Ббк 5. 118. C-85 Рецензенттер

Алаңды бақ отырғызуға бөлу

жүктеу 1,24 Mb.

бет	7/8
Дата	19.11.2018
өлшемі	1,24 Mb.
	#21226

1 2 3 4 5 6 7 8

Алаңды бақ отырғызуға бөлу

Бақты, оның жобасын бекіткеннен кейін, белгіленген жерге орналастырады. Бақ салуға таңдалып алынған жерді орамдарға (кварталдарға) бөледі, суландыру жүйелерін, жол торабын жүргізеді, бақ қорғағыш жолақтарды салады. Бақтың көлемі үлкен болса бұл жұмыстарды геодезиялық аспаптардың (теодолит, эккер) көмегімен атқарады, жерөлшегіш таспаларды, қадаларды пайдаланады.

Орамішілік бөлулерді, яғни ағаштардың отырғызылатын орындарын белгілеуді қолмен немесе механизм күшімен жүзеге асырады. Қолмен бөлгенде алдын ала белгі қойылған жіптерді, сымдарды, сондай-ақ өлшегіш таспаларды қолданады немесе көздеу әдісімен орындайды (6 – А, Б, В – суреттері).
Кесте 8 - Қазақстанның солтүстігінде жеміс ағаштарын өнеркәсіптік бақтарда отырғызу сұлбалары

Тектер	Қатараралық, м	Бір қатардағы ара - қашықтық, м	1 га өсімдіктер саны, дана
1	2	3	4
Алма	5	3-4	500-667
Алмұрт	5	4	500
Алхоры	4	2-3	833-1250
Шие	3-4	1-1,5	1667-3333
Қарақат	3	1	3333
Қарлыға	3	1,5	2222
Таңқурай	2,5-3	0,6	5556-6667
Бүлдірген	0,8	0,2	62500
Үшқат	1,5	0,5	13333
Шетен	2,5	1,5	2667

Сурет 6- Телімді орамішілік бөлу (қолмен) тәсілдері:

А – көздеп бөлу: 1,2 – көздеуіштер, 3 – қада (сызықтардың түйісу нүктесінде); Б – жіпті ауыстырып отырып бөлу: 4,5,6 – қатар бойымен тартылған жіптер (ең қолайлы ұзындық 104 м); Х – жіптегі белгілер, ағаштардың қатар бойымен отырғызу орындарын білдіреді. Сілтемелер белгілеуші – жұмыскерлердің қозғалу сұлбасын көрсетеді (ирелеңдеп); В - өсімдіктерді орларға отырғызу үшін телімді араластырып бөлу. Дөңгелектер – бөлгіш қадалардың орны, жұлдызшалар-өсімдіктердің отырғызылатын орындары.
Орамішілік бөлуді жіптің көмегімен жүргізгенде оны қатар бойымен түзу тартады. Қадаларды жіпте белгіленген орындарға қадайды. Қадалардың арақашықтығы өсімдіктердің қатар бойындағы арақашықтығына тең болуға тиіс. Жұмысты жеделдету үшін белгінің орнына бір уыс ақ затты (суперфосфат, әк, бор) төгіп, кейін қадаларды қағуға болады. Белгілеуші-жұмыскерлер телімде, 17 Б-сурет көрсетілгендей, ирелеңдеп қозғалады.
Көздеп бөлу әдісін үш адам жүргізеді: біреуі көлденеңін көздейді, екіншісі – орамның үлестік жағын, үшіншісі – көлденең түзу мен үлестік сызықтың, түйісетін нүктесіне екпе көшеттің отырғызылатын орнына қада қағады. Көздеу «маған» тәсілімен жүзеге асырылады.
Орамішілік бөлуді механикаландыру үшін КРН-4,2 немесе КРН-5,6 культиваторлары ілінген МТЗ-80/82 тракторларын түптегішпен жабдықтап пайдаланады. Алдын ала орамның сыртынан өлшегіш таспаның көмегімен көздеп, қатарлардың арақашықтығын (әдетте, орамның көлденең жағы) және қатардағы өсімдіктердің арасын (үлестік жағы) білдіретін қадалар қағылады. Алдымен көлденеңін, сосын бойлық жағын таңбалайды. Көлденең (қысқа) таңбалы сызық қатардағы өсімдіктердің арақашықтығына тең болуы тиіс, көлденеңі (ұзыны) – қатараралықтардың қашықтығына. Көлденең және үлестік сызықтардың түйіскен орны отырғызатын шұңқырдың ортасы болады (7-сурет).

Жеміс ағаштарын орларға отырғызу үшін бөлуді таңбаланған жіппен жүргізеді. Кейін, орларды трактор соқасымен қазу үшін қадаларды ағаш отырғызылатын орынға емес, одан 1 метрдей алшақ қадайды. Бұл трактордың ор қазуына, тыңайтқыш енгізуіне кедергі жасамайды. Осылай бөлуді жылжытып бөлу деп атайды (6,В-сурет).

Беткейлерде бөлуді екі қаданың түйіскен жерінде тегістік білдіргіші ағаш циркульдің (ұштарының арақашықтығы 2-2,5 м) көмегімен жүргізеді.
Алаңды бақ салу үшін бөлудің алдында топырақты өңдейді, бетін тегістейді, тыңайтқыш енгізеді (топырақтың қасиетіне, құнарлылығына, жеміс ағаштарының талабына қарай), қажет болса жақсартқыш материалдарды (ізбестеу – қышқыл топырақтарды, ғаныштау – сілтілі топырақтарды) қолданады, топырақты терең (плантажды) өңдейді. Көң, шымтезек, қорда болмаған жағдайда болашақ бақ салынатын телімде 1-2 жыл бойы бір жылдық шөптер өсіріледі және олардың өсімдік массасын жасыл тыңайтқыш ретінде (сидерат) топыраққа араластырып, жыртады.

Отырғызуға жақсы дамыған тамыр жүйесі бар және топырақ үстілік бөлігі зақымданбаған екпе көшеