын талқылап, эксперимент жасайды.

3.Әлеуметтік фаза–процеске басқа адамдар араласады, олар ажырасқандарға куәгерлер. 

4.Ажырасқаннан кейінгі фаза.  Ерлі-зайыптылар алған тәжірибеден қортынды жасап , әрқайсысы уайымын іште сақтайды.   

    Ажырасудың тағы бір маңызды аспектісі оның салдары болып табылады. Жалпы алғанда, ажырасу салдары жөніндегі мәселе толық зерттелмеген.    Алайда қолдағы бар мәліметтер, оның ішінде шетелдік мәліметтер ажырасу салдарының бір-біріне тәуелсіз үш тобын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: ерлі-зайыптылар үшін, балалар үшін және қоғам үшін.

    Қашқындардың бір қатары бұзылған ажырасқан отбасылардан және сәтсіз отбасынан шыққан. Жеткіншектердің үйден кету себебі - бостандыққа тәуелсіздікке ұмтылуы. Отбасында болған ұрыс керістер салдарынан бала 70б.өзінің бақытсыз сезінеді, іштей тынады, уайымға салынады. Ажырасқаннан кейін ата-анасының біреуі қайтадан некеге отырады.

     Е.П.Арнаутованың жүргізген зертеуіннен екінші некеге отырған әйел адамда жаңадан проблемалар қиындықтар табылатындығын көрсеткен. Бала жаңа әдеттерге, тәртіптерге қарым-қатынастарға үйренеді, бейімделеді. Мамандар әйел адам үшін екінші неке маңыздырақ екенін атап көрсетеді. Осы кезде анаға психолог-педагогтың көмегі қажет. Ол отбасылық қарым-қатынасты шешуге, баланың мазасыздануын санасына жеткізуге өгей әкенің балаға жақын адам бола алатындығына көз жеткізуге көмектеседі.

    Ажырасудың ерлі-зайыптылар үшін салдарын қарастырсақ, ажырасау алдындағы кезеңнің жарақаттаушы әсерін, ерлі-зайыптылардың жынысына байланысты ажырасуға қатысты әсер етудің түрліше болуын, ажырасудың ішімділікке салыну, психикалық ауытқу, өзін-өзі өлтіру тәрізді бірқатар қоғамдық теріс кұбылыстармен тығыз байланысын байқауға болады.

    Ата-аналарының ажырасуының балаларына тигізетін әсерін талдау ажырасудың өзі емес, онымен сабақтасқан, ажырасу алдында немесе одан кейін ерлі-зайыптылар арасында болатын келіспеушіліктер, сондай-ақ оның түрі мен ұзақтығы маңызды фактор болып табылатындығын көрсетті. Одан басқа баланың ата-анасымен қарым-қатынас жасау сипаты, баланың ата-анасының ажырасуына дайындығы, балалардың жасы, жынысы, ажырасудан кейін балалармен бірге қалатын ата-ананың жынысы тәрізді ерекшеліктер мен басқа да факторлар маңызды болып табылады.

     Қоғам үшін ажырасу салдары отбасының екі маңызды функциясының - репродуктивті және тәрбиелеу функцияларының өзгеруімен байланысты. Ажырасқан ерлі-зайыптылардың көпшілігі қайта некеге отырмайды.

Ажырасудың отбасылық тәрбиеге тигізетін әсері бірдей емес, себебі әлеуметтік нормалар мен моральдық талаптар бұзылған. Ерлі-зайыптылардың психологиялық келіспеушіліктері салдарынан бұзылған отбасылардың тәрбие беру нәтижесі төмен. Мұндай жағдайда ажырасу тәрбиелеу процесін тиімдірек етуге мүмкіндік береді.

     Ажырасудың кең тарауы (әсіресе жас отбасылары арасында) жалпы санада ажырасуға деген жаңа қатал емес көзқарасты қалыптастыра отырып, қоғамдық теріс салдарға әкеліп соғады, бұл отбасының тұрақсыздануының қосымша шарты болып табылады.

         Т.П.Гаврилова отбасының бұзылуының  мектепке дейінгі жастағы балаға қалай әсер ететінін зерттеген. Ата-анасымен  қарым-қатынасы бұзылған бала уайымға беріледі. Ажырасу  бала алдына үлкен міндет қояды: жаңа өзгерген жағдайға  бейімделу, ажырасқан  ата-анамен жаңа қарым-қатынастар орнату т.б.  2,5-3жастағы  сәбилерде отбасының  бұзылуы , ажырасу  кезінде  тынышсыздық , қобалжу ұйқының  бұзылуы байқалады деген.

    Шетел зертеушілері В. Мотейчик, А Николин мынадай шешімді құптайды: баланың эмоционалды жағдайы ата-анасының екеуі де жанында болғанда жақсарады. Ажырасу бала бойында жалғыздықты, қорқыныш және кінәлі болу сезімдерін тудырады. Педагог-психолог отбасында маскүнемдікке шалдыққан мүшелері бар отбасына ерекше қарауы қажет. Отбасындағы басқа 71б.мүшелердің ішімдікке деген қатынасы қандай екенін бірден айқындап білуі қажет, есепке алуы шарт. Маскүнемдік көңіл көтеруімен басталып, ауруханаға қаралып емделумен аяқталуы мүмкін. Ата-аналардың бір қатары шарасыздықтан, жұмыстан айырылғандықтан, отбасындағы ұрыс-керістер салдарынан ішімдікке салынады. Аяғында адам маскүнемдікке шалдығады. Алынған мәліметттер бойынша ер адамдардың 99%, әйел адамдардың 97% алкогольді пайдаланатыны анықталған.

    Маскүнемдіктің пайда болуына бірнеше факторлар әсер етеді:  Тұқым қуалаушылық факторы, тұлғаның жеке қасиеттері, мінез құлқы, қоршаған орта, білімнің, материалдық жағдайдың төмендігі.

    Ішкіш әке немесе  маскүнем әке балаларын ұрып соғып, оларды кедергі көзіндей көреді. Ішкіш шеше немесе маскүнем шеше бала тәрбиесінде көңіл бөлмейді, оларға немқұрайлы қарайды. Мұндай отбасындағы балалар күтім көрмейді, аш жүреді, аурушаң, ақыл ойы төмен болады. Олар агрессивті, өздерін өздері қорғауға тырысады, ата аналарының ішкендеріне қайғырады және өздері тектес балалармен жүруге тырысады.

    Жеткіншектер арасында да маскүнемдік қарқынды дамыған. Олар ерте жаста алкогольге үйір болады. Егер адамның физиологиялық және психикалық  дефектері болса, оны ішімдіктің көмегімен жуып-шаюға тырысады. Жастар ішімдік арқылы, өздерінің ұялшақ қылықтарын жеңеді. Маскүнем отбасында бір қатары толық емес отбасы. Зертеушілердің анықтуынша бал өскен сайын оның өмірінде әкенің рөді артады. Егер ол маскүнем болса оның ұрпақтары қандай болмақ. Оқушы жасында бала өзін сенімді, тұрақты сезінуі үшін ата-ананың рөлі өте зор. Келешекте өз орнын табуға сапалы біліммен тәрбие алуда негізгі көмек көрсететін ата-ана. Отбасында қандай рөлге ие бола алатындығын біледі, таным белсенділігі артады, шағын топтарда өзін ұстауға бағыт-бағдар алады. Бір қатар авторлардың пікірінше   отбасылық өмірге әкенің белсенді араласуы отбасының сәтті болуына кепіл болады. Маскүнемдер отбасындағы әке мен шеше балаға қандай үлгі бола алады. Бала олардан қандай үлгі алады, оларға еліктеп ішімдікке үйренеді аморальді өмір сүруге бет бұрады. Бала үйінде болашақ отбасылық рөлдердің, міндеттердің алғашқы белгілерін ала алмайды. Ата-анасыз тәрбиеленген баланың психикасында түрлі ауытқулар байқалады, Мысалы, эмоционалдық аймақтағы дефектер. Мұндай кемшіліктер баланың сезімдеріне, тәртібіне, тұлға аралық қарым-қатынасына, тәрбиесіне кері әсер етеді. Осының барлығы болашақ отбасылық өмірдің сәтсіз болуына септігін тигізеді. Зертеушілер ұл балаларға қыз балаларға қарағанда әкенің жоқтығы тез аңғарылатындығын дәлелдеген. Бала өмірінің алғашқы кезінде толық отбасынан шыққан балалар мен толық емес отбасы балаларының арасындағы айырмашылық тез байқалады.

     Зертеудің нәтижесінде  әкесі ерте қайтыс болған, жесір анасымен тұратын бала әкесі бар балаға қарағанда өз бетімен әрекет жасайтындығы, тынымсыздығы анықталған (П. Массен, Д. Ж. Конджер). Ересек жастағы балаларды зертеу нәтижесінде әкесіз өскен бала, әкесі бар балаға қарағанда жүректі, мықты болатындығы дәлелдегенген. Тек қана анасымен өскен 72б.қыздың толық отбасында тұратын қызбаладан тәртіп және жеке ерекшеліктері жөнінен айырмашылығы жоқ. Отбасынан тыс өскен баламен балалар үйінде тәрбиеленген бала арасында көп ұқсастықтар кездеседі: адамдарға бауыр басуға тән емес таным белсенділігінің жеткіліксіздігі,  абай болу, тәртіппен ойлай жүру. Балада қоршаған ортаға, әлемге, адамдарға өзінің қызықтырмайтын қатынастың болуы таным қызығушылықтарының төмендеуіне әкеп соғады.  Нәтижесінде бала өміріне қажетті тәжірибе жинақталынбайды, жөні түзу тәрбие алынбайды ,санасы дамымайды. Баланың есінде өмір сүрген кезең тек білім ретінде емес жеке өміріндегі жағдай  ретінде қалады.

     Педагогтардың пікірінше материалдық жағдайы жақсы, ата-аналары білімді балалар "қиын" балалар қатарына жатады, себебі бала жетістікте өмір сүріп ойына келгенін жасап, шектен шығуына жол береді.

   Психотерапевт И. А. Захаров бала неврозының пайда болуы ата-ана арасындағы нашар қарым-қатынастың болуы деп атап көрсеткен. Сонымен отбасының конфликті жағдайы баланың тұлға ретінде дамуына кері әсер етеді. Зертеушілер баланың үйден кету себептерін былай анықтайды: бала қиындықтардан қашады,  өзіне қажетті нәрселерді, жетіспеушілігін іздеуге салынады, отбасындағы түрлі ұрыс керістердің жиі байқалуы т.б.

     15-16 жаста жеткіншектер көбінесе еңбектен қашады, туыстарынан гөрі құрдастарымен жолдастарымен араласқанды жөн көреді. Қашқындардың бір қатары бұзылған ажырасқан отбасылардан және сәтсіз отбасынан шыққан. Жеткіншектердің үйден кету себебі - бостандыққа тәуелсіздікке ұмтылуы. Отбасында болған ұрыс керістер салдарынан бала өзінің бақытсыз сезінеді, іштей тынады, уайымға салынады. Ажырасқаннан кейін ата-анасының біреуі қайтадан некеге отырады. Е. П. Арнаутованың жүргізген зертеуіннен екінші некеге отырған әйел адамда жаңадан проблемалар қиындықтар табылатындығын көреміз. Бала жаңа әдеттерге, тәртіптерге қарым-қатынастарға үйренеді, бейімделеді. Мамандар әйел адам үшін екінші неке маңыздырақ екенін атап көрсетеді. Осы кезде анаға психолог- педагогтың көмегі қажет. Ол отбасылық қарым-қатынасты шешуге, баланың мазасыздануын санасына жеткізуге өгей әкенің балаға жақын адам бола алатындығына көз жеткізуге көмектеседі.

        №14 Тақырып: Отбасын зерттеу әдістері.

       1.Отбасын зерттеу мақсаты, зерттеген ғалымдар.

       2.Отбасын зерттеу әдістеріне сипаттама.

                     Отбасы  институты  әлі толық зерттелген жоқ.. Ондағы өмірлік әрекеттері, құндылықтар, құпиялығы сақталып ,бөтен адамдармен қарым-қатынас жасауды  қаламауы байқалады. Отбасындағы барлық адамдарды зерттеу қиын.Сондықтан ең дұрысы отбасы мүшелерін  зерттеуге қатыстыру.

     Отбасын зерттеу мақсаты: отбасындағы кері әсерлердің ықпалынан туындататын мәселелерді табу, көмек беру жолдарын белгілеу. Ол үшін  психолог отбасын зерттеу әдістерін білуі керек.

    Отбасы мәселелерін зерттеген ғалымдар: Е.П. Арнаутова, Л.В.Артюнова,      В.В. Котырло, С.А. Ладывир, В.И. Безлюдная, Г.Н. Грен, Н.А. Стародубова, Г.В. Лушина, В.М. Иванова, М.Р.Битянова т.б.

Битянова М.Р. ұсынған психодиагностикалық қызметті ұйымдастырудың  келесі принциптерін басшылыққа алуға болады :

1.     Баланы тиімді психологиялық сүйемелдеудің  мақсаты мен міндетіне  нақты әдістемелер  мен тәсілдерді таңдау;

2.     Тексерудің қорытындысы басқаларға түсінікті тілде, аударуға жеңіл болып құрылуы қажет;

3.     Пайдаланған  әдістемелердің болжамы, яғни олардың  негізінде  әрі қарай оқыту мен тәрбиелеу кезеңдерінде баланың даму ерекшеліктерін болжай алу;

4.     Әдістің жоғары дамытушы потенциалы;

5.     Процедураның үнемділігі. Жақсы әдістеме жеке де, топтық нұсқада да қысқа көпфункционалды процедура болуы керек, жекелей, әрі топтық 74б.  нұсқаларда болуы, алынған мәліметтерді бағалауда біркелкі және жеңіл болуы тиіс.

      В.В. Котырло және С.А. Ладывир отбасын зерттеуді төмендегідей жоспар бойынша жүргізуді ұсынады:

1. Отбасының типі, құрамы, айналысатын кәсібі, білімі;

2. Отбасындағы микроклимат, қарым - қатынас ерекшеліктері;

3. Отбасындағы бала тәрбиесі;

4. Отбасы мүшелерінің денсаулығы;

5. Педагогикалық- психологиялық білімі, тәжірибелік іскерлігі ;

6. Ата- аналардың өз міндеттерін, рөлін түсінуі ;

7. Тәрбиелік ықпал жасау ерекшеліктері.

      Зерттеу әдістері теориялық және эмпирикалық деңгейде қолданылады. Эмпирикалық жолмен отбасын сипаттауға мүмкіндік беретін нақты әдістер арқылы материалдар жинастырылады.  Теориялық деңгейде саралау, салыстыру , қортындылау, жүйелеу әдістері  қолданылады.

 Отбасының зертту әдістеріінің түрлері:

1.Бақылау әдісі;

2.Әлеуметтік сауалнамалар, анкеталар;

3.Интервью;

4.Тренингтер өткізу;

 5.Жағдайяттар шешу;

6. Шығарма жазу;

7.Сөйлемді жалғастыру;

8.Сурет салу әдісі т.б.

    Диагностикалық жұмыс бақылау әдісінен басталды.

Бақылау – зерттелуші объектінің мақсатқа бағытталған, арнайы ұйымдастырылған зерттеу түрі.  Бақылау табиғи жағдайдағы ата-ана мен баланың психологиялық ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі. Бақылау барысында біз өз назарымызды ата-ананың баламен қарым-қатынастына, оның сәттіліктері мен сәтсізділігіне, реакцияларына, ата-аналардың балалар өміріне араласуына көңіл аудару т.б. Балалардың құрбылармен қатынасы қандай екенін біліп, ойын немесе сабақ кезіндегі мінез-құлық ерекшеліктерін анықтап, мәліметтер жинастыруға болады.

 Анкета арқылы нақты сұрақтарға мәліметтер жинастырылады.Анкета екі түрге бөлінеді:

        1.Тікелей анкета;

        2.Сырттай анкета.

Анкетанын сұрақтары үшке бөлінеді:

а/ Ашық сұрақ – сұраққа жауап беру.

ә/ Жабық сұрақ – жауап нұсқалары бар сұрақтар.

б/ Аралас – жауап нұсқалары бар және өз пікірін жазу керектігі.

Эксперимент жұмысы екі бағытта жүзеге асырылды. Бірінші бағытта ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынас жағдайы, екінші бағытта ата-аналардың педагогикалық-психологиялық білімдері анықталып, қорытынды жасалынды. 

  75б.  Сурет салу әдісінде балаларға өз отбасының суретін салғызу арқылы оның отбасындағы орнын, отбасының жағдайын, баланың отбасында кімді жақсы көретінін,т.б. байқауға болады.Сурет бойынша сұрақтар қойып кейбір мәселелерді анықтаған жөн. Тәжірибеде сурет салу әдісі жиі қолданылады.

   Мысалы,“Отбасы және оның балаға әсері атты А.Ю. Монаховтың суретті тесті.  Тесттің қорытындысы бойынша бала тәрбиесімен әкеге қарағанда ана көбірек айналысатынын анықтауға болады.

Отбасындағы қарым-қатынасты, баланың алаңдаушылық деңгейін, отбасы мүшелерін қабылдауын анықтау мақсатында Р.Бернс пен С.Кауфманның «Отбасының кинетикалық суреті» тестісін қолдану маңызды. Бұл тест зерттелінетін отбасының субьективтік жағдайлары туралы толық мәлімет береді. Тесттер – тұлғаның жеке психологиялық қасиеттерін сонымен қатар, білімін, қабілеттері мен дағдыларын салыстырмалы көлемде өлшеу үшін арналған стандартталған тапсырмалар.

1.Оқушыларға сурет салу үшін ақ қағаз, қарындаш және өшіргіш берілді. Содан кейін өз отбасының суретін, ондағы отбасы мүшелерінің немен айналысатыны туралы бейнелеуге тапсырма берілді. Тестті өткізу кезінде оқушының барлық сұрақтарына жауап беріледі. Мысалы, «қалай салғың келеді, солай сала бер» (сурет салу кезінде  оқушының барлық әрекеттерін жазу керек: суретті түсіндіруін, мимикасын, ымдарын, т.б.).

2.Оқушы суретті аяқтап болғаннан кейін, оқушымен келесі сұрақтар бойынша әңгіме жүргізілді:

-         Суретте кім бейнеленген, отбасының әрбір мүшесі не істеп жүр?

-         Отбасының мүшелері қайда жұмыс істейді және қайда оқиды?

-         Отбасында тұрмыстық міндеттері қалай орындалады?

-         Баланың басқа отбасы мүшелерімен қарым-қатынасы қалай?т.б.

Отбасының кинетикалық суретін интерпретациялау кезінде келесі аспектілерге назар аударылады:

- отбасы суретінің құрылымын талдау (суретте отбасы мүшелерінің орналасу мен өзара әрекеттестігі);

- суреттегі бөлек отбасы мүшелері бейнесінің ерекшеліктерін талдау;

- бейнелеу процесін талдау (суреттің реттілігі, кідіріс, бейнелеу кезіндегі эмоционалдық реакциялары, өз суретін талдауы).

 «Отбасының кинетикалық суреті» әдістемесі бойынша  5  жағдай анықталады:

1) жағымды отбасылық жағдай;

2) отбасындағы алаңдаушылық;

3) дау-дамайлар болып тұратын отбасылар;

4)бір-біріне өшігу танытатын отбасылар;

5) отбасында өзін сенімсіз сезінетін жағдайлар.

         Отбасында бала мен ата-ананың қарым-қатынасының қалыптасуына ықпалын зерттеу үшін А.Я.Варга және В.В.Столинің ата-аналармен балалардың  қарым-қатынасын анықтау тестісін өткізуге болады. Тест 61 сұрақтар арқылы ата-ананың балаға қатынасының бес түрін диагностикалауға мүмкіндік береді: қабылдау –қабылдамау , кооперация, 76б.симбиоз, бақылау, баланың сәтсіздігіне деген қатынас.

        1. Қабылдау – қабылдамау. Бұл шкала балаға деген эмоционалды жағымды немесе эмоционалды жағымсыз қарым-қатынасты көрсетеді. Шкаланың екі мазмұны болады: бірінде - бала ата-анасына қандай болса сол тұрғысында ұнайды. Ата-ана баланың  жеке тұлғасын құрметтейді, оған жақсы қарайды, баламен бірге көп уақыт өткізуге ұмтылады, оның қызығушылығы мен жоспарын қолдайды, екіншісінде: ата-ана өзінің баласын жаман, қабілетсіз, жолы болмағыш ретінде қабылдайды. Оған өз баласы өмірде сәттілікке жетпейтіні оның төмен қабілеттілігі, ақылы мен мінез бітістері қалыптаспауынан  және тағы да басқа себептерден деп көрінеді. Ата-ана өзінің баласына сенбейді және оны құрметтемейді.

        2. Кооперация. Бұл шкала ата-аналардың балалармен  қарым-қатынас жасауға тырысуын көрсетеді, ата-ана баланың жоспары мен ісіне қызығушылық танытады, балаға барлық жағдайда көмек көрсетуге ұмтылады. Ата-ана баланың интелектуалдық және шығармашылық қабілеттерін жоғары бағалайды, оны мақтан тұтады, баланың инициативасы мен дербестігін  қолдайды, онымен бірдей деңгейде болуға ұмтылады. Ата-ана өз баласына сенеді, даулы жағдайларда оның көзқарасын қолдауға ұмтылады.

       3. Симбиоз. Шкала баламен қарым-қатынаста тұлғааралық дистанцияны көрсетеді. Бұл шкаланың жоғары деңгейінде ата-ана өзін баламен  симбиотикалық қарым-қатынасқа ұмтылады деп есептеуге болады. Бұл шкаланың мазмұны былай суреттеледі: ата-ана өзін баламен біртұтас етіп сезінеді, баланың барлық қажеттіліктерін өтеуге тырысады, оны өмірдің қиыншылықтары мен жамандықтарынан қорғап қалуға ұмтылады, ата-ана үнемі балаға үрейлену сезімінде болады, оған дербестілікті ешқашан рұқсат етпейді, бала оған әрі кішкентай, әрі қорғансыз болып көрінеді.

        4. Бақылау. Бұл шкала үлкендердің бала іс-әрекетін бақылауын, яғни ата-ананың балаға авторитарлы қарым-қатынасын  көрсетеді. Ата-ана баладан сөзсіз тыңдау мен тәртіпті талап етеді. Бала өзінің еркін ойы мен көзқарасын айта алмаса, қатал жазалайды. Ата-ана баланың жетістіктерін бақылап, оның жеке ерекшеліктері, әрекеттерін, ойларын, сезімдерін реттеп отырады.

         5. Кішкентай жолы болмағыш. Бұл соңғы шкала ата-аналар баланы өз жасындағы балалардан кішкентай деп, олардың қызығушылығы, ойы, сезімі әлі жетілмеген деп есептейді. Оның жеке тұлғалық, әлеуметтік жетістіктері  төмен  деп ойлайды. Сондықтан оны барлық қиындықтардан қорғаштап, барлық іс әрекеттерін бақылауға тырысады.

     Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді өңдеу үшін математикалық және статистикалық әдістер қолданылады. 

              №15 Тақырып: Ата – аналардың педагогикалық мәдениетін көтеру жолдары.

             1. Ата – аналардың педагогикалық мәдениеті туралы түсінік.                                                                              

             2.Педагогикалық мәдениетті жетілдіру жолдары.

     3.Мектеп психологының отбасымен жүргізетін ағартушылық жұмыстары.

Пайдаланған әдебиеттер;

             1.Куликова Т.А.Семейная педагогика и домашнее воспитание:Учебник для студентов  сред. и высш. пед .учеб. заведений-М.:1999.-232 с.

            2. Баймұқанова М.Т.Отбасымен әлеуметтік- педагогикалық жұмыс. Оқу құралы.Астана.2005.-180 б.

           3. Зверева О.Л., Ганичева А.Н. Семейная педагогика и домашнее воспитание. М., 2000 г.

        4.Клюева Н.В. Психолог и семья: диагностика, консультации, тренинг – Ярославль, 2002 г.

         5.Монахова А.Ю. Психолог и семья: активные методы взаимодействия – Ярославль, 2004 г

             6.Ж. Қ.Мукутова. Отбасындағы халықтық тәрбие құндылықтары, Көкшетау, - 2002, 33 бет.

Қазіргі заманда отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр.

     Сондықтан оқу орындары ата- аналардың білімдерін жетілдіріп отыруға көмек көрсетулері керек.

Бұл жұмысқа педагогикалық ұжыммен қатар психолог,дәрігер, логопед ,т.б.мамандарды қатыстыруға болады.

   Қазіргі ата-аналарға бала тәрбиесі туралы педагогикадан, психологиядан, 78б. генетика, физиология, коррекциялық педагогикадан білімдерін жетілдіріп отыру маңызды іс.   

 Педагогикалық мәдениет –ол  адамның жалпы мәдениеттің бір компоненті, ғасырлар бойы бала тәрбиесі жайлы жинақталған білім мен тәжірибе. Отбасындағы бала тәрбиесі ата-аналардың педагогикалық мәдениет деңгейіне тікелей байланысты . 

      Педагогикалық мәдениет құрылымына жатады: бала тәрбиесіне жауапкершілікпен қарау,баланың дамуы, тәрбиесі, білім беру туралы білімдері, балалардың отбасындағы өмірін ұйымдастыру жайлы іскерліктері ,білім беру мекемелермен тұрақты байланыс жасап отыру.

         Бұл мәселені тиімді шешу үшін ата-аналардың педагогикалық білімін көтерудің бүгінгі күнгі бірдей-бір ошағы-мектеп. Бұл, ең алдымен, ата-аналармен жұмыс жүргізуде олар білуге тиісті білімдерді өмір талабына сай насихаттап отыру бүгінгі сынып жетешісінен, психологтан терең білімділікті қажет етеді.

    Қазақ зиялыларының бірі М.Жұмабаевтың «тәрбиелік мақсат-баланы тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып тәрбиелеу»- деп айтуы балалар тәрбиесіне қатысты ата-аналар алдында үлкен жауапкершіліктің тұрғандығын дәлелдейді.

              Мектеп - балалар үшін де, ата-аналар үшін де үйтқы болатын орын. Ондай дәрежеде жету үшін мектептерде ата-аналармен жүргізілетін жұмыс бір сарынды, жаттанды жұмыстар болмауға тиіс.

         Мектептерде тікелей ата-ананың білімін жетілдіру мақсатында өткізілетін жұмыс түрлері өте аз қарастырылатынын мойындауымыз керек. Олай болса, ата-аналарға педагогикалық білімін көтеруге көмекке келетін ортаның бірі-мектеп. Сондықтан мектеп өз жұмысында жақсы нәтижеге жету үшін ата-аналармен бірлесіп өз жұмысын ынтымақтастық негізінде құрау абзал іс.

     Дегенмен бүгінгі отбасыларының қабілеттер мен мүмкіндіктері бірдей болмай отыр. Бүгінгі отбасы тәрбиесінің барысын екі жақты қырынан байқауға болады.

      Біріншісі: отбасының мектеппен ынтымақтаса әрекет етуге өте ынталы болып отырғандығы. Мұнда ата-аналар балаларының сапалы білім алып, жан-жақты дамуы үшін оларды ең таңдаулы мектептерге оқуға береді. Оқушылрдың ұлттық тәрбие алуымен қоса ең  әлемдік  тәрбие жетістіктерін пайдалану қолға алынуда. Мектеп пен отбасының мектептерге өзара ынтымақтастығы нәтижесінде ата-аналар тарапынан мектептің педагогикалық қызметіне әртүрлі көмектер көрсету, атап айтқанда, демеушілік жасау, тәрбие тәжірибелерімен бөлісу, кәсіби қызмет саласын іріктеу және т.б. жүзеге асырылады.

         Екіншіден: отбасының мектеппен ынтымақтастықты орнатуға немқұрайдылықпен қарауы орын алуда. Бұл күнкөріс жағдайымен отбасындағы балалар тәрбиесіне көңілдің дұрыс бөлінбеуі, тіпті, ата-аналардың жиналысықа келмеулері,  мектеппен байланыс жасауға талпыныстың болмауы, бала тәрбиесіне қатысты әдебиеттерді аз оқитындары 79б.және т.б. арқылы айқындалады.

       Отбасы тәрбиесін жетілдіруді мектеп пен отбасы ынтымақтастығын тиімді ұйымдастыру мынадай қағидаларға негізделуі тиіс:

- тәрбиені қалыптастыруда қоғам, мектеп, отбасы және басқа да арнаулы

  тәрбие институттарының тәрбиелік мүмкіндіктерін ықпалдастыру;

- мектеп отбасындағы педгогикалық ұжыммен тығыз байланыс орната

   отырып,  әрбір баланың қабілетін толық ашу мен дамытуға мүмкіндік

   жасау;

- мұғалім мен оқушыларың және ата-аналардың белсенділігін 

   мен шығармашылыдығын арттыруды демократияландыру.

         Ш.Амонашвили педагогикалық үрдісі ізгілік тұрғыда ұйымдастыра отырып, тәрбие отбасында өз жалғасын табуы үшін ата-аналардың педагогикалық  сауатын көтеруге мен тәрбие тәжрибелерін  алмасуда ата-аналарды отбасындағы бала санына қарай  топтан жинаудың тиімді екендігін айтады. 

         Мектеп пен отбасының педагогикалық үрдістердің байланысты жалпы білім беретін мектепте ұйымдастырылатын педагогикалық үрдіс отбасының педагогикалық үрдісі аясында жүреді.

         Мектеп оқушылары отбасының пеагогикалық үрдісіне қатысатынын және осы үрдістің нәтижесі ата-ананың үрдісті қаншалықты саналы басқартынына көбірек байланысты болатынын ескере отырып, осы екі педагогикалық  үрдіс өзара байланыста болса  бала тәрбиесінднгі проблемалар дұрыс шешілері сөзсіз.    

         Ондай жұмысты басқаратын  ата-аналар тобы.

 Топтың жұмыстардың мақсаты мен нысаны ата-аналық тақырыппен шектелген. Топ ең алдымен балалар тәрбиесінің мәселелерімен  араласумен айналысады. Қатысушылардың тұлғалық мәселелер ата-аналардың проблемларының шамасында ғана талқыланады.

Ата-ана-бала өзара қатынастардағы негізгі ерекшеліктерінің қандай екендігіне қарамастан, әлеуметтік қызметкерге өтініш білдірген ата-аналар әдетте дұрыс көзқарас ұстана бермейді, яғни оларды балалармен қарым-қатынастары тиімсіз болып келеді.

    Ата-аналардың қарым-қатынасындағы бұрмалаушылығы бәрі  психологиялық  түзетудің көмегімен жөнге келтірілуі мүмкін.

     Педагогикалық ағарту жұмысы   мектептегі педагог- психологтың  жұмысының  басты  бағыттарының бірі.  Психологиялық -педагогикалық  білім ата-аналардың педагогикалық  ойлау дәрежесін  көтеріп,  педагогикалық іскерліктерімен  дағдыларын жетідіру мақсатында ұйымдастырылады.   Педагогикалық ағарту жұмысы   тәрбиеде кездесетін  қиындықтардың алдын алуды  көздейді.   Ересек адамдардың білім дәрежесін көтерудің ерекшеліктері бар. Олардың білім деңгейлерін жетілдіру үшін білім берудің белсенді  нәтиже беретін әдістерін қолдану керек.

         Қазіргі кезде бұл іс бірталай мектептерде ойдағыдай өтіп жүр деп айта аламыз. 

         Олар: «Халық шежіресі-көне дәуірдің көзі» атты халықтық педагогикаға негізделген ордасын мектептері арқылы жүзеге асады.

         Ата мектебі-«тал бесігі», ене мектебі - «ақ отау», әке мектебі – «ізбасар алқасы» құрылған.

         Ата-аналар мен жұмысты жемісті жүргізу мақсатында «Біз қандай ата-анамыз?» деген, анкета таратуға болады.        Ата-аналардың білім деңгейлеріне қарай  топтастырып  лекциялар, баяндамалар тақырыптары анықталады. 

Лекция

        Ата-аналар арасында педагогикалық білімдерді насихаттау үшін әңгімелер мен лекциялар өткізіліп тұрады. Олардың мазмұны ата-аналардың талаптарына, оқу-тәрбие жұмыстарының нақтылы міндеттеріне байланысты болады. Лекция ата-аналармен жұмыс жасау әдісі ретінде өте танымал. Ол 81б.үлкен аудиторияда және жұмыстың басында тиімді және ақпараттың үлкен көлемін беруге мүмкіндік беретін  жұмыс түрі.

         Психолог көрнекіліктер мен қызықты мысалдардың көмегімен ата-аналардың күш салуларын мәселенің қойылуына бағыттайды .

         Балалары оқуда үлгермейтін ата-аналарда оқуға қалай көмектесу, үйге берілген тапсырманың орындалуын қалай бақылап отыру туралы әңгімелеген пайдалы. Әңгімелер мен лекциялар жүйелі түрде, белгілі бағдарлама бойынша өткізіліп отырылса ғана көздеген мақсатына жете алады. Мектептерде ата-аналармен әңгімелер, әдетте мынадай тақырыптарда өткізіледі: "Ата-аналардың бала тәрбиесіндегі жауапкершілігі туралы", "Балаларды жанұяда еңбекке тәрбиелеу", Балаларды ұқыптылыққа тәрбиелеу", "үйге берілген тапсырмаларды орындауда балаларға қалай көмек көрсетуге болады", "Балаларды мадақтау және жазалау шаралары туралы", "Үлкендерді сыйлауға үйрету", "Тіл алғыштыққа үйрету », "Бала тәрбиелеуде күн тәртібінің маңызы", "Баланың мінез-құлқын тәрбиелеу туралы", "Сыныптан тыс оқуға қалай басшылық жасау керек", т.б.

      Иллюстрация, интерактивті тақтаны қолдану арқылы психолог  ата-аналардың назарын түрлі проблемаларды қойып, оларды шешуге ұмтылдырады. Лекция оқу барысында шығармашылық белсенділікті тудыру үшін: жеке тұлғаға бағыттау жолдары қолданады. Мысалы, сіз  лекцияны мынандай тақырыпта оқығыңыз келді: «Баланың жеке тұлға болып қалыптасуына отбасының ықпалы ». Сіз аудиторияға келіп бір тарақ қағазды  

таратасыз, онда мынандай сұрақ  қойылған: « Қазіргі отбасында бала тәрбиесінде қандай қиындықтар кездеседі?» Ата-аналар кім екендерін жазбауларына болады. Бұл мәселе бойынша түрлі жауаптар қабылданады. Лекция осылай басталып бала тәрбиесі жайындағы мәселелер бойынша әңгіме жалғасады. Лекция соңында рефлексия жасу маңызды.( Бүгін біз қандай жаңалықтар білдік, тәжірибеде оларды қалай іске асырамыз т.б.).

Ата-аналармен жұмыста әр-түрлі белсенді әдістерді қолдануға болады. Олар: әңгімелер мен лекциялар, дискуссия, зерттеу, психологиялық тренинг, психологиялық ойындар және тестілер болып табылады.                  

Дискуссия

Топтық дискуссия – пікірталас тудыратын мәселе бойынша  ой қозғау, шындықты айқындау, немесе пікірді, ұстанымды өзгерту. Топтық дискуссия проблеманы жан-жағынан көруге мүмкіндік береді. Өткізу формасы: «Дөңгелек үтел», «Форум», «Симпозиум», «Дебат».

Зерттеу әдісі негізінде жиналған мәліметтер, білімдер тәжірибеде орын алған пікірлерге қарағанда нәтижелі, әрі шындықка жақын. Нақты бірлесіп шешуді қажет ететін проблемалар, түсінбеушіліктер, конфликтер (« сыныпқа келген жаңа бір оқушыны  басқа оқушылар қабылдамай қойды»; « сыныптың беделін қалай көтеруге болады» және т.б.) келесі схема бойынша шешуге болады: проблемамен танысу,  эвристикалық сұрақтар қою арқылы, қызықты тапсырмаларды орындау,  мини-эксперимент жүргізу, «парадоксалдық 82б.жағдай».

                        Ата- аналар жиналысын өткізу әдістемесі.

Ата -аналар жиналысы –ол адамдар тобы бірлесіп балалар тәрбиесіне қатысты түрлі проблемаларды шешу мақсатында біріккен. Ата- аналар жиналысы екі бөлімнен тұрады;жалпы бөлім ,барлығына ортақ мәселелерді шешуге арналған, екінші бөлімде жеке ата-аналармен жүргізілетін жұмыс.Мектеп бойынша екі рет, сынып бойынша төрт рет өтеді. Ата - аналар жиналыстары нәтижелі өту үшін олар өзеті мәселелерге арналы қажет. Үнемі үлгерім , тәртіп туралы мәселелер талқыланып , нашар оқитын балалардың аты атала берсе ата- аналар ондай жиналыстарға келмейді. Оданда улгерімді қалай жақсартуға болады, осы салада қандай жақсы тәжірибелер бар, оқушыларға қалай көмектесуге болады т.б.  өзекті мәселелер қарастырылуы тиімді. Әрбір сыныптың проблемаларын шешуге тырысқан жөн.Осы орайда педагогикалық жағдаяттарды шешіп, пікір алысуда пайдалы.   Мектеп өмірінде тақырыптық ата-аналар жиналыстарын өткізудің тәрбиелік мәні зор. Мұндай жиналыстардың мақсаты- ата- аналардың педагогикалық-психологиялық білім мен тәжірибе жаңалықтарымен таныстыру,жетілдіру.

Ата- аналар жиналыстарын өткізуде ата аналар комитетінің  мүшелерін қатыстыруға болады.     

        Педагог-психолог жалпы мектеп жиналыстарының өту графигін, сонымен қатар мұғалімдердің сынып жиналыстарына бару графигін құру керек. Тәжірибелі педагогтар жиналыстың сәттілігі көбінде оның дайындығымен қамтамасыз етіледі деп есептейді. Біріншіден,  өткізілетін жиналыс мазмұны туралы алдыңғы олармен кездесуде ата-аналарға хабарлайды. Ата-аналарда ойланатын сұрақтарды ұсыну керек. Кейде жиналыста оқушылардың жұмысы көрмеде көрсетіледі, балалар өз күштерімен жасаған орындаулар дайындайды. Жиналыс 1 сағаттан – 1 сағат 30 минуттан астам созылмауға тиіс.   Ата-аналар жиналысы тиімді болады, егер де:

         • Ата-аналардың интеллектуалдық және эмоционалдық ресурстарына бағдарланса.  Ата-аналар жиналысына ләззатпен, қағанатпен келу – бұл да аз емес. 

         • Мына принциптеге сүйену қажет:

― белсенділік (ата-аналар тілектеріне жүгіну);

― үйлесімділік (бірлесіп шешімді қабылдау мен бірлескен күш салуларды талап ететін мәселелерді талқылауға алу);

― маңыздылық (талқылауға алынған тақырып, мәселесі іштен қабылданатын және өзекті болуы қажет);

― нәтижелілігі;

― қызметтестік (балалар мәселелерін шешудегі бір-біріне көмектің, күш салулардың бірлесуі; отбасындағы бала мәселелерін ата-аналар шешсе, оқу мәселелерін – мектеп екендігін түсіну).

Бұл принциптерді іске асыруда төмендегі шарттарды ескерген жөн.

         • Тек қана маңызды жиналыстарды өткізу қажеттілігі анық.

         • Барлық техникалық жұмысты өткізу және ата-аналарға тақырыпты 83б.алдын ала айту.

         • Ата-аналар жиналысын уақытысында бастау және аяқтау.

         • Пікірлер мен ұсыныстармен алмасуын ұйымдастыру.

         • Келісімге емес, әртүрлі көзқарастардың интеграциялануына ұмтылу.

         • Рефлексияны өткізу. 

         Ата-аналар жиналысындағы талқылауға алынатын тақырыптардың маңыздылық деңгейін ескеру керек .

Сонымен, тақырыптар мен мәселелер міндетті түрде ата-аналардың тәжірибелері  тілектерінен туындауы тиіс.

Ойын –  әлеуметтік әрекеттесу моделі. Ойын шығармашылық қабілеттерді дамытып, сананы жетідіріп, қарым-қатынас жасау әрекетін жетілдіреді. Ойын төмендегідей функциялар атқарады:

1       танымдық;

2       коммуникативтік;

3       мәселені шешу;

4       біріктіруші;

5       ұйымдастырушы;

6       дамытушы;

7       көңіл көтерушілік;

8       психотерапевтік.

Ойын төмендегідей схема бойынша өтеді (И. Вачков):

1       проблемалық жағдай тудыру;

2       проблемалық жағдайды бастан кешу, мазмұнын ашу;

3       қортынды шығару, саралау;

ойынның қортындысын шығару, саралау, нәтижесін бағалау.

    Ата – аналардың педагогикалық мәдениетін көтерудің басқа жолдары :

Сонымен бірге педагог-психолог және мұғалімдер ұйымдастыратын педагогикалық үйірмелерді ұйымдастыруға болады. Бұл үшін педагог-психолог мұғалімдермен педагогикалық үйірмелерді өткізу графигін құрады. Педагогикалық үйірмеде келесі тақырыптарды қарастыруға болады: отбасында балалардың оқуын ұйымдастыру, олармен өлеңдерді жаттауға, 84б.музыка тыңдауға, проблемалық жағдайларды қалай шешуге болатынын талқылау т. б.

  Практикум – бұл  жұмыс  формасы арқылы ата- аналардың педагогикалық іскерліктері жетіледі, түрлі педагогикалық жағдаяттарды саралап , дұрыс шешімін табуға үйренеді.

            Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

        1. Отбасымен психологтің әрекеттесуі  қандай болуға тиіс ?           

        2.Психолог мектепе қандай функция атқарады?

3. «Педагогикалық мәдениет» қандай компоненттерден тұрады?

       4. «Педагогикалық мәдениет»  дегенді қалай түсінесіз, тәжірибеде іске асу жолдары қандай?  

5.  Қандай  жұмыс түрлері ата-аналардың білім деңгейлерін тереңдетуде  қолданылады?

       6. Мектепте  ата-аналар комитеті  қандай  көмек көрсетеді ?

            Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

            Педагогикалық мәдениет мәселелерін зерттеген ғалымдар .... 

          Ата-аналармен жүргізілетін жұмыс формаларына....,..., ..., ..., ..., жатады.

           Ойын келесідей функциялар ..., ..., ..., ..., ..., ... атқарады.              

            дискуссия – пікірталас ол.....

           Психологиялық  ойын дегеніміз....

            Конференция турлеріне...,..., ..., ..., жатады.

           Зерттеу әдісі негізінде ...,..., ..., ...  жиналады.

 №16 Тақырып:  Психологтың отбасымен жұмыс жүргізу моделдері.

1.     Отбасына психологиялық көмек, қолдау көрсету мақсаты, міндеттері, жолдары.

3.     Педагог-психологтың ата-аналармен жұмыс жасау формалары мен әдістері.

4.     Отбасымен жүргізілетін жеке дара және топтық жұмыс формалары.

 5.  Педагог-психологтың ата-аналармен жүргізетін жұмыстарын нәтижелі     ұйымдастыруға арналған ұсыныстар.

                                       Әдебиеттер:

     1.Шнейдер Л.Б. Семейная психология: Учебное пособие для вузов.2-е изд.-М.:    Академический  проект-2006.-768с.

2.Хухлаева О.В. Психология подростка. – М., 2004.

3.Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. – М., 1972.

4.Клюева Н.В. Психолог и семья: диагностика, консультации,тренинг-   Ярославль:  Академия развития,2002-160с.

5.  Монахов А.Ю. Психолог и семья: активные методы взаимодействия – 85б.Ярославль, 2004 г.

6.  Школьный психолог// №18-19, 2006.                                                 

         «Модель» деген ұғымды схема, үлгі, әрекетті дұрыс ұйымдастыру жолдары деп түсінген жөн. Педагог-психологтың ата-аналармен жүргізетін жұмысы келесі моделдерден тұрады: диагностикалық, педагогикалық, психологиялық, психотерапевтік, коррекциялық, ағартушылық, проблемалардың алдын алу.

      Кәсіби  психологиялық көмек көрсетудің басында дәрігерлер,  психиаторлар,  психотерапевтер тұрған. Қазіргі кезде жағдай өзгеріп әрбір оқу орындарында психолог мамандығы штатқа еңгізілген. Оқу орындарындағы психологиялық көмек корсету баланың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасауға бағытталған.        

     Біздің қоғамның, соның ішінде отбасы мен мектептің басты мақсаты білімді, өнегелі және физикалық сау еңбек ете алатын, жан-жақты дамыған адам  тәрбиелеу болып табылады. Отбасында балаларды тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда мектептің рөлі туралы А.С.Макаренко былай деп жазған болатын: «Жақсы және нашар отбасылар болады. Отбасы әрқашанда керемет тәрбиелейді деп кепілдік беруге болмайды. Отбасы қалай болса тәрбиелей  алады деп айта алмаймыз. Біз отбасылық тәрбиені ұйымдастыруымыз қажет және оны ұйымдастырудың басы мектеп болуы керек» - деген.

           Педагог-психологтың оқушылардың ата-аналарымен жұмыс жасаудың негізгі міндеттері :

 ата-аналарға жүйелі жан-жақты педагогикалық білім беру, яғни оларды теориялық білім негіздерімен бірге оқушылармен жұмыс істеудің тәжірибесімен де таныстыру;

-         ата-аналарды оқу-тәрбиелеу процесіне белсенді түрде қатыстыру;

-         ата-аналарда өз бетімен білім алу қажеттілігін қалыптастыру;

-         пән мұғалімдерін отбасылық тәрбиелеудің алуан түрлі әдістерімен таныстыру, ең жақсы тәжірибені таңдау және  талдап, қорытынды жасау;

-         отбасын әлеуметтік-педагогикалық зерттеу, оларды белгілі типтері бойынша диференциациялау;

-         девиантты мінез-құлықты балалармен жұмыс жасау;

-         отбасы мен мектепте баланы құқықтық қорғаумен қамтамасыз ету.

Бұл үлкен және жауапты жұмысты өткізу барысында өмірдің өзімен қоғам алдына тұрған проблемалар ескеріледі: отбасы сананың аздығы, ондағы бір баланың тәрбиеленуі, жас ерлі-зайыптылардың бөлек тұруы және осыдан отбасы салт-дәстүрін жойып алуы отбасылық тәрбиелеу тәжірибесінің мирас етіп берілуінің қиындығы, толық емес отбасының балаға әсер етуінің спецификасы, ата-ананың қолы бос болмауы салдарынан баласымен қарым-қатынастың жоқтығы, жас ата-ананың оқуларын жалғастыруы, «болжағыш» деген атауы бар рухани интеллектуалды қорын сіңіру. Отбасы тәрбиесін дұрыс педагогикалық түрде басқару тәрбиеге құрамалық ыңғай жағдайын жасау кезінде тәрбиелеудің барлық идеялық-саяси, еңбек ұнамды, эстетикалық, физикалық бағыттары бойынша күштеу үйлестіруін қамтамасыз ету кезінде сәтті түрде іске асады.

86б.Отбасымен өз жұмысын тиімді ұйымдастыру үшін мектеп психологі отбасындағы проблемаларды, бала тәрбиесіндегі жіберілген қателіктерді, оның пайда болу себептерін біліп алғаны жөн.

Мектеп психологтарының ата-аналармен жұмысы екі бағытта жүзеге асады: ата-ана ұжымымен және тікелей түрде. Тәжірибеде оның одан да тиімдірек формалары қалыптасты: жалпы және сыныптық ата-аналар жиналыстары, ұжымдық және жеке кеңес берулер, кеңестер, дәрістер, конференциялар, оқушылардың үйлеріне кіріп шығу, түрлі форма мен мазмұны бойынша текстік материалдарды әзірлеу, фотомонтаждар, оқушылардың жұмыстарын көрмеге шығару. Ата-аналар оқу-тәрбиелік процесті ұйымдастыруға қатыстырылады: үйірмелерді басқару, ата-аналар мен балалардың алдында сөз сөйлеу, сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарды өткізуге қатысу және дайындалу, шаруашылық көмек.    

     Отбасы бұл міндеттерді шешіп оқушыны рухани адамгершілікке тәрбиелеуде төмендегідей принциптерге сүйеніп, оны басшылыққа алуы қажет:

- еркін өсіп келе жатқан оқушыға адамгершілік, қайырымдылық туралы ұғындыру;

-оқушыларды отбасы өміріне араластыру, қарым-қатынастағы ашықтық, сенімділік, мейірімділік;

-  отбасы қарым-қатынасындағы оптимизм;

-  талап қоюдағы жүйелілілік пен руханилылықты сақтау;

- оқушыға көмек көрсету, оның сұрақтарын жауапсыз қалдырмау;

- міндетті түрде бағынуды талап етпеу, қол жұмсамау, ретсіз ақыл айтып жалықтармау.

         Психологтың ата-аналармен жұмыс жасаудың тиімділігін көтеру үшін кепілдемелер:

1.                 Біз жиі-жиі өз білімдер, біліктер, дағдыларымызды асыра бағалаймыз. Ал іскерліктің орнына жеңіл-желпі білімдермен – танысулар бар. Өзіңіз үшін ұсынылған әрбір әдістер туралы сіз не білетінін анықтаңыз. Мұндай тәртіпте жұмыс істеудегі өзінің қабілеттері мен мүмкіндіктерді бағалап, оларды қайда және қалай қолдануға болатының анықтаңыз. Берілген әдістерді игеру жоспарын құрыңыз да рет-ретімен оны жүзеге асырыңыз.

2.                 Аудиторияның зерттеулері сауалнамалар, тестілеулер және рефлексия ата-аналарды оқыту міндетін жеңілдетеді. Ата-аналар үшін сауалнамаларды құрастырыңыз. Өзіңіз зейін салып жауаптардың нәтижесін шығарыңыз, өйткені олардың құрамында сіздің іс-әрекетінің қорытындылары туралы пікірлер бар. 

3.                 Ғылыми түрдегі терминологиядан, кеңсе тілінен, философиялау тілегінен, дәлелді ақиқаттардан аулақ болуға тырысыңыз.

4.                 Сіздің бірлескен жұмыстарыңызда бұрын қатысқан ата-аналармен байланысты жақсартыңыз. Олармен кездесу барысында сіздің сабақтарының оларға қандай пайда әкелгені туралы анықтауға тырысыңыз.

5.                 Аталған әдістерді қолданған кезде сабақтардың соңында дискуссиялар және  шыққан нәтиже туралы талдау жүргізіңіз.

6.                 Қорытынды жасай келе,  салыстыруға немесе жеңімпаздарға тоқталмай, жұмыста қабылданған шешімдерге табыс әкелген тәсілдер мен жолдарға тоқталыңыз.     

Нақты педагог-психологтың ата-аналармен жұмыс жасаудың формаларына тоқталатын болсақ, психологтың ата-аналармен практикалық жұмысы, ұжымдық және жеке-даралық өзара әрекеттер арқылы жүзеге асырылады.

         Ата-аналармен жұмыс жасаудың  ұжымдық формалары. Ұжымдық формаларға: ата-аналармен топтағы жұмыс, ата-аналар жиналысы, ата-аналар комитеті, «дөңгелек үстел», тренингтер, кездесулер, тематикалық психологиялық кеңестер, рөлдік ойындар және т. б. жатса, жеке-даралық формаларға кеңес беру, әңгімелесу, инструктаж және тағы да басқаларды жатқызамыз.

  Ата-аналармен топтық жұмыс бірнеше функцияларды атқарады:

1. педагогикалық іс-әрекеттің субъектісінің жиынтығы ретінде ата-аналар ұжымының бірлесуі мен құрылуының - коммуникативті функциясы;

2. ата-аналардың тұлғалық жауапкершілігінің белсендірілеуіне, өзін-өзі анықтауына бағытталған – тұлғалық-бейімделу функциясы;

       3. мәселелерді шешілуге бағытталған – мағыналық функциясы;

      4. өзін-өзі басқару және өзін-өзі ұйымдастыру дағдыларын игеруін, ұжымдық шығармашылық іс-әрекеттің біліктерін қалыптастыруын, шынайы жағдайяттар анализінің дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік беретін – инструменталдық (аспаптық) функциясы;

5. басқа қатысушылармен өзара әрекеттесу мен оларды тыңдау икемділіктері.

         Топтық жұмыс және оның мүмкіндіктерін А.Я.Лейман зерттеген.  Білім беру мекемелерінде топтық жұмыс әдістемелік бірлесу отырыстарында, психо-педагогикалық семинарларды, шығармашылық (жобалық) топтармен жұмыстарды, педагогикалық кеңестерді, түрлі іскерлік жұмыстарды ұйымдастыруда, ата-аналармен жұмыста тәжірибемен алмасу мен оқытуды ұйымдастыру үшін қолданылады. Ұжымдық жұмыс мектептерінің көпшілігі әлемдік психологиялық ғылымдардың – психоанализ, бихевиоризм, гештальтпсихология, гуманистік психология арнасында пайда болды. Топтық жұмыс әдісін адамдардың бірлескен іс-әрекеті ретінде анықтайды. Олар топта белгілі бір міндеттердің шешімін табумен айналысып, өзінің іс-әрекеттер және жетістіктер тәсілдерінің бағыттарын таңдап өзара әрекеттің ережелерін белгілейді .

       Шағын топтарға  көптеген анықтамалар беріледі, солардың арасынан мыналарды ерекшелеуге болады:

Топ бұл:

2        Ортақ мақсатқа саналы немесе бейсаналы түрде бағынатын, іс-әрекетті үйлесімді, жүйелі орындайтын  адамдар жиыны;

3        Топ мүшелерінің үшін маңызды  қасиеттерге ие - әлеуметтік бірлестік.

4        Бірыңғай өмірлік кеңістік.

     Шағын топ – бірлескен іс-әрекеттің қандай да бір бірлігін ұсынатын топ болып табылады.

Топ мөлшері оның мүшелерінің тәртібіне ықпал етеді:

1.   топ қаншалықты үлкен болса, оның ішінде мүшелерге өзіне ұнамды адамдарды кездестіруге болады, қажет болған жағдайда олардан көмек алу мүмкіндігі соншалықты үлкен болады.

2.   Топ қаншалықты үлкен болса, соншалықты оның мүшелерінің арасында қарым-қатынастары қалыптасқан болады, көшбасшының маңызы өседі де, ол топ ішінде иерархияның күшеюіне, оның бөлек қатысушыларының теңсіздігіне әкеледі.

Ата-аналардан құралған топ даму барысында бірнеше сатылардан өтеді: алдын ала сатысы, қалыптасу сатысы, дау-дамай, консолидация, тиімді жұмыс.

Алдын ала сатысында психолог ата-аналардың бірлесу жұмысына тапсырыс дайындайды: ата-аналардың алдында қойылатын міндетті дәл құрастырады да, оның қызметтесуі үшін қажетті жағдайларды тудырады.

Қалыптасу сатысында психологтың міндеті топтық ұйымшылдық процестерін ынталандыру үшін алғашқы қатынас ережелері мен өзара әкереттесу тәсілдерін тапсыру, сенімділік ортасын тудыру.

Дау-дамай фазасына топтың кіруінде психолог болып жатқанының түсіну процестерін белсендіреді де, жұмыстың қатысушыларын басқаның бағытын есту білігі және өзінің ұстанымдарының дамуына, түсінуіне бейімдейді.

Консолидация сатысында топтың әрбір мүшесімен бірлескен жұмыстың және бұл кеңістіктегі өзінің орнын түсіну сатысына ауысуымен өтеді. 

Топтық даму процестерін жылдамдатуға болмайды, олар топтағы болып жатқан оқиғалармен табиғи түрде өсу керек.

Топтық жұмыстың мазмұндық қабатында бірнеше психологиялық тиімділіктер пайда болуы мүмкін. Мысалы, мынадай тәуекелдің ығыстыруының факторы және топтық қысымының тиімділігі. Билік, демонстративтілік сияқты психологиялық ерекшеліктері тән ата-аналар жататын топ – оның беделі жеткіліксіз мүшелерімен айтылған өнімді ой-пікірлері орнын ауыстыра алмауы мүмкін. Психолог жеке бір шешімді қабылдамай проблема бойынша бірлескен жұмысты бақылауға тиіс.

Топ әрбір мүшесіне өзіндік ықпал жасайды да, әртүрлі болады. Топтық жұмыстың тиімділігіне оның қатысушыларының мінезі, мәселенің маңыздылығы мен оның күрделілігін түсінуі ықпал етеді. Топтық құрамы да маңызды болады: топтағы тұлғалық созылған дау-дамайлары бар қатысушылар тиімділіктің азаюына әкелуі мүмкін.

Жұмыстың алдында ата-аналар жұмыс барысында қажетті ортақ ережелерді құрастырады. Ережелерді қабылдау – жұмыстың одан әрі бағдарлы және ұйымдастырмалы жасауға мүмкіндік береді. Тренингте қабылданған: «осында және енді», сенушілік пен жасырмаушылық,

89б. қатысулар, құпиялар деген топтық жұмыстың ережелерді бейімделу ретінде қолдануға болады. Әрбір топта өзінің ережелері қабылданған болуы да мүмкін.

Топтық жұмыстың тиімділігін анықтайтын факторларының арасында мыналарды ерекшелеуге болады: ортақ жұмыстың қорытындылары топтың әрбір мүшесінің өзіндігінің, жауапкершілік пен бастамашылдықтың деңгейі, өзара түсінушілік, өзара көмек көрсету деңгейі, өнімді қызметтестікке дайындық, сыйысушылық, атқарылатын жұмыспен қанағаттанушылық және т.б.

Бір-бірін түсінуіне жетуге мүмкіндік беретін қатым-қатынас, «Миға шабуыл».

         Егер ортақ мәселе барлық топқа жеке (жақын) болса (мысалы, сыныпта тұлғааралық дау-дамай, белгілі бір оқытушымен өзара қарым-қатынастағы түсінбеушілік пен қиындықтар, психологиялық климатпен қанағаттанбаушылық), оның шешілуін мақсатты түрде ұжымдық ойлану іс-әрекетінде өткізу керек. Мұндай әдістердің бірі «миға шабуыл» немесе «брейнсторминг» әдістерін қолдануға болады. Бұл әдіс келесі сатылардан тұрады:

         Бірінші саты – идеяның генерациялануы (ата-аналармен жұмыста бұл саты басқалардан дербес, негізгі ретінде қолдануы мүмкін).

         Бұл саты түрлі идеялар мен ой-пікірлерді айтудың  атмосферасын тудырады:

1.         сын ескертілмей, әртүрлі пікірлерді айтуға болады;

2.         ең жайсыз қиялданулар мадақталынады да, қаншалықты идея жөнсіз болса, соншалықты дұрыс келеді.

              3.ұсынылған идеялар ешкімнің де меншігі болмайды, оларды монополизациялауға ешкім де құқықсыз;

               4.әрбір қатысушыға басқалармен айтылған пікірлерді түйдектесуге, жалғастыруға, оларды «одан әрі жақсырту» және жетілдіруге, түрін өзгертуге болады.

Екінші саты – альтернативті нұсқаларды таңдау мен идеяларға сын баға беру. Ол екі тәсілмен ұсынылуы мүмкін.

1. «Классикалық» - психолог ата-аналарға атқарылған жұмыс үшін алғыс айтады да, олардың көзқарасы бойынша тәжірибеде қолдануы мүмкін идеяларды сынып жетекшісіне, директорға және т.б. жеткізетіні туралы хабарлайды. Егерде брейнстормингтің қатысушыларында жаңа идеялар туындаса, онда оларды психологқа жазбаша түрде тапсыруға болады.

2. Қатысушылардың өздерімен идеяларға қойылған бағасы:

     1. ата-аналар идеяға деген бағаның критерийлерін құрастырады және оларды тақтаға жазып алады;

2.  топтағы едәуір перспективалы идея анықталды, сонымен бірге бұл топта әрбір   идея қабылданған баға критерийлерге сәйкес бағаланады;

     3. идеялар «қарсы жақтан» әдісімен тестіленеді: неге осы идея, егер де оны жүзеге асырсақсәтсіздікке ұшырайды;

     4. ата-аналардың әрқайсысы «миға шабуылды» қайтадан өткендей, бірақ 90б.өзінің, жеке «миға шабуылын» өткенде жазылған идеялардың негізінде қандай да жаңашылдықты құрастыратын болады;

     5. топ едәіур құнды пікірлерді таңдап, іске асыру маңыздылығын түсіндіреді және оларға маңыздылық деңгейі бойынша орналастырады;

     6. топ психологпен бірге өзіне тиімділіктің бағаларын, рефлексияны қосатын жұмыстың қорытындыларын талқылайды.

Мұндай жұмыстың қорытындысы түрлі ұстанымдар бойынша даму бағдарламасы болуы мүмкін: оқыту мен тәрбиелеу процесін ұйымдастыру ерекшеліктері, конструктивті жұмысқа қабілетті ата-аналардың, сыныптың бірлесуі, сынып үшін идеалды мұғалім және т.б.

Ата-аналардың топ жағдайларында  шығармашылық потенциалын  белсендіру формалары:

1.                 «Реверсивті миға шабуыл», немесе «тарату» бағалық әрекеттерді кейінге қалдыруының орнына процестің жұқа орындарын, жүйелерін, шешімдерін және идеяларын көрсете келіп, аса жоғары сыншылық ұсынылуымен ерекшелінеді. Мұнымен кемшіліктердің алдын алуына бағытталған идеялардың шығуына дайындылық қамтамасыздандырылады.

2.                 «Анықтауыштар пен пысықтауыштардың тізімі». Пысықтауыштардың тізімі объектінің түрлі қасиеттері, сапалары мен мінезедемесін, жақсарту қажет іс-әрекеттілігін немесе тұлғалығы анықтайды. Мысалы, ата-аналарға «Сіздің балаңыз оқитын сыныптың қандай болуын қалайсыз?» деген сұрақ қойылады.

          А. Ата-аналар олардың идеалды сынып туралы ұсынуларына сәйкес келетін сапалар, сипаттамалар ұсынады. (біріккен, бір-біріне көмектесетін, жанжалдасуға жол бермейтін және т.б.).

     Б. Ата-аналар тобы әрбір пысықтауышты бөлек қарастырады да, берілген сипаттаманы қандай жолмен жақсартуға немесе күшейтуге болатынын шешеді.

3. «Ассоциациялар». Ата-аналар парақ қағазға, жарайтын идеяның шешімі келмегенге дейін, мәселені білдіретін немесе оның белгілі бір уақытын суреттейтін белгіні салады. (мысалы, сыныпта сенімділікті орнатуға не кедергі болады, педагог біздің сыныбымыз үшін, агрессия және т.б.), ал кейін ассоциация бойынша – басқа белгі және т.б. Суретті символикалық мүсінмен алмастыруға болады: ата-аналарға «ата-аналар жиналысы бүгін және ертең» ұсынылады. Жұмыстан кейін мүсінде бар пікірлер бойынша талқылау өткізіледі.

4. «Ұжымдық жазу». Әрбір қатысушы мәселе құрастырылған және оның шешілуі үшін қажет ақпараттар мен кепілдемелері бар «қойын дәптерін» алады (мысалы, баланы оқумен қалай қызықтыруға болады; баланың құрметін жоғалтпай, махаббатын қалай сақтауға болады және т.б.). Қатысушылар бір-біріне тәуелсіз «блокнотқа» өзінің пікірлерін жазады да, олар үшін едәуір өзектілерін анықтайды. Кейін жазулар психологқа беріледі де, ол оларды  нумерациялайды да, топта дискуссия өткізеді, мұнда «миға шабуыл» әдісін де қолдануға болады.

5. «Парақтағы жазу». Осы тәсілдің маңыздылығы қандай да бір 91б.мәселені талқылау кезінде, лекция уақытында ата-аналардың әрбіреуінде де ескерту үшін парақ қағаздарын алады. Психолог нақты мәселені тудырады да ата-аналардың барлықтарын олардың ойынша дұрыс, мүмкін шешімдерін ұсынуға өтінеді. Жазылған әрбір ұсыныс бөлек параққа жазылады. Мәселені дәл, нақты құрастыру қажет: егер бала қапаланған болса оны қалайша жұбатуға болады, қыздар айрықша әдептерді сақтау керек пе және т.б.

6. «Үлкен арман». Бос армандану ұсынылады да, кейін бұл арманға немесе оның қандай да бір бөлшегіне қатысты болғаны туралы ойлану, оқу, барлығын зерттеу туралы айтылады. Соңында, бұл арманды жүзеге асыру үшін тырысуға болады (болашақтың отбасы, барлық отбасы мүшелерімен идеалды демалыс, бір, бес жылдан кейін сыныптың өмірі, перспективалары және т.б.).

Жұптағы жұмыс. Жұптағы (диадалардағы) өзара әрекеттің ұйымдастыруын топтық жұмыста, ата-аналар жиналысында, тренингтерге және т.б. тиімді қолдануға болады.

         Диада – нәзік топ, өйткені оның тұрақтылығы серіктестер арасындағы жағымды эмоционалдық қарым-қатынастармен байланысты, диада мүшелері арасында туындайтын қандай да бір дау-дамай кейін тұлғааралық дау-дамайдың сипаттамасына иеленеді.

         Басқа топтарға қарағанда диадада едәуір терең эмоционалдық қанағаттанушылық үшін жағдайлар үйлесімді болады. Топта үшінші адамның (триада) болуы өзара іс-әрекеттің барлық процесіне ықпал етеді.

         Топта үшінші мүше келесі рөлдердің бірін атқара алады:

1        билікшінің;

2   оппортунистің;

3   тактиктің;

4  манипулятордың.

Мұндай жұмысты жеке формадағы жұмыспен салыстырғанда келесі артықшылықтары бар:

1        қайтадан байланысты және көмек алуға мүмкіндік туындайды;

2        қатысушылар топта өзін басқалармен жеңіл идентификациялай алады (идентификация - өз-өзіне басқа адамды саналы немесе бейсаналы түрде ұқсастыру арқылы басқа адамды түсіну тәсілі);

3        эмпатияның дамуына мүмкіндік туғызады (эмпатия – сезімдер мен эмоциялық қатынастың дейгейінде басқа адамды түсіну, достық ретінде негіз болатын адамның құбылысы ретінде болады).

4        жұпта өзара әрекет тұлғаның пайда болуына көмектесетін шиеленісті тудырады;

5        жұптағы жұмыс өзін-өзі ашу, өзін-өзі зерттеу және өзін-өзі тану процестерін жеңілдетеді.

Ата-аналармен диададағы жұмысты ұйымдастыруы қойылған тақырыппен, мәселемен интенсивті танысуын қамтамасыз етеді.

         Жұптағы жұмысты «Инфо-каруселдер» принципі негізінде ұйымдастыруға болады. Жұмыстың алдында ата-аналар оларды қызықтыратын тақырыптарды белгілейді (менің балам және оның достары; 92б.отбасындағы мерекелер, олар қандай, бала үшін неге қажет; нені және қалай бала оқиды) және сұрақтарды құрастырады: біз туған күндерді қалай тойлаймыз, үйде балаға сабақтарын оқуға қалай көмек көрсетесіз және т.б. Кейін ата-аналар диадаларға біріктіріледі де ой-пікірлермен аламасады, ал содан кейін шеңбер бойынша әрі қарай өтеді де келесі жұпты жасайды.

         Ата-аналардың міндеті – тақырып бойынша неғұрлым көбірек ақпарат жинау.

         Талқылаудың объектісі ретінде арнайы жазылған сұрақтар ғана емес, өмірдің оқиғалары да болуы мүмкін.

Мектепке күнделікті тілекші көмекке, ұсынысты орындауға ата-аналарды қатыстыру – мұғалімнің, педагог-психологтың отбасымен жұмыс жасаудағы маңызды, қажетті міндеті.

Ендігіде психологтың ата-аналармен жүргізетін топтық жұмыс формаларына көшейік.

         Ата-аналар жиналысы – бұл өз балаларының тәрбиелеу, дамыту, бейімделу мәселелері мен міндеттерін шешу үшін біріккен адамдар тобы. Ол оқу орнына, ең бастапқысы - өз балаларына көмек көрсету үшін   құрылған. Ата-аналар жиналысы – жұмыстың көп қырлы түрі, өйткені ол көптеген қызметтердің жүзеге асырылуына мүмкіндік береді. Олар: өте маңызды мәселелердің тиімді шешіліп, білімдерін жетілдіру, ата-аналар ұжымын ұйымдастыру жағдайы, тәрбие процесін басқару, кикілжіңдердің алдын-алу және т.б.  мәселелерге арналады. 

     Психолог ата-аналармен, балалармен  жұмыс жасауда кәсіби этикалық ережелерді сақтауы тиіс. Кез келген жағдайларда дұрыс шешімін тапқаны жөн. 

         Дискуссия.         Топтық дискуссия – қандай да бір пікірталасты туындаған сұрақтың бірлескен талқылауы, ата-аналардың құндылықтары, белгілері, бағыттары мен ой-пікірлерін түсіндіруге, өзгертуге мүмкіндік беретін ақиқаттың ізденісіне өтуге тырысу. Топтық дискуссия мәселені әртүрлі жақтарынан көру үшін қолданылған болуы мүмкін.

Дискуссияны ұйымдастыру әдістері.

         «Дөңгелек үстел» - шағын адамдар тобы қатысатын әңгімелесу. Оның барысында ата-аналардың және басқалардың (мысалы, ата-аналар комитетімен сұрақтарды талқылау) ой-пікірлерінің алмасуы жүзеге асырылады.

         «Форум» - талқылау, оның барысында аудиториямен бірге пікірлермен алмасуына түседі. Мысалы, сыныптың ішінде нашар тәртібінің себептерінің мәселелері бойынша жүргізіледі.

         «Симпозиум» - алдыңғылармен салыстырғанда одан да түрлендірілген талқылау болып табылады. Оның барысында психолог пен ата-аналар өзінің көзқарастарын ұсынатын мәліметтермен сөз сөйлейді, кейін аудиторияның сұрақтарына жауап береді. Ата-аналардың әрбіреуі де өзіне ұнайтын тақырыпты таңдап, жағдаятын немесе мәселесін кірістірумен сөз сөйлей алады.

         «Пікірталастар» - «баяндамашы - оппонент» жағдайында 93б.құрастырылған талқылау.

         Сұрақ-жауап кештері. Лекцияларда ата-аналар өздері қызықтыратын сұрақтарға әрдайым жауап бере бермейді. Үлкен аудиторияда олар не ұялады немесе лектордан сұрап алуға мүмкіндік болмайды. Сондықтан мектептерде немесе жеке сыныптарда тәрбие мәселелері жөнінде жүйелі түрде сұрақ жауап кештерін өткізіп отыру керек. Бұл шараны өткізуде ата-анлар өзін мазалайтын сұрақтарды қойып жауаптар алады.

         Кеңес беру. Кеңес кезінде ата-аналар тәжірибелі педагогпен ақылдасып, өз пікірін тексеріп, тәрбие жұмысындағы өзінің әдісінің дұрыс-бұрыстығына көзін жеткізеді. Әдетте, ата-аналарды балалардың айтқанға құлақ асуы, еркелік пен қыңырлықты түзеу, күйгелек баланы тәрбиелеу, мектеп оқушысының жалқаулығымен және ұқыпсыздығымен күрес сияқты мәселелер қызықтырады. Кеңесші бұл мәселелерге жауап беру үшін балалардың мінез-құлқындағы  ерекшелігі және жанұядағы тәрбиенің жаєдайын анықтап алуы қажет.Сонда ғана ол ата-аналардың қойған сұрақтарына нақтылы жауап бере алады.

    Ата-аналармен тілектестік қарым-қатынас мақсатқа бағыттап, жағдайды ескере отыра кеңестің тек мазмұнын ғана ойлап қоймай, оның өту барысын, мүмкін варианттары мен ойда жоқ бұрылыстарын да ескерсе, жеңілірек өтеді. Кеңес бере отыра,  қажетті болса, ата-анасының баласына тәрбиелік ықпал етуіне түзету кіргізу кезінде отбасының ішкі мәселелеріне тікелей араласу қиындық келтіретінін ескеру қажет.  Психолог отбасы ішілік қарым-қатынастың қайта құрылуына ықпал етеді, ата-ананың өздерінің тұлғалық дамуын жүзеге асуына әкеліп, сол арқылы  жалпы мәдениетінің деңгейін көтереді.

 Ата-ананың өтінішіне өте ұқыпты қарау керек, тек егер балаға зақым келтіретін жағдайда өтінішті орындамауға болады. Ата-анамен бірінші сөйлесу кезінде балалармен жұмыс жасаудағы қиындықтары туралы  айту қажет емес. Ата-анада өздерінің ұлы мен қызын оқытып, тәрбиелейтін жоғары мамандырылған педагогтар және бұл үшін барлық қажетті жағдайлар жасалғанына сенім ұялату керек. Оқушылар туралы жан-жақты ақпарат алу үшін педагог-психолог пен сынып мұғалімдері мінездемені зерттеп алады.  Құжаттарды көрген соң педагог-психологқа жеке кездесуге тура келетін, мектепке ұжымдық кеңеске шығаруға болатын оқушылардың тізімін өзіне белгілеп алады. Жекелей кеңестің өту формасы өте маңызды болып келеді.

Отбасы ішілік қиыншылық шегінен шыққанда әкесі мен анасының арасында жанжал туындау кезін басынан өткізген баланы тәрбиелеуде қиындықтар жиі кездеседі. Проблемалы отбасымен жұмыс жасауда мектептің бірден-бір тапсырмасы – барлық әдіс-тәсілдердің көмегімен баланың қызығушылығын қорғауды қамтамасыз ету. Бұлай ата-анаға ықпал ету, яғни олар өсіп келе жатқан балаға  жауаптылығын саналы түрде түсіндіру, бұл әрқашан нәтижеге жылдам жеткізбейтін күрделі де еңбекті керек ететін  жұмыс. Мұнда жұмыстың барлық мүмкін формалар мен әдістерді қолдану қажет: сендіру, түсіндіру, педагогикалық жағдаяттарды шығару,  бақылау, т.б.

Анасы немесе әкесі ішімдікке салынған отбасылар ерекше көлемді қиындық туғызатын  отбасыларды ерекше бақылауға алады.  Ол үнемі отбасына барып жүреді, мақсатты түрде ата-аналармен бөлек жеке кеңес өткізеді. Балаларды тәрбиелеуде ең қауіптісі – ата-ананың ішімдіктің өсіп келе жатқан балаға қандай зақым келетінін түсінбеуі болып келеді.

Педагог-психологтың міндеті – ата-ананың алдында отбасы мүмкіндігінің зияндығын ашу, әсіресе балалардың алкогольді ішуге қатыстырудың дұрыс еместігін айту, балаларды алкогольге қарсы эмоционалды күйге келтіру қолға алынады..

Балалар өз мәселенің барлық аспектілерін  анық көруі керек: физиологиялық, әлеуметтік, экологиялық. Жұмыс жасау тәжірибесі оқушылардың отбасыларымен антиалкогольдік насихаттау бойынша жекелей жұмыстың тиімділігі туралы сөз етеді. Егер де көндіру әдістері нәтиже бермесе, онда талаптылық қажет, ал егер қажет болса сол немесе тікелей қоғамдық қатысу да іске асады. Педагог-психолог ата-аналары жұмыс істейтін мекеме басшыларына да жолыға алады. Шектен шыққан жағдайда қоғамдық ықпал етудің формалары іске аспайды. Қоғам алдында ұялту, алдын-ала ескерту, штраф сияқты ықпал етудің бұдан да қаталдау формалары қолданылады. Ата-аналардың мінез-құлқы шектен шығатын жағдайда, яғни олардың өз міндеттерін дұрыс атқармауына байланысты оларды ата-аналық құқығынан айыратыны сөзсіз. Мұғаліммен біріге отырып антиалкогольдік насихаттау мақсатымен  мектептен тыс және сыныптан тыс жұмыс жүргізу қажет, бұл процесте ата-аналарымен қоса, балаларды театрға, киноға, экскурсияға, табиғатқа шығу, спорттық мерекелерге қатысуға, бос уақытты  ұйымдастыруға атсалысады.

Мектептерде балалары бірдеңе бүлдірген ата-аналарды әңгімелесуге шақырылған кездер  практикада жиі байқалады. Бұл дұрыс емес, мұндай жағдайда әрбір болжамалы педагогпен кездесу кейде абыржуды, ұятты 95б.қоздыруы мүмкін Әңгімені жоспарлай отырып педагог ата-анамен қарым-қатынас, ақыл айту-үйрету, ескертумен ғана шектелмеуіне  негізделуі керек.

         Ата-аналарды педагогикалық әдебиеттермен таныстыру. Ата-аналар педагогикалық білімді жиналыстар мен конференцияларда ғана емес, бала тәрбиелеу мәселелеріне арналған әдебиеттен де  алады. Балалардың жанұядағы тәрбиесі жөнінде соңғы кезде көптеген кітаптар, кітапшалар, мақалалар жинақтары шықты. Ата-аналарды бұл әдебиеттермен таныстырып отыру қажет. Педагогикалық әдебиеттермен таныстыра отырып, педагог-психолог ол әдебиеттің ата-аналар арасында кеңірек таралуына жәрдемдеседі. Ата-аналарға берілетін жанұяда бала тәрбиелеу жөнінде радио мен теледидар хабарларын тыңдап, педагогикалық тақырыптарға арналған кинофильмдер мен спектакльдерді көріп отыруды да ұсынуға болады.

         Ата-аналарды педагогикалық әдебиеттермен таныстырғанда және педагогикалық тақырыптарға әңгімелер мен лекциялар өткізгенде оларға жанұя  тәрбиесінің табысты болуы балалардың жас ерекшеліктерімен даралық айырмашылықтарын  біліп, ескеріп отыруға байланысты екенін түсіндіріп отыру керек. Балалардың барлығына бірдей талап қоюға, бірдей әдіс қолдануға болмайды. Ата-анада педагогикалық әдебиеттерді оқуда қызығушылық таныту үшін педагог-психологқа сыныпта ата-аналар жиналысында отыру және қандай да бір жаңалықты жариялауға болады. Егер ұсынылған кітап ата-аналар ұжымының үлкен бөлігі оқыған болса, онда олардың арасында пікір алмасу, талқылауды ұйымдастыруға болады. Ата-анамен жекелей жұмыс процесінде педагог-психологта ата-аналар  пайдалана алатын педагогикалық кітапханасы болуы қажет. Бұл үшін оқу карточкаларын жүргізуге болады.

     Алайда балалардың дамуына олардың басқа адамдармен  үнемі қарым-қатынас жасап тұруы, ең алдымен ата-аналарымен қарым-қатынас шешуші әсер етеді. 

         Жүсіпбек Аймауытов тәрбие жөнінде: «Мақтаншақ кісі - өзімшіл, менмен кісі. Менмендік, тәкаппарлық – адамдық тәрбиенің жоқтығы» немесе «Мұғалім балаларына селқос, салақ қараса, олардың жан қуаттарын жетілдіріп, тәрбие де бере алмайды» деген. Ата-аналарға оқушыларға жан-жақты тәрбие беруі үшін олардың өздерін балаға тәрбие бере алатындай етіп дайындау керек.

Ата-аналармен  психологтің жұмысын нәтижелі ұйымдастыру үшін ұсыныстар.

1.     Өзіңнің мүмкіншілігіңді ескере отырып әдістерді таңдаңыз, оларды қолдану үшін жоспар құрыңыз. Ата-аналар үшін анкета құрып, таратыңыз, жауаптарын талдаңыз.

3.     Бірлесіп жұмыс жасаған ата-аналармен байланысты үзбеуге тырысыңыз, олардан сіздің көрсеткен көмегіңіздің тиімділігін сұрап біліңіз, талқылап пікір алысыңыз.

4.     Қортынды жасауда  акцентті нәтиже берген жолдарға тоқталып өтіңіздер.

5.     Жұмысты ұйымдастыруда қажетті ұйымдастырушылық жағдаяттарды таңдаңыз. Жұмыс барысында кездесетін плюстар мен минустарды есепке алыңыз

6.     Жумыс барысында қолданатын жаңа технологиялар кейбір ата-аналардың қолдамай қарсылық көрсетулерін кездестірулеріңіз мүмкін. Ондай жағдайда нақты аргументтер келтіріп дәлелдеуге тырысыңыз. Жұмысқа шығармашылықпен кірісіңіз.

                       Психологтің  ата-аналармен  жүргізілетін жұмыс түрлері.

            «Жағдайларды шешеміз» жаттығуы.

Ситуациялар

-         Сізге өз балаңыздың көмегі қажет. Ал балаңызға ол  ұнамды, әрі қызықты іспен айналысып отыр. Сіздің әрекетіңіз?

-         Бала көшеде және қонақта, яғни қоршаған адамдар назар салып отырғанда өзін дұрыс ұстамайды, жағымсыз қылығын көрсетеді. Осындай жағдайда не істеу қажет?

-         Бала өзінің қуанышы мен қайғысын, ойларын айтқысы келмейді. Не істеу қажет?

-         Сіздің балаңыз оның кейбір пәндерден үлгермеуі үшін  сізді мектепке шақырғанын хабарлайды. Сіз бұл жайлы балаңызға не деп жауап бересіз?

-         Үйіңізде сіздің балаңыздың достары жиналды. Олардың іс-әрекетін қалай ұйымдастыруға болады?

      «Ертегі әлеміне саяхат» жаттығуы. Ертегі бойынша пікірлесіп , аяқтау.

         Күнде анасы қарындашты көк болу керек деп үйретті. Қызыл әкесі қызыл  түстің  қаншалықты маңызды екенін, оны таңдап, суреттерді бояйтынын түсіндірді, сары атасы сары түс ең маңызды түс деп дау-дамайға түсетін, ал әжесі күнде кішкентай қарындашты қолынан ұстап, серуендеп жүретін. Осылай күндер өте берді... Ертегіні әркім өз түсінігіне қарай аяқтап пікір алысты.

 «Жоқ - деп айт» жаттығуы. Рөлдік ойын формасында өтеді.

         Ата-аналардың арасынан бір жүргізуші ата-ана таңдалады. Ол ата-аналарға қарама-қарсы орналасады. Шеңбер бойынша жүріп, балалар сияқты сұрақтар қойып, өтінеді. Ал ата-аналар балалар ренжімеу үшін тиісті дәрежеде «жоқ» деп жауап беру керек. Ата-аналардың міндеті – дұрыс жауап қайтару.

«Менің күшті қасиеттерім» жаттығуы. Бұл жаттығу арқылы ата-аналар өздерінің жақсы қасиеттерін көрсетіп, өз балаларының бойында қалай тәрбиелеп, жетілдіретінін сөз етеді.

         Ата-аналар шеңбер бойымен орналасып, балаларды тәрбиелеуде қиын жағдайларда көмектесетін 3-5 күшті қасиеттерін айтады.

«Өзіміз жайлы ойланайық» жаттығуы. Сөйлемді аяқтап, пікір алысу.

    Әр ата-ана келесі сөйлемді аяқтауы қажет: «Мен жақсы ата-анамын, өйткені...»

         «Кері байланыс» жаттығуы.

    Әрбір ата-ана бұл  ата-аналар жиналысында өзі үшін қандай пайдалы ақпарат алғанын, нені үйренгенін айтады. Қорытынды жасайды.

-         Бізге көбірек еркіндік керек. Ата-аналар балаларды әрқашан қатал қадағалауға болмайды.Біз өзімізді бос, еркін сезінгіміз  келеді, бала өзі өмір сүруге үйрену қажет. 

-         Біз жиі өзімізді тәртіпті, әдепті ұстамайтынымызды білеміз. Бірақ ата-аналардың көңіл-күйі төмен болғандықтан, кез-келген себептерден бізге ұрысатыны өкінішті. Әрине, сіздер көп жұмыс істеп шаршайсыздар және көңіл-күйлеріңізді біреулер бүлдіреді, бірақ біздің кінәміз жоқ қой.

-         Ата-аналар, неге сіздер сондайсыздар? Неге сіздер бізде ересек адамды емес, балаларды көресіздер?  Бір жағынан бұл жақсы, бірақ бұл сенімділік пен ашықтықты жояды.Ал біз өз ата-аналарымызбен әр-түрлі тақырыптарға әңгімелескенімізді қалаймыз.

-         Жазалау – бұл тәрбиелеу әдістерінің бірі. Бірақ жазалау біздің бойымызда кері реакцияны тудырады.Әрине, сіздер оны білесіздер, сонда да неге оны жиі қайталайсыздар? Неге жазалауды тәрбиелеудің басқа әдістеріне өзгертуге тырыспайсыз, мысалы, мадақтау.т.б.

      Тренинг элементтері қосылған ата-аналар жиналысы №2

«Ата -аналардың бір бірімен танысуы» жаттығуы

Әр ата-ана өзінің атын атайды, содан кейін атының біріші әрпінен басталатын неғұрлым көп қасиеттер айту қажет.

 «Сапалар» жаттығуы

Ата-аналар мұқият ойланып, олар баланың бойында қандай сапаларды тәрбиелегісі келетінін айтады.Әрбір жазылған сапа тақтаға жазылады, содан кейін оларға маңыздылығы бойынша орындар беріледі.

«Қамшы мен тәтті»жаттығуы

Ата-аналар жұптасып отырады, содан кейін баланың қандай қасиеттері үшін мақтауға, қандай қасиеттер үшін жазалауға болатынын айтады. Ең аяғында талдау жүргізіледі.

« Маған ұнайтын мұғалімнің бейнесі» жаттығуы

Үстелдің үстінде қалам және ақ қағаз жатады, ата-аналар өз балаларының мұғалімі қандай болу керектігін жазады.

 «Кері байланыс» жаттығуы

    Әрбір ата-ана бүгінгі ата-аналар жиналысында өзі үшін қандай пайдалы ақпарат алғанын, нені үйренгенін айтады. Қорытынды жасайды.

         Осындай ата-аналар жиналыстарынд   ата-аналарды балалардың ішкі жан дүниесін түсінуге, оның орнына өзін қоя білуге, онымен мейірімді болуға үйренеді.

Келесі ата-аналар жиналысы «Мен баламның орнында болсам, не істер едім?»  №3

Ата-аналар өздерің  балаларының жасында болып танысады және балалары сияқты сол жақтағы көршімен танысады.

99б.«Кіммен дос болғым келеді» жаттығуы.

Ата-аналар бала рөлінде болып дос болғысы келетін және дос болғысы келмейтін баланың автопортретін салды.

«Ойын» жаттығуы.

Ата-аналардың барлығы балалар жиі ойнайтын ойындарды ойнайды. Сол арқылы балаларын қандай дәрежеде білетінін көрсетеді.

Жағдайларды шешу.

Ата-аналарға жағдайлар беріледі, бұл жағдайларды олар бірлесіп ең әуелі баланың көзқарасындай жауап береді, ал содан кейін үлкендердің көзқарасындай.

Мысалы:

-         Сіздің сыныптасыңыз сізден сүйікті қаламыңызды алып қойды;

-         Асханаға бара  жатқанда сізді біреу қатты итеріп жіберді;

-         Парта боынша көршіңіз сіздің қарындашыңызды сындырып тастады;

-         Сурет салу кезінде біреу абайсыздан сізге бояуы бар суды төгіп алды және кешірім сұраған жоқ;

-         Сыныптасыңыз сізді кітаппен басыңыздан соқты;

-         Парта бойынша көршіңіз сізге үнемі кедергі жасайды, ал мұғалім ол үшін ескерту жасай береді;

-         Сіз сабаққа келіп, оқулығыңызды ұмытып кеттіңіз;

-         Сізді тақтаға шақырды, бірақ шығып келе жатқанда сізге біреу аяғын шығарды, сіз құладыңыз;

-         Мұғалім ұсынған тапсырманы жазғанда қате жібердіңіз, ал сыныптастарың сізге күлді;

-         Сыныптасыңыз сізге тоқашты бөлісуді өтінді, сіз қарсылық білдірдіңіз, ол үшін ол сізді ұрып жіберді;

-         Гардеробта сіздің сыныптасыңыз сіздің киімілгішіңізді жыртып тастады.

Бұл тақырыптағы жиналыстар ата-аналарға өз балаларын жақсы түсініп, дұрыс тәрбие беруге мүмкіндік туғызады.

 

Жұмысты рефлексиямен аяқтау.

Ата-аналармен психологтың «Біздің отбасымызда мұндай жағдайлар болса, біз не істер едік?» атты кездесу өтті. Кездесу барысында балаларды тәрбиелеу процесінде   ата-аналар мен балалар арасында туындайтын жағдайлар шешілді.

1 жағдай. 13 жастағы Анар  ата-анасын тыңдамайды: сабақ оқығысы келмейді, үй шаруасы бойынша мүлдем көмектеспейді, мектепте мұғалімдермен және оқушылармен жиі ұрысады, дөрекі сөздер айтады. Кішкентай кезінде бұл қыз онкологиялық аурумен ауырды, сондықтан оған ешкім ұрыспайды. Не істеуге болады?

100б.2 жағдай. 7 жастағы Дамирдің  ақыл-ойы жақсы дамыған, агрессивті емес, жиі сұрақтар қояды, үлкендермен пікір-таласқа қабілетті. Ертегілер мен ертегі кейіпкерлеріне қызықпайды.   Бала өзінің сыныптастары және құрдастарымен қарым-қатынаста қиындық көреді, қарым-қатынас жасағысы келмейді, сюжеттік-рөлдік ойындарды ойнаудане бас тартады.  Оның отбасында тек интелектуалдық ойындар ғана ойналады, пікір-таластарда бала фактілерге сүйенеді. Шығармашылық ойындарды ойнай алмайды, ойды ойлап табуға, дамытуға және қиялдауға қабілеті жоқ. Ертегіні сахнада көрсеткен кезде, ол: «Қалай, жануарлар сөйлей алмайды ғой?» - деп таңқалды. Ол баламен қалай жұмыс істеуге болады?

3 жағдай. Анасы 5 жастағы Сәулені психологқа ақыл-кеңеске алып келді.  Анасы психологқа «Сәуле анасын кішкентай қызға қызғана ма?» деген сұрақ қойды. Зерттеу нәтижесінде Сәуле анасын кішкентай балаға  қызғанбайтынын көрсетті, бірақ оның өзін-өзі бағалауы жоғары. Сәуле екінші баланың туу себебінен өзіне деген аз көңіл бөлуді сезбеу үшін отбасындағы барлық адамдар оның тілектері мен еркелігін орындайды. Әр қимылы мен ісін мақтайды, жағымсыз қылықтары туралы пікірлерді тыңдамайды. Қиянқы және ерке болып өсіп келеді. Ол баланы қалай дұрыс тәрбиелеу керек?

4 жағдай. Балаңыздың өнері, қандай да бір іске қызығушылығы, бейімділігі байқалса, не істер едіңіз?

5 жағдай. Баламен сөйлесе білу үлкен өнер. 4-6 жастағы бала күніне көптеген сұрақтар қояды. Мысалы: түн неге қараңғы, күн қайда кетті, ұшақ қалай ұшады... деген сияқты таусылмайтын сауалдар көп. Сіздің балаңыз да осындай сауалнамаларды көп қойса, жауап беруге тырысасыз ба, жоқ әлде елеусіз қалдырасыз ба?

6 жағдай. Сізге мектептегі мұғалімдерден «Сіздің балаңыз басқа балаларды ұрады» деген бірнеше шағым айтылады. Тағы көрші ата-аналардан да «біздің баланы ұрды» деген сөз естуге тура келді дейік. Не істейсіз? Балаңызды қалай тәрбиелейсіз?

7 жағдай. Кейбір ата-аналардың баласының әрбір естіген іс-әрекетіне  көңілі толмай: «Сен сала алмайсың, сен істей алмайсың» - деп айтып жататынын байқаймыз. Бала іс-әрекетіне теріс баға беруге қалай қарайсыз?

8 жағдай. Балаңыз сабақтан қашып, үйге ерте келді. Не істейсіз?

9 жағдай. Балаңыз күнде 1 сабаққа кешігіп келеді. Қалай жөнге келтіресіз?

   10 жағдай. Балаңыз мектептегі бір мұғаліммен тіл табыса алмай жүр. Балаңызға қандай кеңес айтасыз?

Ата-аналармен осындай жағдаяттарды шешу ата-аналардың балаларды тәрбиелеу процесінде туындайтын проблемаларды жеңіл шеше алуда маңызды рөл атқарады, тәрбиеде туындайтын көптеген проблемалардың шешілу жолдарын түсінеді.

Сонымен қоса, зерттеу барысында анықталған жағдайсыз отбасылармен отбасындағы қарым-қатынасты жақсарту, ата-аналардың бала тәрбиелеу жөнінде білімдерін жетілдіру  мақсатында әлеуметтік-психологиялық тренингтер өткізілді.

101б.№ 1 «Не қаласаң, сол болады»

Мақсаты: отбасында бір-бірімен жақсы қарым-қатынас құруды қалау.

Міндеті: ренжітпеу, өкпелемеу, ұрыспау, ашуланбау.

Шарты: Адамдар өмірі оның қалауына байланысты. Сен отбасындағы адамдармен жақсы қарым-қатынас құруды қалаған болсаң, оны құра аласың. Егер қаламасаң мың жерден олар саған жақындаса да ынтымақ орнамайды. Сен егер біреумен ұрыссаң, онымен жақсы қарым-қатынасты доғаруды қалағанын болып табылады. Сондықтан сенің қалауың: ренжітпеу, ұрыспау, өкпелеспеу, ашуланбау болуға тиіс.

Ойын: «егер қаласаң, қалауыңды түзе!»

Шарты: екі жаққа сөз ілінеді, әркім өз қалауы бойынша ілінген сөздің жанына топтасады.

Ілінген сөздер: «Ол өзі сондай тамаша жан, бір ренжігенін көрген емеспін». «Ол өзі сондай қырсықжан, бір күлгенін көрген емеспін».

Мұндай сөздің сіз туралы айтылғанын қаламас па едіңіз?

«Егер қаласаң, қалауыңды түзе!».

№ 2 «Адамның досы – адам»

Міндеті: Отбасындағы адамдар арасындағы қарым-қатынастың мәнін түсіну. Жақсы қарым-қатынас орнатуда жетістіктерге жету.

Бұл жалғанда адамға адамнан басқа дос, жолдас жоқ. Дүние де, данқ та, атақ та адамға жолдас бола алмайды. Адамдар бірін-бірі құрметтеп, сыйлап, қолдау көрсетіп, демеп жіберіп, көңілдерін аулау қажет. Сонда адамдар арасы дәнекерленеді, алшақтық болса жақындайды. Отбасындағы адамдар бір-біріне түсінушілікпен, ықыласпен қараса, отбасының өмірі нұрлана түседі.

Тапсырма: қазіргі тренингте әр топ өз аттарына байланысты бекіту және қорытынды жасайды.

Топ аттары: құрметтеу, түсіну, сыйлау, қолдау, демеу, көңілден шығу, жетістік, құндылық.

            Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

             2.Педагог-психологтың  ата-аналарымен жұмыс жасауда басшылыққа алатын принциптер қандай?

             3.Педагог-психологтың  ата-аналарымен жұмыс жасаудың қандай моделдерін білесіздер?

    4.Ата-аналармен топтық жұмыс  қандай функциялар атқарады?

    5. Ата-аналармен жеке дара жұмыс түрлері қандай?

    6. Ата-аналармен топтық жұмыс түрлері қандай?

    7.Ата-аналармен  жұмысты нәтижелі ұйымдастыру үшін нелерді ескеру қажет?

 102б.             Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

      Ата-аналармен топтық жұмыс түрлеріне ...., ...жатады .

      Ата-аналармен жеке  жұмыс  түрлері ол....

     Ата-аналармен топтық жұмыс бірнеше ...... атқарады.

     Ата-аналармен  проблемалық жұмыс түрлеріне....  жатады.

     Ата-аналармен  кеңес беру...... көздейді.

     Психологиялық коррекция ол.... түрлері арқылы іске асады.

          №17 Тақырып: Болашақ отбасылық өміргі даярлау мәселелері.

 1. Болашақ отбасылық өміргі даярлау қажет пе?     

2.Жастарды отбасылық өмірге даярлаудың теориялық аспектілері.      3.Отбасылық өмірге даярлауда  мектеппен отбасының ынтымақтастығы.            

Жастарды отбасылық өмірге даярлау керек пе? Неге?

   Жастарды отбасылық өмірге дайындау мәселесі кеңес дәуірі кезінде 1986 жылы XVII съезінде айтылғанымен, отбасы тәрбиесінің маңыздылығы 103.б.жөнінен әрдайым әр қырынан қарастырылып жүрді. Л.М.Панкова отбасының қызметтерін: бала туу, тәрбиелік, шаруашылық - әкономикалық, тіл табысушылық деп, төртке бөліп көрсетті.

Жастарды отбасылық өмірге даярлау мәселесі өркениетті елдердің барлығының назарынан тыс қалмаған.  XVIII ғасырдың екінші жартысына дейін педагогикада отбасылық өмірге даярлық, некелік-отбасылық мәселесі күн тәртібіне қойылмаған. Себебі, бұл мәселені отбасының өзі табиғи өмір сүру жағдайында шешіп, оларға діни ағымдар да елеулі қолдау көрсетіп отырған.

Кейін отбасылық өмірге даярлау мәселесі күн тәртібіне қойыла бастаған. Жастарды отбасылық өмірге даярлау барысында оларға жыныстық тәрбие беру мәселелері Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидың еңбектерінде қарастырылған. Кейін бұл мәселеге кеңес педагогы П.П.Блонскийдің «Очерки детской сексуальности» деген еңбегінде балаларға жыныстық тәрбие беру мәселесін мектеп қабырғасынан бастап жүргізу керек екені айтылған. Жыныстық тәрбие беру мәселесін адамгершілік тәрбие берумен тығыз байланыста қарастыру керек екенін ескерткен. Жастарды некелік отбасылық өмірге даярлау мәселесіне шетелде де көп мән берілген. Мысалы, Швецияда 1942 жылдан бастап жыныстық тәрбие беру мәселесі оқытыла бастаған. 1960 жылдан бастап Чехославакияда «Принципы отцовства и материнства» деген  пән енгізілген. Ал, Польшада «Приспособление к жизни в семье» атты арнайы курс оқытылады.  Бірақ, осы бағыттағы жұмыс толық ойластырылып қаралмаса, әдетте жақсы нәтиже бере бермейді. Мысалы, 1970 жылы АҚШ-та құрылған «Сексуальное образование» бағдарламасы бойынша өткізілген дәрістер кері әсерін тигізді. Кәмелетке толмаған жастар  арасында аборт саны екі есе өскен. Сондықтан жыныстық тәрбие беру мәселесі өте күрделі мәселе, оған жеңіл-желпі қарауға болмайды. Осы саладағы білімдерді, тәжірибелерді жинақтап, түрлі мамандарды бұл іске тартып жастардың жас ерекшеліктерін, даму дәрежесін ескере отырып жүйелі, сауатты түрде өткізген жөн.

Бұл мәселеге үлкен мән бергендердің бірі - А.С. Макаренко. Оның ашқан коммунасында балалардың өмірі отбасылық өмірге  жақын  ұйымдастырылған. Үлкен балалар кішілерге қамқорлық көрсетіп отырған, ол кезде бұл  коллония ұл балалар мен қыздарды бірге тәрбиелейтін жалғыз және  бірінші тәрбие мекемесі болған.

Өскелең ұрпақты отбасылық өмірге даярлауды қажет деп санағандардың бірі - В.А.Сухомлинский. XX ғасырдың 70-ші жылдарында Павлышин орта мектебінде бірінші болып В.А.Сухомлинский «Культура взаимоотнашений в семье» атты курс енгізген. Ол аналық, әкелік міндетке бесіктен бастап тәрбиелеу керек екендігін өзінің «Родительская педагогика» деген еңбегінде атап көрсеткен. «Как воспитать настоящего человека» атты еңбегінде жақсы анамен, жақсы әкені тәрбиелеу мектептің жарты міндеттерінің  шешілуімен тең келеді деген. Ал, «Мудрая власть коллектива»  деген еңбегінде адамның парасатылығының мәні ақылмен, жүрекпен  сүю 104б.дегенді түсінуде, ең жақын адамдарды сүю, бақытты ете білу, махаббаттың негізінде өмірге келген баланы бақытты қылу. Жас ұрпақтың бақытты болуы осы парасатылыққа ие болуымен қатар, өмірдегі сұлулық, адамгершілік,  әрбірден соң  қоғамның бақытты болуы да оған  тәуелді деген.

Кеңес дәуірінде жастарды отбасылық өмірге даярлауға қатысты психологиялық-педагогикалық мәселелеріне арнап еңбек жазған ғалымдар: Л.Н.Гудкович, И.В.Гребенников, И.В.Дубровина,В.С.Торохтий, С.В.Ковалев, Я.Л.Коломинский, А.В.Мудрик, И.В.Бестужев-Лада т.б. Олар отбасылық өмірге даярлық өз бетінше пайда болмайды, оған даярлау баланың әр жас кезеңдерінде өтуі тиіс деген.

Некелесудегі мотивтер мен мүдделердің әлсіздігі қазіргі отбасында жағымсыз қылықтарды тудырады. Олар: отбасылық өмірдегі дағдарыс, неке-отбасылық қатынастарының балама түрлерінің таралуы, балаларды қалау қажеттілігі мен отбасы мәртебесінің төмендеуі, отбасыішілік зорлықтың және ажырасу санының өсуі т.б. болып табылады.

Сонымен, некеге даярлық пен отбасылық өмірге даярлық деген әртүрлі бағыттарда өтеді. Халық аузында үйленгеннен кейін өз құқығың азайып, міндеттерің көбейеді деген ой тектен тек тарамаған болар. Ендігі ретте некеге даярлық деген мәселеге тоқталайық.

В.С.Торохтийдың ойынша, бұл адамдардың әрекеттерінің, бір-бірінің алдындағы белгілі бір міндеттерінің әлеуметтік мәнін, өз отбасы мен балалары үшін жауапкершілікті түсінуі деген ойды айтады. Ол «некеге тұруға қабілетті» деген түсінікті енгізе отырып, келесі сипаттамаларды береді:

1. Бұл басқа адамға қамқор болу, оған жігерлі қызмет, жақсылық ете алу қабілеті.

2. Қайғыларына ортақтаса алу, жанашу, яғни серіктестің эмоционалдық өміріне «кіре алу», қуанышта және қайғыда, сәтсіздікте, жеңіс пен жеңілісте оны түсіне алу, басқа адаммен рухани бірлікті таба білу қабілеті.

3. Тұлғааралық қатынасқа, серіктестікке, кооперацияға қабілетті болу, еңбектің көптеген түрлерін жүзеге асырудағы дағдылар мен біліктердің бар болуы, үйдегі қажеттілікті және орындау тәртібін ұйымдастыра алу қабеліттері жатады.

4. Басқа адамды түрлі кемшіліктермен қабылдай алатын, өз эгоизмін болдырмайтын, мейірімді және кешірімді, шыдамды және сыпайы бола алатындығын этикалық және психологиялық жоғары мәдениетілік ұсынады.

В.С. Торохтий әрбір тұлғаны некеге даярлаудың жоғарыланған қажетті белгілей келе, некенің беріктігі мен тағдыры көптеген факторларға тәуелді болады деп есептейді.

Л.Б.Шнейдердің пікірінше некеге даярлық - бірнеше  аспектілерден тұратын  интегралдық категория. Бұл аспектілер:

1. Өзінің болашақ балаларына, некелік серіктесіне деген қатынастарға байланысты міндеттердің жаңа жүйесін тұлғаның мойындаудағы адамгершілік қасиеттер кешені. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл аспектінің қалыптасуы ерлі-зайыптылардың арасындағы рөлдерді игеруімен 105б.байланысты болмақ.

2. Тұлғааралық қатынасқа және ынтымақтастыққа дайын болушылық. Отбасы шағын топ болғандықтан, оның қалыпты қызметтерін атқару үшін ерлі-зайыптылардың өмір ырғақтылықтарының үйлесімділігі  қажет.

3. Серіктестікке деген қатынаста жігерлікке, альтруизмге қабілетті болу, соған сәйкес әрекет жасауға  ұмтылу. 

4. Эмпатиялық кешен – адамның ішкі әлемге кіруімен байланысты қасиеттердің бар болуы. Сүйген адамды түсіне, қайғысына ортақтаса білу.  Сондықтан некенің психотерапевтикалық қызметі арта түседі.

5. Тұлғаның қылығы мен сезімдерінің эстетикалық мәдениеттерінің жоғары болуы.

6. Өзін-өзі меңгеру, қылығын реттей алу қабілеті, дау-дамайларды конструктивті тәсілдермен шеше алу білігі, оларды ерлі-зайыптылардың тұлғааралық қатынастарының дамуы үшін қолдана алуы, жас ерлі-зайыптыларда бір-біріне үйрену процесінде шешуші болып табылады. Калмыкова Е.С. Л.И.Савинов некеге дейінгі даярлық деңгейіне  ықпал етеді деп  төмендегі факторларды санайды : 

Серіктестікті таңдау процесіне қарағанда, некеге дейінгі даярлық едәуір ұзақ процесс. Жалпы, жас адамның некеге дейінгі қылығына ата-аналар қатынастарының стилі және ата-аналық үйдің атмосферасы, қоғамдық мәдениеті, жеке-даралықтың құндылық бағдарлануы және түрлі даралық-тұлғалық мінездемелер, сонымен қатар қоғамда бар жалпы некеге дейінгі 106б.тәрбие жүйесі ықпал етеді.

Отбасы жас ұрпақтың өмірлік жоспарларының қалыптасуына әсер ететін микроәлеуметтік факторлар арасында негізгі орын алады. Әрбір отбасында ерлі-зайыптылар қатынастарының жағымды және жағымсыз тәжірибесі, өзінің дәстүрлері бар. Ата-аналарының өзара-қатынастарының айрықша жақтарын ала отырып, жас адамдардың көпшілігі өмірін өз қалауынша жасауына ұмтылады.

Қазіргі отбасының ең негізгі әлеуметтік функциясы – болашақ отбасы иесін тәрбиелеу, яғни өсіп келе жатқан жас ұрпақты некелік және отбасылық өмірге даярлау.

Отбасы жағдайында бала  ата-аналарынан қарым-қатынас жасауға, түрлі еңбек іс-әрекеттерін  үйренеді, тәртіп нормаларын игереді, неке, отбасы туралы алғашқы түсініктер алады.

Балалар өмірдің өзінен аға ұрпақтан басқа жыныстың адамға деген қатынастары, неке, отбасы туралы біршама білім алып, қылық нормаларын игереді. Оларда жолдастық, достық, абырой, намыс сезімдері ерте дами бастайды. Махаббат туралы түсініктері, жоғары адамгершілік сезімдері неке-отбасылық қатынастарының қалыптасуына ықпал етеді. Сондықтан да, өсіп келе жатқан ұрпақтың өзінің болашақ отбасын құруында арнайы дайындық мектептері болуы қажет.

Мұнда тек қана некеге тұрушылардың бір-бірінің алдында жауапкершілік сезімін тәрбиелеу ғана емес, сонымен қатар,  күйеу немесе жұбайының өмір стилімен өз стилін байланыстыру қабілеті, педагогика, психология, жыныстық, құқықтық, этикалық нормалар негіздерін игеру, үй шаруашылығының еңбегін жүргізу, білік пен дағдыларды игеруі, бюджеттің рационалдық қолдана білу және т.б. айтып кетуге болады. Сонымен, болашақ отбасы иесін тәрбиелеу – құқық пен медицинаның, құлық пен психологияның, педагогика мен этиканың, өнеге және имандылық  мәселелерімен тығыз байланысқан процесс болып табылады.

И.В.Гребенниковтың пікірінше, өсіп келе жатқан ұрпақтың отбасылық өмірге даярлығы  келесі негізгі аспектілерді қамтуы тиіс:

1. Демография мен неке-отбасылық қатынастары саласындағы мемлекеттің саясатын ашатын, сонымен қатар, ерлі-зайыптылардың және ата-аналардың әлеуметтік рөлдерін, отбасылық құндылықтарын, отбасының неге арналғанын, неке-отбасылық қатынастарының қоғамдық мәні туралы мәліметтерді қамтитын жалпы әлеуметтік даярлық.

2. Адамгершілік-этикалық даярлық, ол келесі жағымды қасиеттерден тұрады: басқа адамдарға деген ізгі қатынас, үлкендер мен кішілерге, әке мен анаға деген құрмет, балаларды тәрбиелеуге деген қажеттілік, жауапкершілік, адалдық, шыдамдылық, мейірімділік, әділдік, балалардың, отбасының, күйеуінің (жұбайының) алдында борыш сезімі, 107б.жыныстық сезімдерінің мәдениеті.

3. Неке мен отбасы туралы заңдарының негіздерімен, отбасылық құқықтың маңызды жағдайлармен балаларға, қоғамға, бір-біріне деген қатынастардағы ерлі-зайыптылардың міндеттерімен танысуға бағдарланған құқықтық дайындық. 

4. Қатынас біліктеріне ие болу, ерлі-зайыптылық және отбасылық өмірге қажет сезімдерді дамыту, басқа адамдардың психологиясын түсіне білу, неке мен отбасылық өмірдің психологиялық негіздері туралы, жасөспірімдік шақтағы тұлғааралық қатынастардың психологиялық ерекшеліктері жайында, тұлғалық даму туралы түсінікті қалыптастыратын психологиялық дайындық.

5. Жеке гигиенасы туралы сұрақтарды, жыныстық өмірдің ерекшеліктері, еркек пен әйел ағзаларының физиологиялық ерекшеліктері және т.б. туралы білімдерді қосатын физиологиялық-гигиеналық дайындық.

6. Ата-аналардың педагогикалық мәдениетін жоғарылату жолдары туралы, әке мен ананың тәрбиелік функциялары, отбасылық тәрбиенің өзгешелігі туралы, отбасының педагогикалық потенциалы, балаларды тәрбиелеудегі отбасының рөлі туралы ойларын қалыптастыратын педагогикалық дайындық. 

7. Үй-шаруашылығын жүргізу, тұрмыс мәдениеті, отбасы бюджеті және т.б. туралы білімдерімен қаруландыруды жүзеге асыраттын экономикалық- шаруашылық дайындық.

И.В. Гребенников мектеп жасындағы балалардың отбасылық өмірге даярлығына әсер ететін факторларға төмендегілерді жатқызған. 

Жоғары сынып оқушыларының отбасы мен неке жайындағы     түсініктерінің қалыптасу факторлары

 Бұл мәселе бойынша В.С.Торохтий жастардың адамгершілік-психологиялық даярлықтарына үлкен мән берген:

 - Өзінің құқықтары мен  намысын сақтай отырып, басқалардың  намысы мен  құқықтарын бұзбау, қарым-қатынаста тең принциптерді ұстану;                                                                                                            

 - Ынтымақтастық әрекеттесу барысында жоғарғы адамгершілік мәдениет тұрғысынан көрінуге ұмтылу;

 - Басқа адамды түсіне білу, оның мінез-құлық ерекшелітерімен санаса 108б.білу;

 - Психологиялық даярлыққа ол эгоизмнен, агрессиядан бойын алшақ ұстау, өзінің қателігін мойындай білу, үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруға ұмтылуына да үлкен мән береді.

Жоғарыда аталған қабілеттеріне қоса төмендегідей іскерліктері де болуға тиіс деп есептейді В.С. Торохотий :

- Коммуникациялық іскерлігі;

- Өзін-өзі меңгеру, қатынас жасай білу психотехникасын меңгеру;

- Психологиялық қолдау жасай білуі;

- Ақкөңілдік, кек сақтамау;

- Басқа адамдардың кемшіліктеріне шыдамдылық таныту, кешіре білу;

- Дау-дамайларды дұрыс шеше білу;

- Баланы өмірге әкелуге, бірлесіп күтуге, тәрбиелеуге даярлық;

- Әлеуметтік белсенділік таныта білу, тек өзінің отбасында ғана емес.

 Тек осындай іскерліктерді, қабілеттерді  өзінің бойына сіңіріп, білімдерін жетілдіріп отыруға  ұмтылған жастардың психологиялық мәдениет деңгейі жоғары  болып, берік, бақытты отбасын  құра алады  демекпіз.

  Жастарды отбасылық өмірге даярлауда И.В. Дубровина ұл бала мен қыз балалардың өздері туралы білімдерін жетілдіру мәселесіне баса назар аудару қажеттілігіне тоқталған. Өйткені, қазіргі кезде жастар арасында маскулизация, феминнизация  жайында түсініктері болуы маңызды мәселеге айналып отырғаны белгілі.

  «Отбасының бақыты неге байланысты?» атты шығарма жаздырдық. Олардың пікірлерін салыстырсақ тұрмыс құрмаған студенттер көпшілігі махаббатқа, материалдық жағдайға, біліміне десе, отбасын құрған  студенттер түсінушілікке, шыдамдылыққа, сыйластыққа, баланы өмірге әкелуге деп көрсеткен. Шығармалардың  ең сәтті жазылғандарын  оқып пікір алысқаннан кейін Л.Б. Шнейдердің «Семейная психология» оқулығынан  төмендегідей пікірлерді назарларына ұсынып пікір алыстық.

Сонымен, отбасы не үшін қажет:

●                                                                             Біреуге арқа сүйеу  үшін;

●                                                                             Ақылдаса алатындай біреу болу үшін;

●                                                                             Пікірін құрмет тұта алатын біреу болу үшін;

●                                                                             Қиын жағдайда қалдырмайтындай біреу болу үшін;

●                                                                             Шынайы түрде жақсы сезімде болатын біреу болу үшін;

●                                                                             Сондай-да құндылықтарды бағалай білетін біреу болу үшін;

●                                                                             Қызғанбайтын біреу болу үшін,

●                                                                             Табысқа бірге қуана алатын біреу болу үшін;

●                                                                             Сенімділік таныта алатындай біреу болу үшін;

●                                                                             Қиын уақытта қайғысына ортақтаса алатын және қорғай білетін біреу болу үшін;

●                                                                             Заттар мен оқиғаларға ұқсас пікірмен қарай алатындай біреу болу үшін;

●                                                                             Әлсіз жақтарын біліп, олардан арылуға көмек беретін біреу болу үшін.

109б. «Үйлену оңай, үй болу қиын» дегендей, отбасында бақытты болу үшін өздерін жетілдіру, тәрбиелеу керек екендігін жастарға түсіндіру міндетті іс.

        Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

            1 Оқушыларды отбасылық өмірге даярлаудың  міндеттері қандай?

            2. Жастарды отбасылық өмірге даярлау керек пе?    

             3.Жастарды отбасылық өмірге даярлау мәселелерін қандай ғалымдар  зерттеген?

    4.И.В.Гребенниковтың пікірінше өсіп келе жатқан ұрпақты ң отбасылық өмірге даярлығы қандай аспектілерді қамтиды?

    5. В.С. Торохтидің пікірінше өсіп келе жатқан ұрпақты ң отбасылық өмірге даярлығы қандай аспектілерді қамтиды?

    6.Л.Б.Шнейдердің пікірінше некеге даярлық неше аспектілерден тұрады?

    7.Отбасылық өмірге даярлық деген не?    

                  Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

        Отбасылық өмірге даярлық деген.....

       Л.И.Савинов некеге дейінгі даярлық деңгейіне  .....  жатқызады.                  И.В. Гребенников мектеп жасындағы балалардың отбасылық өмірге даярлығына ....    .....  .....  ....    ....  жатқызған. 

          психологиялық дайындық ол.....

            әлеуметтік даярлық ол.....                    

         физиологиялық-гигиеналық дайындық ол.....

          құқықтық дайындық дегеніміз....

                    Отбасы адамға керек.....

                    Отбасында бақытты болу үшін......

    1.Жастар тәрбиесіндегі түрлі  проблемалар.

    2.Ерлі-зайыптылардың үйлесуіне немесе үйлеспеуіне  әсер  ететін  факторлар.

   3. Ерлі-зайыптылықтың  үйлесімділк заңдылықтары.

            Қазақстан Республикасы саясаттанушылар мен әлеуметтанушылар қауымдастығы тұрақты түрде жастар арасында зерттеу жұмыстарын жүргізіп, олардың денсаулығы мен оның ішінде жыныстық өмірге қатысты жан – жақты мәселелерді қарастырып жүргендігін білеміз. Жыныстық тәрбиенің қазақ отбасында дұрыс берілмеуі, бұл жөнінде ақпараттандырылудың  аздығы жас жеткіншектердің көзсіз істерге ұрынуына әкеп соғады дейді. Олардың зерттеулерінше, алғаш жыныстық жақындықтың дәмін татушылардың ең жасы 7-8 жасты көрсетті. Мұндай деректер Орал мен Қарағанды қалаларында тіркеленген. Алматы, Орал, Қарағандыда алғаш төсек жақындығына барушылар жасы орта есеппен 14-15 жас, Көкшетауда – 15, Астана, Атырау, Тараз және Өскеменде 15-16 жаста басталады екен. Орта есеппен, ер балалар қыздардан екі жылдай бұрын бастап және 2 еси жиі баратыны белгілі болған. Зерттеушілер соңғы уақытта қала мен ауыл арасында айырмашылық қалмағанын айтады. Бұдан шығатын нәтиже республикадағы 13 пен 18 аралағындағы әр үшінші – төртінші жас жасырын жұбайлық өмірдің дәсін татып жүр. Осы орайда сұрақ тууы заңды: бұл – жұбайлық өмірге деген сұраныс па, әлде «жезөкшелік» пе? Біреуі тәнді 111б.қанағаттандыру да, екіншісі – жиіркенішті кәсіп. Алайда, бірін – бірінен бөліп қарауға болмайды. Көрсетілген мәлімет тек қазақ жасына тән деп анық көрсетілмеген, бірақ қазақстандық зерттеу нәтижесі болғандықтан қазақ баласына қатысы бары даусысыз.

       Осылайша, идеологияның ықпалына көнгіш тәрбие ісін бүгінгі күн талабына сай қайта қарап, ұлттын қан тазалығы мен тектілік мәселелсін құндылық деңгейіне көтеруіміз керек. Тәрбие жұмыстарының мазмұны мен түрлеріндегі, әдіс – тәсілдеріндегі таптаурындықты ығыстырып, соны жаңалықтар енгізген дұрыс.

         Ал әрбір қазақ отбасы, әр ата – ана балаларын болашақ отбасылық өмірге тәрбиелеу мен жұбайлық өмірде бақытты болуы мәселесін басқалардың міндеті деп қарамай, негізгі өз міндетім деп түсінуі керек. Ең бастысы, ұрпағына дер уақытында берілмеген тәлімнің, мерзімі өткен соң бармақ тістетерін ұмытпаған дұрыс.

     2. Ерлі-зайыптылардың үйлесімі немесе үйлеспеуіне  әсер  ететін  факторлар.

    Ерлі-зайыптылардың үйлесімі немесе үйлеспеуі келесі факторлар болып табылады: еңбекке деген көзқарас. Қызметтік міндеттерін атқаруға жауапкершілікпен қарайтын адамдар ерлі-зайыпты өмірде үйлесімге оңай қол жеткізе алады. Қызықты жұмыс, жұмысына қанағаттану ерлі-зайыптылық өмірге оң әсер етеді, ал, керісінше, үйдегі жайлы жағдай еңбек қабілеттілігіне, жұмысқа қанағаттанушылығына жақсы әсер тигізеді.

   К. Витектің зерттеуі бойынша , күшті қажет ететін ауыр жұмысты атқарушылар көбінесе өзінің отбасылық өміріне көңілі толады. Ерлі-зайыптылық олар үшін өтемдік фактор болып табылады, оларға ол тірек болады және олар некенің тұрақты болуын қамтамасыз етуге тырысады.

Қызметі орасан ақыл-ой еңбегі мен рухани күшті қажет ететін адамдардың ерлі-зайыптылық қатынастары жақсы болады. Еңбек ұжымына  қанағаттану ұжымдағы қарым-қатынас жұмыскердің отбасындағы ахуалға әсер етеді, сондай-ақ отбасылық және басқа жеке мәселелер оның жұмыстағы мінез-құлқы мен көңіл-күйіне теріс әсер етуі мүмкін;

•   ерлі-зайыптылық адалдыққа деген көзқарас. Ерлі-зайыптылық адалдықты сақтаушы адамдардың некесі көбінесе бұл қатынастарды  бұзатындарға қарағанда неғұрлым үйлесімді;

•   өмірлік жағдайларға әсер ету. Реакцияның екі шеткі түрі - бір жағынан, жылдам және шамадан тыс эмоциялық  реакция, екінші жағынан, баяу, тежелген реакция болған жағдайда оңтайлы ерлі-зайыптылық теңбе-теңдікке жету мүмкін емес;

•   рухани мүдде. Адамның жалпы мәдениеті қызметтік міндеттер аясынан шығатын мүдделерді көздейді. Бұл мүдделер адамды рухани байытады, оның дүниетанымын кеңейтеді, оның ерлі-зайыпты қарым - қатынастарын құра білуіне жақсы әсер етеді;

•   ішімдік пен темекі тартуға деген көзқарас;

•   жас факторы;

112б.•   бір-біріне деген сүйіспеншілік пен адалдық;

•   ерлі-зайыптылардың күн тәртібі;

•   олардың міндеттерін білу;

•   жеке уақыты мен бос уақытының көлемі.

Ерінің немесе зайыбының әлеуметтік-психологиялық қызметке тиістілігі, олардың кызметінің ерекшелігі - осындай факторлар мен өзге де факторлар отбасы ішіндегі қатынастардың сипатына және оның функционалдық қызметіне әсерін тигізеді.

Отбасы өз өмірінің айналымы бойына түрлі қиындықтарға, жайсыз жағдайларға, проблемаларға ұшырасады. Мұндай кұбылыстар тізімінің отбасы үшін өзіндік ерекшеліктері болады дейді психологтар. «Қиындықтар» және «психологиялық қиындықтар» деген қиындықтың екі түрлі ұғымы бар екенін атап өткен жөн. Біз қарастырылып отырған тақырыпқа қатысты маңызы бар екіншісін қарастырамыз.

В.С. Торохтий  «психологиялық қиындықтар» ұғымына мынадай анықтама береді: бұл жеке тұлға психикасының нақты қызметке немесе қарым-қатынасқа тән сыртқы, ішкі факторлардың әсеріне қарсы тұратын субъективтік жай-күйі (реакциясы). Психологиялық қиындықтар индивидке, адамға, жеке тұлғаға тән.

Ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, отбасындағы психологиялык қиындықтардың барлығы, ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасының сипаты, отбасының бүкіл тұрмыс-салты, отбасы мүшелерінің көңіл-күйіне, ахуалына, ерлі-зайыптылардың нәтижелі кәсіптік қызмет ету қабілетіне тікелей әсер етеді.

Жұбай таңдауда жастарға ерлі-зайыптылықтың  үйлесімділк заңдылықтарын білу қажеттілігі.

           Ажырасу себептерін талдау барысында некедегі сәтсіздік жұп

   таңдауда   жіберген қателік салдары екенін білу жастарға маңызды мәселе.

Жұбай таңдауда жастар адамның әртүрлі қырынан дамуы жайында: әлеуметтік, психологиялық, антропологиялық  (биологиялық, физиологиялық) білімдер алулары қажет. Сондай-ақ, отбасындағы ерлі-зайыптылар үйлесімі туралы біршама білімдерін жетілдірулері маңызды. Бұл жағдайда еркек пен әйелдің  физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік үйлесімділік ерекшеліктері туралы білімдерін толықтырды.  Н.Н. Обозов пен А.Н. Обозова көрсеткен ерлі-зайыптылардың үйлесімділік түрлерімен қатар олардың арасында үйлесімсіздіктің пайда болуының негізгі көздеріне тоқталып  көптеген мағлұматтар алулары қажет.

Студенттер неке-отбасылық қатынастарын зерттеуші В.П.Шнейновтың ерлі-зайыптылардың үйлесімділіктің түрлері (құндылықтардың бірлігі, үміттерінің үйлесуі, мінездері мен темпераменттері) туралы білім алып, кейін әрбір студент өзінің  темпераменті бойынша қандай темпераменттегі адаммен сәйкес келе алатындығы жайында пікір алысу маңызды. Сондай-ақ, биологиялық-физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты кім жапалақ, кім бозторғай екені анықтап,  болашақта жапалақ пен бозторғай, бозторғай мен жапалақ кездескен жағдайда бір-біріне шыдамдылықпен қарау қажеттілігі 113б.туралы білгендері дұрыс. 

Болашақ ерлі-зайыптылардың арасындағы келісімнің алғы шарттарын қарастыра келіп, келесі үйлесімділіктерді атап өтуге болады:

1. Әйел мен еркектің арасындағы өзара тартымдылық пен биологиялық ,сексуалдық үйлесімділіктің болуы (ұнату, денесіне қызығу);

2. Жұптардың жеке тұлғалық жағымды қасиеттерінің болуы (әлеуметтік жетілуі, көзқарастарының, ақыл-ой деңгейі аса алшақ емес, төзушілік,рухани, еңбекқорлық, қамқорлық);

3. Ерлі-зайыптылардың жайлы өмір сүруіне жанама әсер ететін факторлар (ата-анасы, отбасының тұрмыс жайы, материалдық деңгейі);

4. Психологиялық үйлесімділік ( мінез құлықтың,темпераментің );

       Өте жас адамдар арасындағы және өте кәрі адамдар арасындағы некелер үлгілі неке көбірек кездеседі. Жас ересектерде өте күшті эмоционалдық байланыс факторы көбірек болса, кәрі адамдарда - үйреншіліктік басым болады. Тұрақсыз неке - орта жастағыларда (31-40 жас) - отбасылық және тәрбие мәселелері шиеленісе түседі, ерлі-зайыптылар қарым-қатынасы үйреншікті бола түседі.

4.Жұбайлардың қарым-қатынастарын тактикалық тұрақтандырушылар ерлі-зайыптылар қарым-қатынасының тактикалық тұрақтандырғыштары. Неке де машина тәрізді уақыт өткен сайын ескіріп, «тозады». Оның ішкі тұрақтылығы әлсірейді. Бұл процесс буырқанған түрде болса, ол күйреуге ұшырауы мүмкін. Егер жұбайлар бәрін ақылмен істесе, бұл процес күйзеліссіз өтуі мүмкін. Тактикалық тұрақтандырғыштар дегеніміз бірлескен өмірдің көптеген психологиялық тактикалық қателіктерінен бұрылып кетуге мүмкіндік беретін жалпы принциптер:

•   некеге дейінгі кезеңде туындаған қарама-қайшылықтарға нақты қарау;

•   қиялға берілмеу;

•   қиыншылықтан қашпау;

•   жұбының психологиясын танып білу;

•   ұсақ нәрсені де бағалай білу;

•   төзімшіл болу, ренішті ұмыта білу;

•   жұбының тілегі мен қажеттерін алдын ала біле білу және түсіне білу;

•   өз талаптарын қоршаған адамдарға жапсырмау, жұбының абыройын сақтау;

•   уақытша айрылысудың пайдасын түсіну;

•   өз-өзіне қарау;

•   тәрбиелеуге бірлікке ұмтылу; шама сезімін иелену.

Неке - отбасылық аймақтағы қарым-қатынасты тұрақтандырудың жолдарымен шараларына талдау жасап, оның екі қызмет бағытын аңықтауға

болады.

Бірінші - отбасы өмір үшін болашақ жұбайлардың жауапкершілігін өсіруге назарды аударып некеге даярлау. Тек махабаттық-эмоционалдық қарым-қатынастар мен бірге отбасын нығайтатын адамгершілік қатынастардың мағынасына акцент жасау. Жастардың конфликт шешу және 114б.қарым— қатынас мәдениеті бар жалпы мәдениет потенциалын жоғарылату.

-        Қыз баланың бойында болашақта жақсы жар, жақсы ана, отбасы ұйтқысы болу үшін қандай білімі мен іскерлігі болуы керек?

-        Ер бала болашақта жақсы жар, қамқор әке, отбасы иесі болу үшін қандай білім мен іскерлікті игеруі тиіс? және т.б. проблемалық сұрақтар қойылып студенттер жауаптар беріп пікір алысты.  Мұндай сабақтардың барысында әрбір студент өз  шығармашылығын танытып, өз бетінше жұмыс жасай алады. Жоғарыда атап өткен тақырыптарға сай студенттер өздерінің қызығушылықтарын танытып, қызықты жауап бере білді. Оған дәлел:  «Қыз баланың бойында болашақта жақсы жар, жақсы ана, отбасы ұйтқысы болу үшін қандай білімі мен іскерлігі болуы керек?» деген сұраққа студенттің қайтарған жауабы мынадай еді: «Менің ойымша қыз бала тәрбиелі, инабатты, сыпайы болып өсуі тиіс. Оның  бойында рухани-адамгершілік қасиеттері мен жауапкершілігі, өмірге қажетті төзімділік, адалдық, тазалық, еңбекқорлық, әдептілік болуы керек. «Жақсы әйел – жаман еркекті кісі қылады. Жаман әйел – жақсы еркекті жүн қылады», - деп халқымыз бекер айтпаған деген ойды еске түсірді. Сонымен қатар, күйеуін – түсіне білетін, адал; балаларға – қамқор, мейірімді; басқаларға – ашық, қарым-қатынаста тез тіл табыса білетіндей болуы керек екендігі» туралы пікірлер айтылды. Жоғарыда аталған қасиеттердің барлығын өз бойына сіңірген қыз бала ғана жақсы отбасы иесі бола алады деп қорытынды жасадық. 

Ал, «Ер бала болашақта жақсы жар, қамқор әке, отбасы иесі болу үшін қандай білім мен іскерлікті игеруі тиіс?» деген сұраққа өлең жолдарын еске түсіріп былай жауап қайтарған еді:

                                  Не артық?

Көп сөзден орындалған бір іс артық,

Пайдасыз сары алтыннан күміс артық.

Атақтан сұрап алған намыс артық,

Жат жерден тас қазсаң да, ел іші артық.

Қайғы мен уайымнан үміт артық,

Ұрғаннан, ұрысқаннан үгіт артық.

Талаптан түк шықпайтын бақыт артық,

Бәрінен бұларды ұққан жігіт артық.

Бойында дүниетанымы, белгі бір құндылықтар жүйесі қалыптасқан ер жігіт болашақта жақсы жар, қамқор әке, мақтан ете алатын ұл, отбасы иесі мен өз Отанының ержүрек азаматы бола алады деп қорытынды жасады.

         «Отбасынтану» пәнін оқытуда теориялық білімдерімен қатар практикалық іскерліктерін де шыңдап, олардың іскерлік дағдыларын қалыптастыруға көңіл аударылады. Ол педагогикалық жағдаяттар мен рөлдік 115б.ойындардың барысында іс жүзінде асырылады. Олар келесідей:

Шаршап жүрген ене реніш білдіреді: «Таң атып алғаннан бері мен бір дамыл таппаймын. Осы үйдің шаруасы басқа ешкімге керегі жоқ...», - тыным таппайтын енелерге не деуге болады. Сіз сол енеге келін болсаңыз не істер едіңіз?  Бұл рөлдік ойынды студенттер ойнап, оның шешілу жолдарын ойын барысында көрсетеді.

Сонымен қоса, студенттерге бүгінгі өмірде көрніс алған мәселелер бойынша  жағдаяттарды  шешкізіп  отырамыз мысалы: 

Егер қайын енесі тыйышсыз адам болса, келінінің істеген жұмысының бәрін жаратпаса....  Ондай енемен қалай тіл табысуға болады? Немесе үйленгеннен кейін көптеген жастар қазіргі кезде ата-анасынан бөлініп шығып бөлек тұруды  қалайды. Бірге тұруды жақтамай, «бұл ескі жол» - деп түсіндіреді. Сіздің ойыңыз қалай? Үйленгеннен кейін ата-анамен жақын араласу қажетсіз бе?  

Екі жас бірін-бірі ұнатып үйленбекші болады. Некелесуге барғанда қыз бала өз фамилиясында қалатынын айтты (оның әкесі фамилиясын сақтап қалуын өтінген көрінеді). Ал жігіттің ата-анасы реніш білдірді. Қыз баланың шешімі дұрыс па? Бұл жағдайда кім кінәлі? Сіз қандай ақыл-кеңес берер едіңіз? т.б.

Осы жоғарыда көрсетілген рөлдік ойындар мен жағдаяттарды шешу барысында студенттердің көзқарастарын, қарым-қатынас жасауға даярлықтарын байқаймыз.

       Студенттер тәжірибе өту кезінде  тәрбие шараларының сценарийлерін құрып өткізеді, сахналық көрністерден үзінділер көрсетеді. Мысалы, «Сырға салу» салтын, «Махаббатсыз дүние бос», «Махаббат және ғашықтық», «Қызға қырық үйден тыю бүгінде маңызды мәселе деп санауға бола ма?», «Қызды тәрбиелеу – ұлтты тәрбиелеу» - деген тақырыптарда пікірталастар өткізілді, себебі қыз бала тәрбиесі қай кезеңде де бүкілхалықтық мәселе болған. «Болашақ отбасы туралы нені білу керек?» деген сценарий  құрылып дөңгелек үстел өткізіледі.

         1. Махаббатт- некеге тұрудың басты мотиві.

         2. Махаббатты зерттеген ғалымдар.

         3. Махаббат түрлеріне сипаттама.

         4. Махаббатты  сақтап қалу жолдары.

          Қазіргі кезде некеге тұруда жетекші мотив «махаббат» деп есептелінеді. Бірақ, «махаббатты» некеге тұрудың басты мотиві деп қарастырсақ, онда ажырасу саны неге азаймайды? Некеге тұрған адамдардың тең жартысы ажырасуға барады және ажырасудың саны жылдан жылға өсуде. Некеге тұруда махаббатан басқа рухани жақындық, материалдық есеп, психологиялық үйлесімдік, түрлі моральдық ойлар деген мотивтерде орын алады. Қазіргі кезде жастар арасында сауалнама жүргізгенде махаббаттан кейін материалдық есеп екінші орында, ал кейбір жағдайда бірінші орында екені анықталды. Қай заман болмасын отбасының берік болуына  махаббат өзінің ықпалын тигізетіні белгілі. Сондықтан жастар шынайы махаббатты жалған махаббат түрлерінен ажырата білулері керек.                             

             Жеке-даралық махаббат жайында Грецияның ең көне аңыздарының өзінде айтылған, ал классикалық дәуірде, ол жиырма бес ғасыр бұрын, 117б.Сократтың, Платонның және Аристотельдің рухани махаббат теориялары қалыптасты. Психологияда махаббаттың жаңа сатылары б.д.д. I ғасырында –   римдік ақындар Катулл, Вергилий, Гораций, Овидий жазған еді.

     Махаббаттың оптимистикалық моделін А.Маслоу ұсынған.

Стендаль өзінің «О любви» атты психологиялық-философиялық очеркінде махаббаттың төрт түрін көрсетті.

  XV ғасырдың Флоренциялық жаңа-платоник М.Фичино махаббаттың үш түрінің мүмкіндігі туралы айтқан.

Л.Каслер адамды ғашық болуға мәжбүр ететін үш себебін анықтап, пессимистикалық моделді ұсынды.

А.А.Ивин махаббаттың түрлерінен немесе сатыларынан тұратын концепцияны қарастырды.

Әлеуметтанушы Д.А.Ли және психологтар К.Хендрик пен С.Хендрик антикалық әдебиеттерге сүйене келіп, алатын ләззаттың типіне қарай махаббаттың негізгі үш түрін ұсынды.

Сонымен қатар, махаббат жайында З.Фрейд, А.Фромм, В.Райх, Р.Хатисс, З.Рубин, С.Л.Франк, Кэрролл Э.Изард, А.Афанасьев, В.И.Мустейн, В.П.Шестаков, В.Розанова, В.Соловьева, Р.С.Немов, Н.Бердяева, Л.Карсавин, Б.Вышеславцев, З.Гиппиус, П.Флоренский, С.Булгаков және т.б. ғалымдар зерттеген болатын.  

     Т.А. Флоренская бұл сөздің түрлі үш түсінігін көрсетеді: махаббат – жыныстық құштарлық ретінде; махаббат – сүйікті болу қажеттілігі ретінде; махаббат – басқа адамда үстемдік ету  ретінде.

1. Жыныстық құштарлықта басым болу. Т.А.Флоренскаяның көзқарасы бойынша, мұндай адамдар отбасын құруға қабілетсіз, яғни оларда өз сексуалдық қажеттілігін қанағаттандырудағы «объектілерді» өзгерту қажеттілігі өте жоғары болатындығын айтқан.

2. Сүйікті болу қажеттілігі. Бұл қажеттілік ерте балалық шақтан әрбір адамға тән. Бірақ, кейде бұл қажеттілік тек қана өзіне бағытталған болады. Сүйікті болу және сүюге қабілетсіз болу сияқты біржақты қажеттілік – ерте балалық шаққа тамырымен кететін қанағаттанбаушылық, жоғары алаңдаушылық сезімдерінен психикалық қорғаныш болып табылады. Бұл эгоцентристикалық, невротикалық мәні жағынан қажеттілік – өзіне деген махаббаттан, қызғаныштан, назар аударудың жоғарыланған қалауынан, ренішінен т.с.с. жоғарыланған талаптарынан туындайды. Мұндай адамдар некеде толып тұрған жұмыстармен емес, бір-бірінің арасындағы туындаған түсініспеушілік қатынастарын шешумен айналысады.

    3. Сүйе білуге қабілетті болу. «Сүйе» білу деңгейлерінің әртүрлілігі – өзара сезімдерінен бастап өзі бас тартқан махаббатқа дейін. Мұндай адамның махаббаты шынайы, әрі отбасыда берік болады. Егер де сезімдік 118б.қанағаттанулар өсіп отырса, онда махаббат та артып отырады: сүйген адамын жалықтырмай, оның рухани дүниесі одан әрі тереңінен ашыла түседі. Бір-бірін сүйген адамдар бір ағзаны құрастырады, оның бөлектенуі өлімге дейін апарады.

Махаббат сезімінің дамуы адам тұлғасының даму кезеңдеріне байланысты өтеді. Осыған байлынасты балалык жастық шақта оянған махаббаттың өзіндік ерекшеліктері бар. Ол қандай ерекшеліктер?

Кіршіксіз жастық шақтың алғашқы махаббаты әрқашан асқақ сезімге бастайды. Жасөспірім шақтағы алғашқы махаббатты жоққа шығаруға болмайды: оны адам баласының тарихы өмірі дәлелдеді.

     Жасөспірім шақтағы махаббат қиялға толы. Бұл кездегі махаббат көбіне достықтан шығады. Бірін-бірі сүйе жүрсе де, ұл бала мен қыз баланың көпшілігі өздерінің қарым-қатынастарын көбіне достық деп атайды. Жасөспірім шақтағы жаңа оянған сезімдер өзінің тазалығын сақтай отырып, бірте-бірте бұрынғыдан тереңірек мазмұнға  ие  бола түседі.

Әртүрлі күй кештіре жүріп, алғашқы махаббат аяқ астынан сөніп қалуы да мүмкін, нақты адам емес, қиялмен жасалынған келбетті де сүйгенде осылай болады. Бұрынғы бейненің орнына қияли жаңа бейне келуі мүмкін. Сондықтан да жігіттер мен қыздардың сезім мәдениеті жоғары болуы, ұстамдылық көрсетуі, өзін-өзі үнемі тәрбиелеуі талап етіледі. Бұлай болмаса, ерте оянған махаббаттың аяғы жеңілтектікпен некелесе салуға, өмірін өкінішке ұрындыруға, мектепті тастауға, асыл мұратты аяқ асты қылуға, арманынан айырылуға соқтыруы мүмкін. Демек, махаббат ерте оянған кезде жігітке немесе қызға жанашыр біреу (анасы, апасы, ағасы не сіңлісі, мұғалімі) болған жағдайды ақылмен ойландыра түсіндіруі керек-ақ. Тегінде нағыз махаббатты көрсеқызарлықтан қалай ажыратуға болады? Нағыз махаббаттың белгілері қандай? Нағыз махаббат адам қатынастарының барша байлығын өз бойына сіңіреді. Ол тек тән құмарлығымен ғана емес, ең алдымен жеке тұлғаның психологиялық даму деңгейімен, оның еңбекқорлығымен, одан қалды оның идеялық-саяси және құқықтық көзқарастарымен сипатталады.  Махаббат дегеніміз парасат гүлдері.  Адам  ның парасат тамыры сау болмаса, мөлдір махаббаты да болмақ емес.

Үлкен махаббат адам жанын жаңғырып, оны тазарта, жақсарта, күштірек ете түседі. Махаббаттың күштілігі сонда, ол адам өмірін қайта жарата алады. Шын ғашық болған адам рухани байып, шабытпен өмір сүреді. Шын беріле, жан-тәнімен сүйетін, өзінің де сүйікті екеніне сенетін адам өз ғашығының бақыты жолында азап пен жоқшылыққа да өзін-өзі құрбан етуге де дайын тұрады.

119б.Адам өмірінде қанша рет сүйе алады деген сұрақ та тууы мүмкін. Бұл сұрақтың жауабы адамның нені махаббат деп түсінуіне байланысты. Азды-көпті құмарту сезімі ойламаған жерден тұтануы мүмкін. Ол тез солады. Көрсеқызарлық «махаббат» болса, әрине, адам өз өмірінде талай рет сүйе алады. Шынайы махаббатқа әдепсіздік пен арсыздық әрқашан да жат. Онда өзара сыйласу, өзін-өзі ұстай білу, керек жерінде сүйгені үшін өз мүддесін құрбан ету басым болады. Ол отбасында дамып, байып, нығая түседі. Көбіне мұндай махаббат өмір бойына созылады. Сүйе білу – қабілет, ал сүюге қабілетсіз жастар бос өмір сүреді, ол жеке тұлға ретінде қалыптаспаған.

Шынайы махаббат үнсіз келеді, өйткені шын сезім алдымен сөзбен емес, іспен білінеді.

Ғашықтың тілі – тілсіз тіл,

Көзбен көр де, іштен біл – деп жырлаған Абай бұл жөнінде.

Ғашықтардың мінез-құлқы мәдениетті болуы тиіс. Егер адам тәрбиелі болса, онда ол біреуді сүйген кезде де өзін лайықты ұстайды.

Қайсыбір зерттеулерге жүгінсек, жастардың басым көпшілігі достарының арасында, би алаңында, жырақта жүргенде және тағы басқа жерлерде танысады екен.

Адамды жақсы тани білу үшін, онымен мүмкіндігінше көбірек араласқан жөн. Сүйіктіңнің жақсы жақтарын да кемшіліктерін де жете білуі үшін, оны өмірдің әрқилы сәттерінде көру қажет.

Ал махаббат түрлеріне келетін болсақ ғалымдар оның 6 түрін белгілеген. Бірінші түрі - агапэ, бұл түрі жеткіншек шақта кездеседі, алғашқы махаббат,  адамның  алғашқы сезімі, сүйген адамға  басқа ешкім тең келмейді деп санайтын  махаббат түрі.

Екінші түрі, ол эрос. Бұл махаббат адамды толық баурап алады, адам өзін-өзі бақылай алмай  да қалады, басқа адамдардың сын  айтуларын да елемейді. Бұл махаббат негізінде сенім, үміт, махаббат алынады, тек ақыл жетіспейді.

Үшінші түрі - людус деп аталады. Бұл махаббат ойын, бүгін біреу, ал ертең басқа адам ұнайды. Мұндай махаббатта терең сезім болмайды. Өкінішке қарай осы түрі қазіргі жастар арасында жиі кездеседі.

Төртінші түрі - прагма. Кемелденген махаббат. Ақыл-парасаттың негізінде есеп бойынша сүйген адамға қарау. Бұл махаббатты негізінен жақсы түріне жатқызуға болады. Мұнда шексіз, ойсыз берілу деген орын алмайды.

     Бесінші махаббаттың түсі – бұл мания.  Сүйетін адам өзіне, сүйіктісіне сенімді емес. Үнемі үрейлікте болып, қорқыныш сезімінде болады. Мұндай махаббат түріне тап болған жастар қызғаншақ келеді.

     Махаббаттың келесі түрі – сторге. Бұл махаббат түріне жылылық, нәзіктік, достық сезімдері тән. Мұндай махаббат иесі сүйе де, түсіне де, кешіре де, сене де, күте де біледі. Бұл махаббаттың түрі жастар арасында 120б.сирек, ал ересек адамдар арасында жиі кездеседі. Ол санамен,  сезіммен келетін махаббат. Сонымен, махаббат түрлерінің ішінде берік отбасын құруға мүмкіндік туғызатын махаббаттың түрлері прагма және сторге. Шынайы махаббат ақылдың, сананың және сезімнің тоғысуынан тұрады.   

  Көне Шығыстың тағылым кітаптарының бірі – «Шабдал бұтақтарында»: «Адам қалауының үш қайнары бар, олар: жан, сана және тән. 

 Жан қалауынан – достық,

 Сана қалауынан – сыйлау,

 Тән қалауынан – құмарлық туады.

 Осы үшеуінің қалауынан махаббат пайда болады», - деп  айтылған.

Махаббат - өзің үшін ғана емес, екінші адам үшін өмір сүре білу, сол екінші адамның қайғысына да, қуанышына да ортақ болу, бір-біріне үстемдік көрсетпей бірін-бірі сыйлай білу, шыдамдылық таныта отырып кешірімді болу, жақсылықтарын асырып, кемшіліктерінен арылуға көмектесу, сол арқылы тіршіліктің қадір-қасиетін танып, оны ардақтау деген сөз.

Шынайы махаббаттың басты белгісі – сүйген адамына ешқашанда жамандық ойламау. 

Үйленіп, балалы болғаннан кейін кейбір жастар сүйген адамын өзінің меншігіне айналдырғысы келіп тұрады, ол үлкен қателік, түбінде көптеген проблемаларды тудырады. Керісінше, адам өзін-өзін үнемі жетілдіре отыра, сүйген адамының көңілін қалдырмай, оған сеніммен қарап бостандығына нұқсан келтірмеу керек. 

Махаббаттың алтын тұғыры –достық, тұрақтылық. Тұрақтылық, орталылық, адалдық жоқ жерде шынайы сүйіспеншіліктің болуы мүмкін емес екені айдан анық.

Махаббат – таңғажайып кереметтерді дүниеге әкелуші. Адамзаттың көркемдік тарихын мәдениет пен махаббат тарихы деуге де болады. Тұңғыш суретшінің қолына құралды ұстатып, жартасқа бейне салдыртқан, тұңғыш ақынға шабыт сыйлап, өлең жаздыртқан осы махаббат екені даусыз. Ең ұлы көркем туындыларының авторлары махаббат сезімінің әсерімен шығарғаны тарихта аян. Әрине, барлық адамдардың сүйіспеншілігі шығармашылығынан көрініс тауып отырмайды. Бірақ шынайы махаббат сезімі бойын кернеген адам бақытты, жігерлі, құдыретті. Өйткені құс ұшуға жаралған сияқты, адам сүюге жаралған. Олай болса, ең ұлы арманына  ұмтылған немесе оған қолы жеткен адам бақытты болған. Сол себепті оны өмірдің мәңгілік жаңғыртып, жаңартушысы деудің қисыны бар.

№ 1 Тақырып : Отбасынтану пәні және оның міндеттері.

№2 Тақырып:  Отбасы тарихы

№3 Тақырып:  Отбасының функциялары.

№4 Тақырып:  Отбасының типтері

№5 Тақырып:  Отбасының әлеуметтік, құқықтық негіздері.

№6 Тақырып:  Отбасының тәрбие әдістері, тәрбие принциптері.

№7 Тақырып:  Отбасы тәрбиесінің мазмұны.

№8 Тақырып:  Отбасы тәрбиесіндегі ата- ананың рөлі.

№ 9 Тақырып: Отбасында бала тәрбиесіне әсер ететін факторлар.

№10 Тақырып: Ата -аналар беделі.

№11 Тақырып: Отбасындағы қарым-қатынас түрлері.

№12 Тақырып: Отбасындағы дау-дамайлар, олардың бала тәрбиесіне тигізетін теріс әсері.

№13 Тақырып: Ажырасудың бала психикасына тигізетін кері әсері.

№14 Тақырып: Отбасын зерттеу әдістері.

№15 Тақырып: Ата – аналардың педагогикалық мәдениетін көтеру жолдары.

№16 Тақырып: Психологтың отбасымен жұмыс жүргізу моделдері.

№17 Тақырып: Болашақ отбасылық өміргі даярлау мәселелері.

№18 Тақырып: Жұбай таңдауда жастарға ерлі-зайыптылықтың үйлесімділк заңдылықтарын білу қажеттілігі.

 №19 Тақырып : Махаббат отбасының моральдық негізі

Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

 1. Отбасындағы қандай тәрбие факторлары баланың денсаулығына әсер етеді?           

        2. Баланың дұрыс тамақтануына кері әсерін тигізетін жайттар қандай?. 3. Адамгершілікке тәрбиелеудің «алтын ережесі» қандай?   

       4.  Отбасындағы еңбекке тәрбиелеудің түрлерін атаңыз.

5. Отбасында балалардың қаламайтын тәрбие беру әдісі қандай ?                   

    37б   6. Жыныстық тәрбие берудегі қиындықтар қандай?

       7. Жыныстық тәрбие берудің құралдары қандай?

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

      Отбасындағы балалардың денсаулығы... ... байланысты.

       Отан.....басталады.                        

       Отансүйгіштікке тәрбиелеу дегеніміз....

       Құқықтық тәрбие дегеніміз....

       Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын құрайды....

       Еңбекке тәрбиелеу үшін отбасында.... болуға тиіс.

        А.С.Макаренко еңбекке тәрбиелеудің.....түрлерін атаған.

        Жыныстық тәрбие беру ол......

        Жыныстық  идентификация дегеніміз....

        Жыныстық тәрбие беруді .... жастан бастау керек.

 1. Отбасы-неке қатынастарының дамуына тыйым салу қалай әсер етті?

 2. Еркекпен әйелдің қатынастарын реттеу динамикасы қалай өтті?

 3. Полигамдық қатынастардың қандай түрлері бар?

 4. Қоғаммен отбасының даму арасында байланыс қандай?

              Қажетті жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

      Жұптық некенің пайда болуына әсер етті....

     Америка этнографы  Л. Морган « Көне қоғам»   атты еңбегінде алғашқы   қауымдық құрылыста отбасы түрілерінің даму жолын бүкіл әлемге ... тұрғыда түсіндіріп, ... некеге  негізделгенін мәлімдеді.

  Үлкен патриархал отбасы ол....

  Қазіргі кезде кең тараған отбасы ол...

  Қазақ отбасы тарихында көп әйел алу салты болған ол .... деп аталған.

  Көп  рет некелесу ол....

 Ал бір әйелдің бірнеше күйеуге шығуы ол.... деп аталған.

Қазақтарда жеңге алу және балдыз алу салттары болған ,олар ... және ... деп аталған. Қазақстанда отбасы тарихын зерттеген....                                

        Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

 1. Отбасы функциясы  деген не?

2.Отбасының функциялары қажеттіліктермен қандай байланыста?

3.Отбасының қандай функцияларының іске асуы қазіргі кезде проблема тудырып отыр?

4.  Отбасының репродуктивті функциясының іске асуына қандай фактор әсер етуде ?

5. Отбасының экзистенциалды функция деген не ?

       6.  Отбасының тәрбиелік функциясының  неше аспектісі бар?

7.  Отбасында коммуникативтік  функция  қандай рөл атқарады ?

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

           Отбасының функциялары ....байланысты.

          Спецификалық функцияларға ...  функцияларды жатқызамыз.

Спецификалық  емес функцияларға ...   жатқызамыз.

          Отбасының функцияларын зерттеген ғалымдар...

 

                    Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

2.Отбасындағы педагогикалық-психологиялық ахуалға қарай қандай түрлерге бөлінеді? 

3.Балалар саны бойынша қандай түрлерге бөлінеді? 

4.Жұбайлар арасындағы билікті бөлу құрылымына қарай қандай түрлерге бөлінеді?  

5. Отбасы әлеуметтік ортасына сай қарай қандай түрлерге бөлінеді?                   

       6. Космополит  отбасылар деген  қандай  отбасылар ?

       7. Жағдайсыз отбасылар деген қандай отбасылар?

              Қажетті жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

        Жағдайсыз отбасыларға  жатады:...

Отбасының  қазіргі кезде кең тараған түрлері ....

 Отбасының  типтерін зерттеген ғалымдар...

      Ю.Азаров отбасының ...  ... түрлерін зерттеді.

     В.В.Юстицкий отбасының мынадай түрлерін .... анықтады.

 1. Отбасы туралы  Заң неше бөлімдерден тұрады?

        2.Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңы қашан шықты?

3.Балалар саны бойынша қандай отбасы көп балалы болып есептеледі? 

       4. Отбасына қандай көмек түрлері көрсетіледі ?

5. Отбасына көрсетілетін әлеуметтік көмек түрлері қандай ?                   

       6. Қазақстан Республикасының «Балалар құқығы туралы Заңы» қашан шықты ?

       7. ҚР  Конституциясының  қай тарауында неке мен жанұя,ата- анамен, бала құқықтары мен міндеттері көрсетілген?

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

Отбасына қазіргі кезде кең тараған  көмек көрсету түрлері ....

 Отбасының  қандай типтері жетім балаларға арналып салынған ...

     « Бөбек» қорының қолдауымен жас аналар үшін   ...  ашылды.

     «Отбасы ,әйелдер және демографиялық мәселелері»  бойынша  арнайы кеңес ....құрылды.  

        Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

        2. Тәрбиенің ізгілік принципі  отбасы тәрбиесінде қалай іске асады?

3. Тәрбиеде «талап бірлігін сақтау» дегенді қалай  түсінесіз ? 

       4. Отбасына қандай әдістер тәрбие беруде тиімді?

5. Отбасында балалардың қаламайтын тәрбие беру әдісі қандай ?                   

       6. Жазалау әдісін отбасы тәрбиесінде қолдану керек пе?

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

      Отбасына қазіргі кезде кең тараған  әдіс түрлері ....

       Отбасында  сөз арқылы өтетін әдістер  ...

       В. А. Сухомлинский  санаған тиімді әдісі   ….

          П.Лесгафтің пікірі бойынша, ананың балаға деген соқыр махаббаты «       баланы .... ұрғанан ... зиянды».

       Егер   ата-аналар өз балаларынан өздері орындамағанды талап етсе...

       Отбасында балаларды тәрбиелеуде... көрі ... арқылы тәрбиелеу тиімді.     

        Мадақтауды  тәрбиеде ....қолдану керек.

 Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

        2. Баланың дұрыс тамақтануына кері әсерін тигізетін жайттар қандай?. 3. Адамгершілікке тәрбиелеудің «алтын ережесі» қандай?   

       4.  Отбасындағы еңбекке тәрбиелеудің түрлерін атаңыз.

5. Отбасында балалардың қаламайтын тәрбие беру әдісі қандай ?                   

    37б   6. Жыныстық тәрбие берудегі қиындықтар қандай?

       7. Жыныстық тәрбие берудің құралдары қандай?

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

      Отбасындағы балалардың денсаулығы... ... байланысты.

       Отан.....басталады.                        

       Отансүйгіштікке тәрбиелеу дегеніміз....

       Құқықтық тәрбие дегеніміз....

       Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын құрайды....

       Еңбекке тәрбиелеу үшін отбасында.... болуға тиіс.

        А.С.Макаренко еңбекке тәрбиелеудің.....түрлерін атаған.

        Жыныстық тәрбие беру ол......

        Жыныстық  идентификация дегеніміз....

        Жыныстық тәрбие беруді .... жастан бастау керек.

 1.Келесі ұғымдарды: рөл, конвенционалды(мораль,заң, құқық бойынша)  және тұлғааралық рөлдер, эгалитарлық, патриархалды отбасылар деген ұғымдарды қалай түсінесіз?           

 45б.2. Отбасындағы рөлдер жүйесі қандай талаптарға сай болулары керек?

       4.  Отбасын кім басқаруға тиіс?

5. Отбасында балаларға деген соқыр махаббат неге әкеліп соғуы мүмкін?                   

       6. Отбасында бала тәрбиесінде қандай қателіктер жиі кездеседі?

       7.  Отбасында бала тәрбиесінде әке, ана қандай рөлдер атқарады?

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

      Отбасындағы балалардың тәрбиесі ... байланысты.

       Халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған  әйелдер....

       Отбасындағы баланың дамуына қолайлы жағдайдың бастысы...

        Ананың алдында өз борышыңды.... ақтай алмайсың.

        Әке балаға....      

        А.С.Макаренко  «Семья үлкен және жауапты іс, осы істі ата-аналар басқарады және ...... жауап береді»

 Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

        2. Отбасындағы тәрбие факторларын атаңыз.

3. Тәрбие факторларын зерттеген қандай ғалымдар?

       4.  Отбасының тәрбиесіне қандай негативті факторлар әсер етеді ?

5. Отбасында негативті факторларларды зерттеген қандай ғалымдар?  

       6. Отбасында бала тәрбиесінде қандай стильдер  жиі кездеседі?

       7.  Отбасында бала тәрбиесінде қандай стиль тиімді?

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

           Отбасындағы балалардың тәрбиесіне әсер етеді ...

           Отбасындағы балалардың тәрбиесіне  бірінші қателік.   ....

          Отбасындағы баланың  тәрбиесіндегі екінші қателік ...

          Отбасындағы баланың  тәрбиесіндегі төртінші қателік....

          Бала тәрбиесіне өте аз уақыт бөлу ....қателік.

           Шектен тыс қаттылық.... қателік.

             Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

        2. Бедел деген не?

3. Бедел қалай қалыптасады?

       4. Жалған бедел түрлері туралы пікір айтқан кім ?

5. Жалған беделдің қандай түрлерін білесіз?  

       6. Жалған беделдің қандай түрлері  тәжірибеде жиі кездеседі?

       7. Нағыз беделдің компоненттеріне не жатады?

                    Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

          Бедел –дегеніміз латын тілінен алғанда «....» деген мағынаны білдіреді.

          Отбасындағы балалардың тәрбиесіне кері әсерін тигізетін  бедел түрі ....

          Күш немесе жаншу беделі ол....

          Шексіз үйретумен, көпіртіп өсиет айтумен  өтетін бедел түрі....

          Шектен тыс қаттылық  көрсету арқылы өтеті бедел  ол....

 1. Отбасындағы  қарым-қатынастың дұрыс болып қалыптаспауына қандай факторлар әсер етеді?           

        2. Отбасындағы қатынас түрлерін С.В.Ковалев  неше түрге бөлген?

3. Казіргі  психологияда қатынастардың қандай түрлері белгіленген?

       4. С. Броди ананың қатынасында неше түрлі  типін белгілеген?

5. А.Е.Личко отбасында ата-ана мен баланың арасындағы қарым –қатынастың  қандай түрлерін  көрсеткен?  

       6.  Отбасындағы психологиялық саулық сақталмай, кикілжіңнің, зорлық-зомбылықтың әсерінен балалар бойында қандай жағымсыз эмоциялар туындайды?

     7. Ата-ананың балаға деген қарым- қатынасын қандай тест сауалнамасы    арқылы  анықтауға болады? 

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

   Ынтымақтастық – идеалды қатынас түрі ... сипатталады

   Паритет ол... ... қатынас.

Конкуренция  ол...

 Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

        1. Дау –дамайлар деген не?           

        2. Отбасындағы ерлі-зайыптылардың арасындағы дау–дамайлардың        пайда болу себептері қандай?

3.Дау –дамайлардың түрлері қандай?

       4. Дау –дамайлардың аяқталу жолдары қандай? 

5. Дау –дамайлардың алдын алу  жолдары қандай? 

       6.  Отбасындағы дау –дамайлардың,  кикілжіңнің, зорлық-зомбылықтың әсерінен балаларда  қандай проблемалар туындайды?

    7.   Дау-дамайлар  мәселелерін зерттеген  ғалымдар кімдер? 

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

 Дау-дамайлар-отбасында адамдардың..., ..., ...қарама- қайшы келу барысында туындайтын келіспеушіліктер.

  Конфронтация – қарсыласқан адамдар бір бірінің  позициясын...    .

            Компромисс,  екі жаққа да ... жолы.

           Дау-дамайлар болып тұратын отбасы түрлері....

           Дау-дамайлар шешілу жолдары...  , ....  .

           Дау-дамайлардың  ең қызған кезі ....  деп аталады.

           Дау-дамайлардың  басталу кезі ....  деп аталады.

 Келесі жағдаяттардың дұрыс шешілу жолдарын көрсетіңіз:

Сенбі кунінің  кеші. Куйеуі теледидардан  спорт туралы хебарды көргісі келеді, ал әйелі – телесериалды  басқа бағдарламадан көргісі келеді. 

 Әйелі баласына сабақ  оқуын талап етіп ұрысады, ал куйеуі теледидар көруге кедергі жасама деп  ренжиді.

             Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

        1. Ажырасу деген не?           

        2. Отбасындағы ерлі-зайыптылардың ажырасу себептері қандай?

3.Ажырасудың түрлері қандай?

       4.Ажырасудың  бала психикасына тигізетін кері әсері қандай?                               

5. Ажырасудың  отбасы  мүшелерне тигізетін кері әсері қандай?                              

       6.  Ажырасқан отбасында  балаларда  қандай проблемалар туындайды?

        7.Ажырасу мәселелерін зерттеген ғалымдарды атаңыз. 

              Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

       Ажырасу себептеррі..... 

73б.        Қоғам үшін ажырасу салдары.....

         Эмоционалдық көңіл куйдің  бұзылуың психологтар ....  .... бөледі.

        Ажырасу трлері....

       Ажырасқан отбасындағы балаға педагогикалық – психологиялық  көмек түрлері....                    

        1. Отбасын зерттеу мақсаты қандай ?           

        2.Отбасын зерттеу әдістері қандай?

3. Отбасын зерттеуде басшылыққа алатын принциптер қандай?

       4. Отбасын зерттеуде  қандай қйындықтар кездеседі?  

       5. Отбасын зерттеуде жиі қандай әдістер қолданылады?

       6. Отбасында бала мен ата-ананың қарым-қатынасының  анықтау үшін қандай зерттеу әдісін қолдануға болады?

            Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

           Отбасы мәселелерін зерттеген ғалымдар .... 

         Отбасы мәселелерін зерттеу арқылы... ... анықталады.  

          Отбасы мәселелерін зерттеу  ...  деңгейден тұрады.  

      «Отбасының кинетикалық суреті» тестісін қолдану арқылы.... мәліметтер алуға болады.           

А.Я.Варга және В.В.Столинің тестісі арқылы....  ... анықталады.

       Отбасын   зерттеуде жиі қолданылады.... әдісі. 

      Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді өңдеу үшін ....және ... әдістер қолданылады.

        1. Отбасымен психологтің әрекеттесуі  қандай болуға тиіс ?           

        2.Психолог мектепе қандай функция атқарады?

3. «Педагогикалық мәдениет» қандай компоненттерден тұрады?

       4. «Педагогикалық мәдениет»  дегенді қалай түсінесіз, тәжірибеде іске асу жолдары қандай?  

5.  Қандай  жұмыс түрлері ата-аналардың білім деңгейлерін тереңдетуде  қолданылады?

       6. Мектепте  ата-аналар комитеті  қандай  көмек көрсетеді ?

            Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

            Педагогикалық мәдениет мәселелерін зерттеген ғалымдар .... 

          Ата-аналармен жүргізілетін жұмыс формаларына....,..., ..., ..., ..., жатады.

           Ойын келесідей функциялар ..., ..., ..., ..., ..., ... атқарады.              

            дискуссия – пікірталас ол.....

           Психологиялық  ойын дегеніміз....

            Конференция турлеріне...,..., ..., ..., жатады.

           Зерттеу әдісі негізінде ...,..., ..., ...  жиналады.

            Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

            1.Педагог-психологтың оқушылардың ата-аналарымен жұмыс жасаудың негізгі міндеттері қандай?

             2.Педагог-психологтың  ата-аналарымен жұмыс жасауда басшылыққа алатын принциптер қандай?

             3.Педагог-психологтың  ата-аналарымен жұмыс жасаудың қандай моделдерін білесіздер?

    4.Ата-аналармен топтық жұмыс  қандай функциялар атқарады?

    5. Ата-аналармен жеке дара жұмыс түрлері қандай?

    6. Ата-аналармен топтық жұмыс түрлері қандай?

    7.Ата-аналармен  жұмысты нәтижелі ұйымдастыру үшін нелерді ескеру қажет?

 102б.             Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

      Ата-аналармен топтық жұмыс түрлеріне ...., ...жатады .

      Ата-аналармен жеке  жұмыс  түрлері ол....

     Ата-аналармен топтық жұмыс бірнеше ...... атқарады.

     Ата-аналармен  проблемалық жұмыс түрлеріне....  жатады.

     Ата-аналармен  кеңес беру...... көздейді.

     Психологиялық коррекция ол.... түрлері арқылы іске асады.

 

 Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

            2. Жастарды отбасылық өмірге даярлау керек пе?    

             3.Жастарды отбасылық өмірге даярлау мәселелерін қандай ғалымдар  зерттеген?

    4.И.В.Гребенниковтың пікірінше өсіп келе жатқан ұрпақты ң отбасылық өмірге даярлығы қандай аспектілерді қамтиды?

    5. В.С. Торохтидің пікірінше өсіп келе жатқан ұрпақты ң отбасылық өмірге даярлығы қандай аспектілерді қамтиды?

    6.Л.Б.Шнейдердің пікірінше некеге даярлық неше аспектілерден тұрады?

    7.Отбасылық өмірге даярлық деген не?    

                  Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

        Отбасылық өмірге даярлық деген.....

       Л.И.Савинов некеге дейінгі даярлық деңгейіне  .....  жатқызады.                  И.В. Гребенников мектеп жасындағы балалардың отбасылық өмірге даярлығына ....    .....  .....  ....    ....  жатқызған. 

          психологиялық дайындық ол.....

            әлеуметтік даярлық ол.....                

         физиологиялық-гигиеналық дайындық ол.....

          құқықтық дайындық дегеніміз....

                    Отбасы адамға керек.....

                    Отбасында бақытты болу үшін......

 

Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

            2. Жастарды отбасылық өмірге даярлау керек пе?    

             3.Жастарды отбасылық өмірге даярлау мәселелерін қандай ғалымдар  зерттеген?

    4.И.В.Гребенниковтың пікірінше өсіп келе жатқан ұрпақты ң отбасылық өмірге даярлығы қандай аспектілерді қамтиды?

    5. В.С. Торохтидің пікірінше өсіп келе жатқан ұрпақты ң отбасылық өмірге даярлығы қандай аспектілерді қамтиды?

    6.Л.Б.Шнейдердің пікірінше некеге даярлық неше аспектілерден тұрады?

    7.Отбасылық өмірге даярлық деген не?    

                  Қажетті, жетіспейтін сөздерді не сөзді қос:

        Отбасылық өмірге даярлық деген.....

       Л.И.Савинов некеге дейінгі даярлық деңгейіне  .....  жатқызады.                  И.В. Гребенников мектеп жасындағы балалардың отбасылық өмірге даярлығына ....    .....  .....  ....    ....  жатқызған. 

          психологиялық дайындық ол.....

            әлеуметтік даярлық ол.....                

         физиологиялық-гигиеналық дайындық ол.....

          құқықтық дайындық дегеніміз....

                    Отбасы адамға керек.....

                    Отбасында бақытты болу үшін......

Қорғаншы (қамқоршы)-қорғаншылық пен қамқоршылық жөніндегі міндеттерді жүзеге асыру үшін заңда белгіленген тәртіппен тағайындалған адам.

Қорғаншылық (қамқоршылық) - кәмелетке толмағандардың және сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдардың құқықтары  мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысанасы.

                                                       4

Суррогат  ана - суррогат ана мен ықтимал ата-ана арасындағы шарт бойынша бойға бала бітіру, оны көтеру және туу.

Рөл – бұл тұлғаның әлеуметтік функциясы, өзара қарым-қатынас жүйесінде, нормаға сәйкес қабылданған, адамдардың қоршаған ортаның позициясына немесе статусына  мінез-құлқының тәуелділігі.

Адамгершілік- тәрбиеленушілердің қоғамдық мораль талаптарына сәйкес адамгершілік қасиеттерін мақсат көздеп қалыптастыру үшін олардың санасына, сезіміне, тәртібіне ықпал ету.

Жыныстық тәрбие – сапалы қасиеттерге бағытталған, сонымен қатар тұлғаны қалыптастыру үшін, қоршаған ортаға қажетті адамның жыныстық жағынан қарама – қарсы келесі адаммен қатынасын анықтайтын процесс.

Ата-ананың педагогикалық мәдениеті – ол  адамның жалпы мәдениеттің бір компоненті, ғасырлар бойы бала тәрбиесі жайлы жинақталған біліммен тәжірибе. Отбасындағы бала тәрбиесі ата-аналардың педагогикалық мәдениет деңгейіне тікелей байланысты.

Ата-аналар жиналысы – педагогтың басшылығымен ата- аналармен  бірлесіп өтетін балалар тәрбиесіне қатысты түрлі проблемаларды шешу мақсатында біріккен отырыс.

Дәріс – бұл тәрбие проблемаларының маңызын ашатын психологиялық – педагогикалық білім беру түрі.

Конференция – бала тәрбиесіне қатысты білімнің кеңейтіліуін, тереңдетіліуін, бекітілуін қарастыратын психологиялық – педагогикалық білім беру түрі.

Практикум – бұл бала тәрбиесінде ата-аналардан педагогикалық икемділікті қалайтын, туындаған педагогикалық жағдаяттарды тиімді шешуге мүмкіндік беретін, ата-аналардың өзіндік педагогикалық ойлау қабілеттерін жетілдіруге арналған жаттығулар түрі .   

Рөлдік ойындар – ҰШІ түрі, қатысушылардың педагогикалық икемділіктерін қалыптастыру  дәрежесін жетілдіруді, мамандықпен таныстыруды көздейді.

               «Отбасынтану» пәні бойынша тест сұрақтары.

1.     «test»

Отбасы- бұл белгілі адамдар тобы, өзара  бірлескен... артығын сызыңыз

a)     Некелік қатынастар арқылы бірлескен, адамдар тобы

b)    Туыстық қатынаста

c)     Күнделікті өмір және моральдық жауапкершілік негізінде

d)    Материалдық қажеттілікпен.....

e)     Ұрпақ жалғастыру қажеттілігімен

2.     «test»

Отбасы міндеттеріне жатпайтынын  белгілеңіз.

a)     Баланың дамуы және жетілуі үшін қолайлы жағдай жасау

b)    Әлеуметтік-экономикалық және психологиялық жағынан баланың құқығын қорғау

c)     Отбасындағы дәстүрлерді және үлкендерді сыйлауды балаға үйрету

d)    Өмірге қажетті практикалық білік дағдыларды балаға үйрету, өздік «Мен» позициясын қалыптастыру

e)     Тек өзінің ғана қамын ойлауға тәрбиелеу....

3.     «test»

Отбасылық тәрбие жағдайының біреуі қате. Соны табыңыз.

a)     Бірге әрекет жасау

b)    Ата-ананың педагогикалық білімі

c)     Жақсылықтарға сүйене отырып тәрбиелеу

d)    әлеуметтік және отбасы тәрбиелерін байланыстыру

e)     баланың дегенін істеу....

4.     «test»

Ата-ананың және туыстардың күшімен жасалатын оқыту және тәрбиелеу жүйесі.

a)     Адамгершілік тәрбиесі

b)    Экологиялық тәрбие

c)     Эстетикалық тірбие

d)    Отбасылық тәрбие....

e)     Еңбек тәрбиесі

5.     «test»

Некелік және туыстық қатынас арқылы байланысқан әлеуметтік-психологиялық кішігірім адамдар тобы.

a)     Сынып

b)    Отбасы....

c)     Халық

d)    ұжым

e)      адамдар тобы

6.     «test»

Ерлі-зайыптыларға ешбір жауапкершілік және ешқандай міндет жүктеусіз жасалатын неке.

a)     Материалдық қажеттілікпен жасалған неке

b)    Фиктивті неке....

c)      Жалған  неке

d)    Некеге діни орындарында тұру

e)     Махаббат негізінде жасалған неке

7.     «test»

Некеге тұрудың мақсаты. Артығын белгілеңіз.

a)     Махаббатты сақтау үшін

b)    Ұрпақ жалғастыру

c)     Жыныстық қатынастарды ретке келтіру және отбасын құру

d)    Балаларға қамқор болу

e)     Туыстарға қамқор болу....

8.     «test»

Отбасы және неке туралы заңның қай бөлімінде некеге тұрудың шарттары қарастырылады.

a)     1

b)    2....

c)     3

d)    4

9.     «test»

   Некеге тұруға рұқсат етілмейді.

a)     10-15 жас аралықтағы адамдарға

b)    Әртүрлі ұлт өкілдеріне

c)     Әртүрлі қалада тұратын адамдарға

d)    Ажырасқан, бірақ ортақ балалары бар адамдарға

e)     Асырап алушыларға және асырап алынушыларға....

10. «test»

Қандай грек философы бірлік үшін әйелдің, балалардың және мал-мүліктің жалпыға ортақ болуын ұсынған:

a)     Платон....

b)    Аристотель

c)     Кант

d)    Гегель

e)     Сократ

11. «test»

Отбасынтанудың объектісі.

a)     Бала тәрбиесі

b)    Ерлі-зайыптылар және туыстар арасындағы қарым-қатынастар

c)     Тәрбие институты ретінде отбасының даму тенденциясы және жағдайы.....

d)    Отбасының микроклиматы

e)     Отбасы функциясы және типтері

12. «test»

Отбасынтану пәнінің теориялық курсының оқу пәні болып табылады...

a)     Тәрбие мазмұны

b)    Тәрбие әдістері

c)     Тәрбие амалдары

d)    Отбасындағы тәрбие механизмі, баланың тұлғалық дамуына тәрбиенің әсері.....

e)     Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы

13. «test»

    «Жанұя –адамдардың қарым – қатынастарының ең бірінші түрі және ол мемлекеттің бірінші кішігірім бөлігі», - деп санаған кім?

a)     Платон

b)    Аристотель....

c)     Кант

d)    Руссо

e)     Сократ

14. «test»

 «Өзгермейтін бастапқы қоғамдық ұяшық: отбасылардың бірігуі нәтижесінде мемлекет пайда болған»,- деген  кім?

a)     Платон....

b)    Аристотель

c)     Кант

d)    Руссо

e)     Сократ

       15. «test»

a) Платон

b) Аристотель

c) Кант

e) Сократ

№2 тақырып: Неке және отбасы институтының тарихы. Әртүрлі даму сатысындағы отбасы және әлеуметтік ортаның қатынасы.

«Қауымдастықтың ең көне формасы  бұл – отбасы» деген кім?

a)     Ж.Ж.Руссо....

b)    Сухомлинский

c)     Ушинский

d)    Кант

e)     Гегель

2.     «test»

Адамдарға өмір сүруге қажетті адамгершілік қасиеттерін анықтайтын ереже.

a)     Адалдық

b)    Тәрбие

c)     Мораль....

d)    Бедел

e)     Этика

3.     «test»

Патриархалдық отбасын өзгермейтін әлеуметтік орта деп есептеген кім?

a)     Платон.....

b)    Геродот

c)     Аристотель

d)    Сократ

e)     Плутарх

4.     «test»

Ежелгі грек ойшылдарынан идиалды мемлекет жобасына көп сын айтқан кім?

a)     Аристотель....

b)    Сократ

c)     Геродот

d)    Платон

e)     Герцен

5.     «test»

Некелік отбасы қарым-қатынас мінез-құлқын анықтаған кім?

a)     А.И.Герцен

b)    Платон....

c)     Ж.Ж.Руссо

d)    Л.Морган

e)     Радищев

6.     «test»

16 ғасырдағы Ежелгі Русь ескерткіштерінің қайсысында балалардың адамгершілік тәрбиесі және отбасылық өмірге дайындық  жобасы бейнеленген?

a)     «Пчела»

b)    «Пролог»

c)     «Злотоуст»

d)    «Домострой»....

e)     князь Мономахтың «Балаларды оқытуы»

7.     «test»

Бір ру арасындағы некелік қатынас түрі...

a)     Полигамия

b)    Экзогамия....

c)     Полиандрия

d)    Моногамия

e)     Полигиния

8.     «test»

Ер адамға бірнеше әйел ала алатын некелік қатынас түрі...

a)     Полигамия

b)    Экзогамия

c)     Полиандрия

d)    Моногамия

e)     Полигиния....

9.     «test»

Әйелдің бірнеше күйеуі бар жағдайдағы некелік қатынасы...

a)     Полигамия

b)    Экзогамия

c)     Полиандрия....

d)    Моногамия

e)     Полигиния

10. «test»

Қос неке дегеніміз ол...

a)     Полигамия

b)    Экзогамия

c)     Полиандрия

d)    Моногамия....

e)     Полигиния

11. «test»

«Отбасының, жеке мүліктің, мемлекеттің пайда болуы және дамуы» еңбегінің авторы кім?

a)     К.Маркс, Ф.Энгельс.....

b)    Л.Морган

c)     Кант

d)    Фейребах

e)     Ж.Ж.Руссо

12. «test»

«Отбасы қоғам дамуы сияқты дамып және соның дамуына сәйкес дамуы керек» деген ойды кім айтқан?

a)     Л.Морган

b)    К.Маркс.....

c)     Ф.Энгельс

d)    Кант

e)     Гегель

13«test»

 « Көне қоғам»  атты еңбектің -  авторы  кім?

                    a) Платон

                     b) Аристотель

c)     Л.Морган....

          d)  Руссо

           e)  Сократ

14.«test»

Қазақтарда жеңге алу  салттары болған ,олар қалай  деп аталған?

      a)  левират....

b)  сорорат

c)  полигиния

d)  полигамия

e)  полиандрия

       15. «test»

   Қазақтарда  балдыз алу салттары болған ,олар  қалай    деп аталған?

      a)  левират

b)  сорорат....

c)  полигиния

d)  полигамия

e)  полиандрия

№3 тақырып: Қазіргі заманға сай отбасының типтері мен функциялары.

  Шамалы ғана өмір тәжірибесі бар, бөлек шыққан жас отбасы.

a)     Нуклеарлы отбасы.....

b)    Толық отбасы

c)     Толық емес отбасы

d)    Жағдайы нашар отбасы

e)     Жағдайы жақсы отбасы

2.     «test»

Отбасының қай функциясы ұрпақ жалғастыру және биологиялық дамуға жауапты?

a)     Репродуктивті.....

b)    Бос уақытты ұйымдастыру функциясы

c)     Тәрбиелік

d)    Әлеуметтік

e)     Шаруашылық

3.     «test»

Ең көп тараған отбасы түрі...

a)     Нуклеарлы.....

b)    толық емес

c)     екі сатылы

d)    үш сатылы

e)     патриархалды

4.     «test»

Үлкен тәрбиелік потенциалына ие отбасы ол...

a)     толық емес

b)    толық

c)     нуклеарлы

d)    үш сатылы

e)     патриархалды....

5.     «test»

6.     Баланың  бос уақыттын  ұйымдастыру функциясы ол...

a)     тәрбиелік

b)    шаруашылық

c)     баланың уақытын ойластыру ....

d)    әлеуметтік

e)     репродуктивті

7.     «test»

     Баланың еңбекке бейімділігін қалыптастырып, дамытатын функциясы  ол...

     a) тәрбиелік

b)    Шаруашылық.....

     c) бос уақытты ұйымдастыру функциясы

     d) әлеуметтік

     e) репродуктивті

8.      «test»

Баланы әлеуметтік өмірге дайындайтын отбасының функциясы ол...

a) тәрбиелік

b) шаруашылық

          c) бос уақытты ұйымдастыру функциясы

d) әлеуметітк.....

 e) репродуктивті

9.     «test»

Баланы  өмірге әкелуге байланысты  функцияы  ол...

a)     тәрбиелік

b)    шаруашылық

c)     бос уақытты ұйымдастыру функциясы

d)    әлеуметітк

e)     репродуктивті.....

10. «test»

Баланың  тәртібін, мінез-құлық ерекшеліктерін қалыптастырып, дамытатын функцияы  ол...

a)     шаруашылық

b)    әлеуметтік рөлді игеруі

c)     тәрбиелік.....

d)    репродуктивті

e)     экономикалық

11. «test»

Қалалық отбасылардың бала тәрбиесіндегі артықшылықтары

a)     қосымша білім беру мүмкіндігі.....

b)    еңбек әрекетіне қатыстыру

c)     эстетикалық тәрбие

d)    бос уақытты түрліше етіп ұйымдастыру

e)     ақыл-ой тәрбиесі

12. «test»

Ауылдық отбасылардың бала тәрбиесіндегі артықшылықтары

a)     қосымша білім беру мүмкіндігі

b)    еңбек әрекетіне қатыстыру.....

c)     эстетикалық тәрбие

d)    бос уақытты түрлі етіп ұымдастыру

e)     ақыл-ой тәрбиесі

13. «test»

Идеалды, негативті, негативті-қозғыш, гармониялық толық емес деп түрлерге  бөлген кім?

a)     А.С.Макаренко

b)    Ю.Азаров....

c)     В.А.Сухомлинский

d)    С.И.Голод

e)     Т.А.Куликова

14.«test»

Калалық отбасылардың бала тәрбиесіндегі ерекшелігі неде?

 a) қосымша білім беру мүмкіндігі

 b) еңбек әрекетіне қатыстыру

           c) эстетикалық тәрбие

           d) бос уақытты түрлі етіп ұйымдастыру....

 e) ақыл-ой тәрбиесі

15. «test»

Ең  аз тараған отбасы түрі...

a) Нуклеарлы.....

b) толық емес

c)екі сатылы

           d)үш сатылы

            e)патриархалды.....

№4 тақырып. Отбасының рөлдік жүйесі

1. «test»

Отбасының тәрбие потенциалы неге тәуелді?

a)     Материалдық жағдайға

b)    Ата-ананың білімі мен мәдениет деңгейіне....

c)     Отбасының типіне

d)    Бос уақыттың  болмауына

e)     Ата-ананың мінез-құлқына

2. «test»

Мәдениетті адам деп кімді айтуға болады?

a)     Ішімдік ішпейтін және темекі шекпейтін адамды

b)    Салауатты өмір салтын ұстанатын адамды

c)     әртүрлі жағдайда өзін ұстай алатын адамды....

d)    театрға, мұражайға баратын адамды

e)     жинақы, ұқыпты адамды

3.«test»

a)     Әлеуметтік регресс

b)    өмір талабының төмендеуі

c)     моральдік талаптың төмендеуі

d)    әртүрлі жастағы адамдардың қарым-қатынас жағдайының төмендеуі

e)     әлеуметтік орта өміріндегі өзгерістедің ықпалы....

4.«test»

Отбасының тәрбиелік ықпалы

      a)төмендеді....

b)    өзгермей қалды

c)     жоғарылады

d)    өзгерген, өзгермегенін білу қиын

e)     өзгерді

5.«test»

a) 8

                     c) 10.....

                     d) 11

                     e) 12

6.«test»

Патриархалды отбасында бала тәрбиесінде кім басты рөл атқарады?

a) Үлкендер

b) Туыстар

c) Анасы

d) әкесі....

 e) апасы

7.«test»

a) Я.А.Коменский.....

b) А.С.Макаренко

c) В.А.Сухомлинский

d) С.Н.Толстой

e) Ж.Ж.Руссо

8.«test»

«Отбасылық өмірдің басты мақсаты – бала тәрбиесі. Бала тәрбиесінің мектебі бұл - әке мен шешенің, ерлі-зайыптылардың өзара қарым - қатынасы» деген кім?

a) Подласый

           b) Сухомлинский....

c) Столяренко

d) Педкасистый

e) Макаренко

9.«test»

a) В.А.Сухомлинский….

b) А.С.Макаренко

         c) Ю.Азаров

               d) И.В.Гребенников

               e) Т.А.Куликова

10.«test»

Атақты педагогтардың қайсысы «Аналық және әкелік жауапкершілікке бесіктен дайындау керек»,- деп айтқан кім?

               a) В.А.Сухомлинский....

               b) А.С.Макаренко

c)     Ю.Азаров

d)    И.В.Гребенников

e)     Т.А.Куликова

11.«test»

Баланың эмоциялық дамуы үшін ең біріншіден қажет ...

   a) ата-анасының махаббаты....

   b) материалдық  жағдайлар

  c) ұжымның ықпалы

   d) қоршаған орта

   e) физиологиялық денсаулығын қадағалап, қорғау

12.«test»

«Әйел - табиғи тәрбиеші» деген кім?

a) К.Д.Ушинский

b) А.Я.Коменский.....

c) А.С.Макаренко

 d)  Ю.Азаров

 e) Я.Корчак

13.«test»

Ата – ана тарапынан бала тәрбиесіне ықпал етеді. Артығын сызыңыз.

     a) балаға деген қамқорлық

     b) талап қоюшылықпен қатар қамқорлық

                    c) баланың барлық істерін орындау.....

                    d) баланың дүрыс уақытын ұйымдастыру

                    e ) баланың дұрыс дамуы үшін барлық жағдайларды жасау

14.«test»

«Баланы тәрбиелеу үшін көп уақыт емес, аз уақытты дұрыс пайдалана алушылық қажет»,- деген пікірдің авторы кім?

   a) А.С.Макаренко......

   b) В.А.Сухомлинский

        c)Ю.Азаров

                              d)Я.А.Коменский

               e)К.Д.Ушинский

15.«test»

Балаға  дене  тәрбиесін беру  үшін ең біріншіден қажет ...

a) ата-анасының махаббаты

 b)  материалдық жағдайлар

                c)  ұжымның ықпалы

                d) қоршаған орта

                e) физиологиялық денсаулығын қадағалап, қорғау.....

№5 тақырып. Отбасының әлеуметтік – экономикалық және заңдылық негіздері

Неке және отбасы заңы неше бөлімнен тұрады?

a)     5

b)    6

d)    4

2.«test»

a)     2001 ж.тамыз

b)    2002 ж.шілде....

c)     2004 ж.қыркүйек

d)    1999 ж.шілде

e)     2003 ж.қараша

3.«test»

Қамқролық көрсету және асырап бағу үшін заңды түрде белгіленген адам

a)     Қамқоршы....

b)    тәрбиеші

c)     педагог

d)    асыраушы

e)     бағушы

4.«test»

a)     ҚР Конституциясы

b)    БҰҰ конвенциясы

c)     Адам құқығы жөніндегі декларация

d)    Бала құқығы жөніндегі декларация

e)     Отбасылық кодекс....

5.«test»

Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңы қашан қабылданды?

a)     30 қыркүйек, 1993 жыл

b)    9 қараша, 1996 жыл

c)     17 желтоқсан, 1998 жыл....

d)    25 желтоқсан, 1999 жыл

e)     3 қаңтар, 2000 жыл

6.«test»

a)     4

c)     6

e)     8

Фиктивті неке дегеніміз...

a)     заңды түрде, ерлі-зайыптыларға ешбір міндет жүктеусіз және отбасын құру мақсатынсыз тіркелген неке.....

b)    мүліктік және жеке қатынас тудыратын, отбасын  құру мақсатында құрылған ері мен әйел арасындағы одақ

c)     кәмелетке толмағандар арасындағы неке

d)    Материалдық қажеттілік негізінде тіркелген неке

e)     Заңсыз түрде тіркелген неке

8.«test»

a)     16 жас

b)    17 жас

c)     18 жас....

d)    19 жас

e)     20 жас

9.«test»

«Неке және отбасы туралы» заң мынаған негізделеді...

a)     Адам құқығы туралы Декларацияға

b)    ҚР Конституциясына.....

c)     2030 бағдарламасына

d)    Бала құқығы жөніндегі Конвенцияға

e)     Декларацияға

10. «test»

      Қ Р «Неке және отбасы туралы» Кодексі  қашан қабылданды?

a) 30 қыркүек, 1993 жыл

b) 9 қараша, 1996 жыл

c) 17 желтоқсан, 1998 жыл

          d)  желтоқсан, 2007 жыл.....

     e)  3 қаңтар, 2000 жыл

11.«test»

 Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңында некеге тұру шарттары мен тәртібі  қай тарауында қарастырылады ?

      a)  4

      b)  5

 c)  6

 d)  7

12.«test»

    Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңының        некеге  жарамсыздығы  қай тарауында қарастырылады ?

      a)  4

     b)  5.....

c)  6

e)  3

 Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңында некені тоқтату  қай тарауында қарастырылады ?

      a)  4.....

     b)  5

c)  6

d)  7

14.«test» 

  Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңында ерлі –зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері қай тарауында қарастырылады ?

      a)  2….

     b)  5

c)  6

e)  3

« Инвалид балалар  құқығы туралы заң» қай жылы қабылданды?

a) 2002 ж.тамыз.....

b) 2002 ж.шілде

c) 2004 ж.қыркүйек

d) 1999 ж.шілде

e) 2003 ж.қараша

№6 тақырып: Отбасы тәрбиесінің  әдістері мен принциптері.

1.     «test»

Отбасы тәрбиесінің ең тиімді әдісін белгілеңіз

a)     Кеңес беру

b)    Мадақтау

c)     Үлгі-өнеге.....

d)    Көндіру

e)     Талап қою

2.     «test»

Ежелде отбасы  тәрбиесінде орын алмаған принципті белгілеңіз

a)     Гуманизм

b)    Ғылымилық.....

c)     Үздіксіздік

d)    Мақсатқа бағыттаушылық және өз ара келісім

e)     Жүйелілік

3.     «test»

Түсіндіруді және дәлелді талап ететін әдіс

a)     әңгіме

b)    сендіру......

c)     кеңес беру

d)    мадақтау

e)     талап қою

4.     «test»

Тәрбиенің практикалық әдісіне жатады...

a)     әңгіме

b)    көндіру

c)     үйрету.....

d)    мадақтау

e)     жазалау

5.     «test»

Балаға құрметпен қарау принципі

a)     Ізгілік.....

b)    ғылыми

c)     үздіксіздік

d)    мақсаттылық

e)     жүйелілік

6.     «test»

Дұрыс талап қоя білу принципі

a)     талап қоюдағы бірізділік

b)    қарым-қатынастағы оптимизм

c)     ашықтық және сенімділік.....

d)    көмек көрсету

e)     отбасы өмірінің әрекетіне балаларды араластыру

7.     «test»

Балаға құрметпен қарау және дұрыс талап қою принципін енгізген кім?

a)     В.А.Сухомлинский

b)    Ж.Ж.Руссо

c)     Я.А.Коменский

d)    К.Д,Ушинский

e)     А.С.Макаренко.....

8.     «test»

Табиғатқа сәйкес принципін енгізген кім?

a)     В.А.Сухомлинский

b)    Ж.Ж.Руссо

c)     Я.А.Коменский.....

d)    К.Д,Ушинский

e)     А.С.Макаренко

9.     «test»

Ынталандыру әдісіне қайсысы жатады?

a)     Мақұлдау.....

b)    Көмек көрсету

c)     Талап қою

d)    әңгіме

e)     үйрету

10. «test»

Мінез-құлық нормаларын және тәртіп ережелерін қалыптастыратын әдіс ол...

a)     әңгіме

b)    талап қою.....

c)     көндіру

d)    үйрету

e)     мақұлдау

11. «test»

Сөз арқылы тәрбиелеу әдісі ол...

a)     әңгіме....

b)    жаттығу

c)     көндіру

d)    талап қою

e)     жағымды үлгі өнеге

12. «test»

Отбасында ең көп қолданылатын тәрбие әдісі

a)     сөз арқылы

b)    іс арқылы......

c)     жазалау арқылы

d)    мадақтау арқылы

e)     кеңес беру арқылы

13. «test»

 a ) әңгіме

b)    талап қою

           e)  көндіру.......

 d)  үйрету

 e)  мақұлдау

14. «test»

      Ынталандыру әдісі ол...

a)     Мақтау.....

          b) жаттығу

          c) көндіру

         d) талап қою

         e) жағымды үлгі өнеге

15. «test»

Отбасында  сирек  қолданылатын тәрбие әдісі.....

  a)  Өсиет айту.....

b) іс арқылы

c)     жазалау арқылы

d)    мадақтау арқылы

e)     кеңес беру арқылы

№7 тақырып: Ата-ананың беделі. Бедел түрлері

Ата-ананың беделі  құрамайды...

a)     адамгершілік қасиеттері

b)    білімі, іскерлігі

c)     өмір тәжірибесі

d)    материалдық жағдайы.....

e)     шыдамдылығы, әділдігі

2.     «test»

Ата-ананың беделі бұл - ...

a)     өзінің адамгершілік қасиеттері, білімі және өмір тәжірибесі негізінде балаға ықпал ету.....

b)    еріксіз көндіру арқылы балаға ықпал ету

c)     отбасында алатын орны арқылы балаға ықпал ету

d)    материалдық жағдайы және әлеуметтік статус арқылы балаға ықпал ету

e)     мейірімділік және сүйіспеншілік негізінде балаға ықпал ету

3.     «test»

Үнемі балалар алдында дау- дамайлар жиі болса кімнің беделі төмендей береді?

a)     аталардың

b)    әкелердің

c)     шешелердің

d)    әжелердің

e)     отбасындағы ата-ананың....

4.     «test»

Ата-ананың айтқаны заң түрінде қабылданатын бедел түрі...

a)     қазымырлық бедел

b)    педантизмдік бедел

c)     қашықтық,салқынқандылық бедел

d)    еріксіз көндіру арқылы қалыптасқан бедел.....

e)     резонерлік бедел

5.     «test»

Беделді ата-ана болу...

a)     Қиын.....

b)    оңай

c)     жеңіл

d)    мүмкін емес

e)     мүмкін

6.     «test»

Бедел түрлері туралы пікір айтқан  кім?

a)     Я.А.Коменский

b)    К.Д.Ушинский

c)     Ж.Ж.Руссо

d)    А.С.Макаренко.....

e)     С.Т.Шацский

7.     «test»

«Ақылды ана кейде өз баласының кемшіліктерін көрмеуге тырысу керек» деген пікірдің авторы кім?

a)     Е.И.Аркин

b)    П.Ф.Лесгафт.....

c)     Г.С.Костюк

d)    А.С.Макаренко

e)     К.Д.Ушинский

8.     «test»

«Адамға қаншалықты талап қойылса, соншалықты дәрежеде оған сый-құрметпен қарау керек» деген кім?

a)     Е.И.Аркин

b)    П.Ф.Лесгафт

c)     Г.С.Костюк

d)    А.С.Макаренко.....

e)     К.Д.Ушинский

9.     «test»

Ата-аналар бір-бірінің беделіне қандай көзқараспен қарау керек?

a)     Тек өз беделі жайлы ойлауы керек

b)    Бір-бірінің беделін қолдау керек.....

c)     Бір-біріне сын айтпау керек

d)    Бала көзінше ұрсыспауы керек

e)     Қарым-қатынас мәдениетін үнемі жоғарлатып отыруы керек

10. «test»

Бедел құрамына ... кіреді

a)     отбасы тәрбиесі жөніндегі білім, іскерлік.....

b)    тәрбиелеу тәжірибесі

c)     үлгі-өнеге

d)    адамгершілік қасиеттер

e)     балаға деген сүйіспеншілік

11.  «test»

Ата-ананың  балаға салқын қарауында көрініс алған бедел түрі...

 a) қазымырлық бедел

 b) педантизмдік бедел.....

 c) қашықтық   бедел

 d) еріксіз көндіру арқылы қалыптасқан бедел

 e)  резонерлік  бедел

12.   «test»

Ата-ананың  балаға айтқанын міндетті түрде орындататын  бедел түрі...

  a) қазымырлық бедел

 b) педантизмдік бедел

 c) қашықтық,салқынқандық бедел

 d) еріксіз көндіру арқылы қалыптасқан бедел....

 e)  резонерлік бедел

13.    «test»

Ата-ананың  балаға тым қатал болуын көрсететін бедел түрі...

 a) қазымырлық бедел.....

 b) педантизмдік бедел

 c) қашықтық,салқынқандық бедел

 d) еріксіз көндіру арқылы қалыптасқан бедел

 e)  резонерлік  бедел       

14. «test»

Ата-аналар  өзін  басқалардан жоғары  санайтын бедел түрі...

 a) қазымырлық бедел

 b) педантизмдік бедел

 c) қашықтық,салқынқандық бедел

  d) еріксіз көндіру арқылы қалыптасқан бедел

   e) резонерлік бедел.....

15. «test»

  Жалған  бедел түрлері туралы пікір айтқан  кім?

 a) Я.А.Коменский

b) К.Д.Ушинский

c) Ж.Ж.Руссо

d) А.С.Макаренко.....

e) С.Т.Шацский

№8 тақырып: Отбасылық тәрбиенің негізгі бағыттары (еңбек,дене, адамгершілік, жыныстық тәрбие, отансүйгіштік, ақыл-ой т.б.)

Тәрбиенің қай түрі отбасында бірінші орынға ие?

a)     Адамгершілік тәрбиесі

b)    Ақыл-ой тәрбиесі

c)     Физиологиялық денсаулықты сақтау тәрбиесі

d)    Эстетикалық тәрбие

e)     Еңбек тәрбиесі....

2.     «test»

Отбасында  тәрбиенің  негізі болып табылады...

a)     адамгершілік тәрбиесі

b)    еңбек тәрбиесі.....

c)     ақыл-ой тәрбиесі

d)    эстетикалық тәрбиесі

e)     физиологиялық денсаулықты сақтау

3.     «test»

«Бала сексуалдылығы жөніндегі очерктің» авторы кім?

a)     В.А.Сухомлинский

b)    А.С.Макаренко

c)      П.Блонский.....

d)     И.В.Гребенников

e)     С.В.Ковалев

4.     «test»

Телегония не жөніндегі ғылым?

a)     Жылқылар жайында

b)    Тазалық, бейкүнәлілік жайында....

c)     Некеге дейігні жыныстық қатынастар жайында

d)    Порнография жайында

e)     Өткізілетін лабораториялық эксперименттер жайында

5.     «test»

Отбасында ата-аналар тәрбиенің қай түріне ең аз көңіл бөледі?

a)     Ақыл-ой тәрбиесіне

b)    Еңбек тәрбиесіне

c)     Адамгершілік тәрбиесіне

d)    Физиологиялық денсаулықты сақтау тәрбиесіне

e)     Жыныстық тәрбиеге....

6.     «test»

Жыныстық идентификацияны зерттеумен айналысқан қандай ғалым?

a)     И.В.Гребенников

b)    Т.А.Куликова

c)     С.Ковалев

d)    Д.Д.Колесов....

e)     В.А.Сухомлинский

7.     «test»

Дені сау баланы тәрбиелеу байланысты...

a)     балаға қараумен

b)    гигиеналық тәрбиемен

c)     шынығумен, дұрыс тамақтанумен....

d)    күн тәртібін дұрыс  сақтаумен

e)     шектентыс қорғаштаумен

8.     «test»

«Отбасы –адамды жақсылық жасауға үйрететін бірінші орта» деген кім?

a)     В.А.Сухомлинский.....

b)    А.С.Макаренко

c)     К.Д.Ушинский

d)    Т.А.Маркова

e)     А.Н.Леонтьева

9.      «test»

Дені сау баланы тәрбиелеу байланысты...

 a) балаға қараумен

b) гигиеналық тәрбиемен

c) шынығумен, дұрыс тамақтанумен....

d) күн тәртібін дұрыс  сақтаумен

e) шектентыс  қорғаштаумен

10.  «test»

a)     В.А.Сухомлинский

b)    А.С.Макаренко......

c)     Я.А.Коменский

d)    Т.А.Маркова

e)     А.Н.Лентьева

11.  «test»

  Баланы мейрімділікке  тәрбиелеу байланысты...

a) балаға  құрметпен қараумен ....

b) гигиеналық тәрбиемен

c) шынығумен, дұрыс тамақтанумен

d) күн тәртібін дұрыс  сақтаумен

          e)  шектен тыс  қорғаштаумен

12.  «test»

        Баланы тазалыққа   тәрбиелеу байланысты...

a) балаға  құрметпен қараумен

b) гигиеналық тәрбиемен.....

c) шынығумен, дұрыс тамақтанумен

d) күн тәртібін дұрыс  сақтаумен

          e) шектентыс  қорғаштаумен

       13. «test»

        Баланы  отансүйгіштікке тәрбиелеу байланысты...

a) балаға  құрметпен қараумен

b) гигиеналық тәрбиемен

c) шынығумен, дұрыс тамақтанумен

d) күн тәртібін дұрыс  сақтаумен

          e)  елін,халқын сүюмен.....

14.«test»

  Баланы  жауапкершілікке тәрбиелеу байланысты...

a) балаға  құрметпен қараумен

b) гигиеналық тәрбиемен

c) шынығумен, дұрыс тамақтанумен

d) күн тәртібін дұрыс  сақтаумен

           e) адамгершілік тәрбиесімен ....

15.   «test»

   Баланы  адалдыққа  тәрбиелеу байланысты...

a) балаға  құрметпен қараумен

b) гигиеналық тәрбиемен

c) шынығумен, дұрыс тамақтанумен

d) күн тәртібін дұрыс  сақтаумен

          e) адамгершілік тәрбиесімен....

№9 тақырып: Отбасының моральдік негізі – сүйіспеншілік. Жар таңдаудың мотивтер.

Отбасының моральдық  негізін  құрайды...

a)     Махаббат.....

b)    балалар

c)     өзара түсінушілік

d)    сыйластық

e)     достық

2«test»

a)     тән, жан, ақыл-тілектері....

b)    сезім, ақыл, қажеттілік

c)     бірге болу, бала сүю, көпшілік сияқты өмір сүру

d)    жалғыз болмау, бала сүю, ұрпақ жалғастыру

e)     материалдық қажеттілік, жыныстық қажеттілік, тұрмыстық қажеттілік

3.«test»

Өскелең ұрпақтың болашақ отбасылық өмірге дайындық кезеңі қай кезде басталады?

a)     Мектепке дейінгі кезде

b)    Төменгі сыныпта

c)     Жеткіншектік жаста....

d)    Ересектік жаста

e)     Некеге тұру алдында

4.«test»

a)     құқықтық

b)    физиологиялық – гигиеналық

c)     психологиялық-педагогикалық

d)    тұрмыстық – экологиялық

e)     жалпы әлеуметтік....

5.«test»

Отбасылық өмірге дайындықтың қандай аспектілеріне әйел мен еркектік жыныстары жөніндегі білімдер кіреді?

a)     құқықтық

b)    физиологиялық – гигиеналық....

c)     психологиялық-педагогикалық

d)    тұрмыстық – экологиялық

e)     жалпы әлеуметтік

6.«test»

a)     құқықтық

b)    физиологиялық – гигиеналық

c)     психологиялық-педагогикалық....

d)    тұрмыстық – экологиялық

e)     жалпы әлеуметтік

7.«test»

Соқыр махаббат балаға деген қандай қатынасты білдіреді?

a)     Отбасы кумирі....

b)    Аурушаң бала

c)     Жаман бала

d)    Нашар бала

e)     Күлше қыз

8.«test»

a)     Отбасы кумирі

b)    Аурушаң бала

c)     Жаман бала

d)    Нашар бала...

e)     Күлше қыз

9.«test»

Баланы жақсы көрмейтін, оған үнемі ескертулер жасалып отыратын отбасындағы баланың статусы:

a)     Отбасы кумирі

b)    Аурушаң бала

c)     Жаман бала

d)    Нашар бала

e)     Күлше қыз...

10.«test»

Отбасында бала мінез-құлқы барлығына ұнамайды және олар оны жасырмайды, бала статусы қандай?

a)     Отбасы кумирі

b)    Аурушаң бала

c)     Жаман бала....

d)    Нашар бала

e)     Күлше қыз

11.«test»

Адамға деген алғашқы махаббатол....

a)     Эрос

b)    Агапэ.....

c)     Людус

d)    Прагма

e)     Достық

12.«test»

Махаббат, адамның барлық ерік-жігері билеп алатын сезімі бұл –

a)     Эрос....

b)    Агапэ

c)     Людус

d)    Прагма

e)     Достық

13.«test»

Махаббат-ойын ешбір сезім тереңдігін қажет етпейді, салқындықты мойындайды бұл –

a)     Эрос

b)    Агапэ

c)     Людус....

d)    Прагма

e)     Достық

14.«test»

Есеп негізіндегі махаббат, ақылға жүгіну негізіндегі сезім бұл –

a)     Эрос

b)    Агапэ

c)     Людус

d)    Прагма.....

e)     Достық

15.«test»

Жылы, тыныш, нәзік махаббат бұл –

a)     Эрос

b)    Агапэ

c)     Людус

d)    Прагма

e)     Достық....

№10 тақырып: Отбасындағы қарым-қатынас типтері.

1.«test»

Алкоголизм, наркомания отбасының қандай функциясының әлсіреуімен байланысты?

a)     шаруашылық-экономикалық

b)    репродуктивті

c)     тәрбиелілік....

d)    әлеуметтік

e)     бос уақытты бірге өткізу

2.«test»

a)     бәсекелестік

b)    конфронтация

c)     паритет....

d)    антогонизм

e)     бірлесіп өмір сүру

3.«test»

Отбасылық қарым-қатынастың ең тиімсіз типі:

a)     бәсекелестік

b)    конфронтация

c)     паритет

d)    антогонизм....

e)     бірлесіп өмір сүру

4.«test»

a)     авторитарлы

b)    либералды

c)     дистанциялық

d)    демократиялық.....

e)     өз бетінше өмір сүру

5.«test»

Отбасылық қарым-қатынас әліппесі құрайды...

a)     «Мен» позициясы

b)    «Сен» позициясы

c)     «біз» позициясы....

d)    Ата-аналардан кеңес алу

e)     «үндемеу» позициясы

6.«test»

a)     әлеуметтік

b)    психологиялық

c)     жыныстық

d)    тұрмыстық, материалдық

e)     ата-анасының әлеуметтік ортада алатын орны....

7.«test»

Некелік қатынасттың қай фазасы отбасылық өмірдің қорытындысын бейнелейді?

a)     Жар таңдау

b)    Бір қалыптылық

c)     Экзинтенциялық бағалау фазасы.....

d)    Ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасының индивидуализациялау

e)     Қарым-қатынасты романтизациялау

8.«test»

a)     Жар таңдау

b)    Бір қалыптылық

c)     Экзинтенциялық бағалау фазасы

d)    Ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасының индивидуализациялау.....

e)     Қарым-қатынасты романтизациялау

9.«test»

Ата-ананың балаға деген қатынасы (ата-ана баланың жеке өміріне, істеріне қызығушылық танытады, әрқашан көмек көрсетуге дайын):

a)     қабылдау-қабылдамау

b)    кооперация.....

c)     симбиоз

d)    авторитарлық гиперәлеуметтендіру

e)     кішкентай бақытсыз адам

10.«test»

Баламен қарым-қатынаста салқындық сақталатын ата-ананың қатынасы:

a)     қабылдау-қабылдамау

b)    кооперация

c)     симбиоз....

d)    авторитарлық гиперәлеуметтендіру

e)     кішкентай бақытсыз адам

11.«test»

Баладан толығымен көнуді талап ететін және бала мінез-құлқын қадағалап отыратын ата-ананың қатынасы:

a)     қабылдау-қабылдамау

b)    кооперация

c)     симбиоз

d)    авторитарлық гиперәлеуметтендіру....

e)     кішкентай бақытсыз адам

12.«test»

Баланы үнемі жаман, нашар мінезді, түкке жарамайтын адам ретінде қабылдайтын қатынас:

a)     қабылдау-қабылдамау

b)    кооперация

c)     симбиоз

d)    авторитарлық гиперәлеуметтендіру

e)     кішкентай бақытсыз адам...... 

13.«test»

  Отбасылық қарым-қатынаста бір біріне өшігу типі:

f)      бәсекелестік

g)     конфронтация

h)     паритет

i)       антогонизм.....

j)       бірлесіп өмір сүру

14.«test»

Отбасылық қарым-қатынастың  салқын типі:

a) бәсекелестік

b) конфронтация

c) паритет

d) антогонизм

     e) бірлесіп өмір сүру....

15.«test»

Отбасылық қарым-қатынастың  екінші жақсы түрі ....

b) конфронтация

c) паритет

d) антогонизм

e) ынтымақтастық.....

№11 тақырып: Отбасындағы дау-дамайлар. Оларды шешу жолдары.

Отбасындағы дау-дамайды қалай шешуге болады?

a)     өз қателігіңді мойындау

b)    өз пікіріңнің дұрыстығын дәлелдеу

c)     қандай да болмасын дау-дамайды шешудің дұрыс, тиімді жолын табу....

d)    зайыбының қателігін мойындату

e)     өз пікірінде қалу

2.«test»

a)     зайыбының қателігін мойындау

b)    өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеуге тырысу....

c)     өз қателігіңді мойындау

d)    өз қадіріңді сақтап қалуға тырысу

e)     «қызыл тілді» қолдану

3.«test»

Ажырасудың ең көп тараған себебі:

a)     мінез-құлықтарының сәйкес келмеуі....

b)    ата-аналардың араласуы

c)     тұратын жері болмағандықтан

d)    бала сүйеалмаушылық

e)     материалдық қиындықтар

4.«test»

a)     Бір-біріне ескерту айта алмаушылық

b)    Қызғаншақтық

c)     Үшінші біреудің араласуы

d)    Тұрмыстық өмірдегі кішкентай қиындықтар....

e)     сенімсіздік

5.«test»

Отбасылық дау-жанжалды шешудің тиімді жолы:

a)     компромис, яғни ортақ шешімге келу

b)    интеграция, яғни қарама-қайшылықтарды бірлесе іздестіру...

c)     туған қиындықты шешуден қашу

d)    конфронтация, яғни біреуі екіншісінің пікіріне көнбейді

e)     біреуі екіншісін еріксіз көндіруі

6.«test»

a)     бәсекелестік

b)    конфронтация, яғни біреу екіншісінің пікіріне көнбейді

c)     паритет

d)    антогонизм....

e)     бірлесіп өмір сүру

7.«test»

a)     4

c)     5....

d)    7

e)     8

Ажырау кімнің психикалық жағдайына көп әсерін тигізеді?

a)     әйелдің

b)    ер адамның

c)     балалардың....

d)    әйелдің ата-анасының

e)     күйеуінің ата-анасының

9.«test»

a)     ерлі-зайыптылардың, балалардың, ата-ананың денсаулығының....

b)    жұмысқа қабілеттіліктің және шығармашылық потенциалдың

c)     ерлі-зайыптылардың материалды жағдайына

d)    отанымыздың демократиялық жағдайына

e)     жалғыз басты аналар санының көбеюіне

10.«test»

Ер адамға  ажырасуға заң мына жағдайда рұқсат бермейді:

a)     зайыбының жүктілік кезінде (өзі рұқсат бермесе)....

b)    туыстарының келісімінсіз

c)     ересек баларының келісімісіз

d)    егер зайыбы жұмыс істемесе

e)     егер ортақ балалары болса

11..«test»

 Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңында некеге тұру шарттары мен тәртібі  қай тарауында қарастырылады ?

      a)  4

      b)  5

 c)  6

 e)  3 .....

12.«test»

    Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңының        некеге  жарамсыздығы  қай тарауында қарастырылады ?

      a)  4

     b)  5.....

c)  6

d)  7

13.«test» 

  Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңында ерлі –зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері қай тарауында қарастырылады ?

      a)  2….

     b)  5

c)  6

e)  3

14.«test»

       Дау-дамай деген не?

          a)  келіспеу

          b)  көзқарастарының  қарама- қайшы келуі

          c) көзқарастарының  қарама -қайшы келуі бойынша келіспеушілік.....

      d)  бір –біріне  қарсы келу

      e)  өшігу, кек сақтау

15.«test»

    Дауласу деген не?

           a) келіспеу

           b)  көзқарастарының  қарама- қайшы келуі

          c) көзқарастарының  қарама -қайшы келуі бойынша келіспеушілік

     d)  бір –біріне  өз пікір айтып дәлелдеуге тырысу......

     e)  өшігу, кек сақтау

№12 тақырып: Отбасын зерттеу әдістері. Диагностика.

Педагог зерттеушіге мынаны ескерген жөн. Артығын сызыңыз:

a)     отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы

b)    бала тәрбиесіндегі отбасының мүмкіншіліктерін

c)     ата-ананың психологиялық-педагогикалық білім деңгейін

d)    отбасының материалдық жағдайын...

e)     отбасында бос уақытты бірлесе өткізу формаларын

2.«test»

a)     әңгіме

b)    тест

c)     анкеталау....

d)    байқау

e)     эксперимент

3.«test»

Суреттік тест қолданылады...

a)     ата-ананың балаға деген көзқарасын анықтау үшін...

b)    ерлі-зайыптыларды зерттеу үшін

c)     балаларды зерттеу үшін

d)    ата-әжелерді зерттеу үшін

e)     психологтың отбасына деген қатынасын анықтау үшін

4.«test»

a)     дискуссия

b)    көндіру

c)     интервью....

d)    кеңес беру

e)     талап қою

5.«test»

Көп тараған зерттеу әдістерін белгілеңіз:

a)     анкета, әлеуметтік интервью....

b)    байқау

c)     эксперимент

d)    психологиялық-педагогикалық тренинг

e)     әңгіме

6.«test»

a)     анализ, салыстыру

b)    шкалалау, ранжирлеу....

c)     социометрия

d)    байқау, әңгіме

e)     сұрақ-жауап, интервью

7.«test»

Зерттеудің теориялық сатысында мына әдістер қолданылады:

a)     анализ, салыстыру....

b)    шкалалау, ранжирлеу

c)     социометрия

d)    байқау, әңгіме

e)     сұрақ-жауап, интервью

8.«test»

a)     Анкета, әлеуметтік интервью

b)    Шкалалау, ранжерлеу

c)     Педагогикалық эксперимент....

d)    Анализ, салыстыру, жалпылау

e)     Байқау, әңгіме

9.«test»

Түсіндіру, әңгімелер, дәрістер, әртүрлі жағдаяттар, жаттығулар бұл –

a)     тәрбие әдістері....

b)    тәрбие формалары

c)     қаражаттар

d)    зерттеу әдістері

e)     тәрбие амалдары

10.«test»

Диагностика жасауды  ең бірінші неден бастаған жөн?

a)     Байқаудан.....

b)    Көрсетуден

c)     Ескертулерден

d)    Талап қоюдан

e)     әңгімеден

11.«test»

     Диагностика жасау не үшін керек?

      a)  тіл табысу үшін

      b) мақсатқа жету  үшін

 c)  отбасындағы проблеманы анықтау үшін.....

 d)  әдістерді таңдау үшін

 e)  әдістерді қолдану үшін

12.«test»

  Битянова М.Р. психодиагностикалық қызметті ұйымдастырудың  неше принциптерін басшылыққа алуға ұсынған?

      a)  4

      b)  5.....

c)  6

e)  3

  Диагностика жасауды  қалай ұйымдастыру керек?

      a)  жоспарсыз

     b)  уақыт болғанда

c)  жоспар жасау арқылы .....

d)  әкімшілік тапсырма бергенде

e)  келісім шарт жасағаннан кейін

14.«test» 

 А.Л.Варга мен  В.В. Столиннің  тест сауалнамасы арқылы нені анықтауға болады?

     a)  Ата-ананың бала тәрбиесі туралы пікірін

     b)  Ата-ананың бала тәрбиесі туралы  тәжірибесін

c) Ата-ананың бала тәрбиесі туралы  білімін

d)  Ата-ананың балаға деген көзқарасын

e) Ата-ананың балаға деген қарым- қатынасын ......

  15.«test»

   Шкалалау, ранжирлеу әдістерін  қолдану не үшін  керек?

a) Алынған мәліметтерді өңдеп, қортынды шығару үшін....       

b) Алынған мәліметтерді  салыстыру үшін

c)  Алынған мәліметтерді өлшеу үшін

d)  Алынған мәліметтерді саралау үшін

e)   Алынған мәліметтерді талдау үшін

№13 тақырып: Ата-аналардың психологиялық-педагогикалық білімділігін, іскерлігін  жетілдіру.

1.«test»

«Отбасылық қарым-қатынас психологиясы және этикасы» курсын кім жүргізген жөн деп ойлайсың?

a)     Тұрмыс құрмаған адам

b)    Ажырасқан адам

c)     Отбасылық өмір тәжірибесі бар адам

d)    әлеуметтік педагог немесе психолог

e)      Арнайы білімі  және өмір тәжірибесі бар адам.....

2. «test»

Оқушылар арқылы отбасына ықпал ету идеясын ұсынған кім?

a)     Сухомлинский

b)    Макаренко.....

c)     Ушинский

d)    Блонский

e)     Корчак

3.«test»

Ата-аналармен индивидуалды түрде жұмыс істеудің  кең тараған формасы:

a)     Кеңес беру....

b)    Өсиет айту

c)     Ескертулер жасау

d)    Айтып көндіру

e)     әңгіме

4.«test»

a)     Макаренко.....

b)    Сухомлинский

c)     Болдырев

d)    Шацский

e)     Азаров

5.«test»

«Ата-ана – мұғалім» қарым-қатынасын қалайша қалыптасатынының жауапкершілігі кімнің мойнына жүктеледі?

a)     Мұғалімнің....

b)    Отбасының

c)     Педагогикалық ұжымға

d)    Мектеп директорына

e)     Оқу ісінің меңгерушісіне

6.«test»

a)     Отбасына....

b)    құрдастарына

c)     әлеуметтік ортаға

d)    ортасына

e)     мектептен тыс мекемелерге

7.«test»

Дұрысын белгілеңіз. Кейбір ата-аналар өздерінің мектепке әлі бармаған балаларының үйде тек ойнайтынына алаңдайды, соның себебін түсіндіруін сұрайды:

a)     баланың психикалық дамуында кемшіліктер бар

b)    ата-аналар баланы басқа әрекетке зейінін аудара алмайды

c)     ойын – бұл жастағы балалардың басты әрекеті....

d)    ата-аналар балаларының қызығушылықтарын білмейді

e)     ата-аналар балаларының уақытын басқаша ұйымдастыра алмайды

8.«test»

a)     Эстетикалық тәрбие....

b)    Физиологиялық денсаулықты сақтау тәрбиесі

c)     Ақыл-ой тәрбиесі

d)    Адамгершілік тәрбиесі

e)     Еңбек тәрбиесі

9.«test»

Лекториялар, кинолекториялар, факультативтер, өнер адамдарымен кездесулер ол ...

a)     Формалар.....

b)    әдістер

c)     амалдар

d)    қаражаттар

e)     принциптер

10.«test»

Балабақшада тәрбиеші не мақсатпен қуыршақты шешіндіріп киіндіруді үйретеді?

a)     Балаларды қуыршақпен ойнауға үйрету

b)    Қуыршақпен таныстыру

c)     Киіндіру және шешіндіру әрекеттерін үйрету....

d)    Уақыт өткізу үшін

e)     Ойыншықтарды сүюге үйрету

11.«test»

Ата-аналармен жұмыс істеудің ең кең тараған формасы:

a)     әңгіме

b)    ата-аналар жиналысы

c)     өсиет айту

d)    кеңес беру

e)     отбасына барып отыру

12.«test»

 Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті неге байланысты?

      a)  біліміне

      b)  тәжірибеге

     c)  бала тәрбиесі туралы  біліміне, тәжірибесіне....

      b)  әдептілігіндеріне

 e) шыдамдылықтарына

13.«test»

  Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті деген не? 

      a)  әдептілігіндері

      b)  шыдамдылықтары

 c)  білімдері

 d)  махаббаттары

     e) бала тәрбиесі туралы  білімі, тәжірибесі, шыдамдылықтары,    жауапкершіліктері  т.б.....

14 .«test»

   Педагог психолог  ата-аналармен жұмыс жүргізуде қандай болуға тиісті?

      a) білімді, әдепті.....

     b) білімді ,еңбекқор

c) тәжірибелі,жауапкер

d)  жауапкер,білімді

e)  еңбекқор,ұстамды

15.«test» 

 Жылынна 1 рет өтетін, онда отбасылық тәрбие туралы тәжірибе алмасу, білімдерін жетілдіру іске асады, ол қандай жұмыс формасы?

      a)  практикум

     b)  конференция....

c)  лекция

d)  әңгіме

e) зерттеу әдісі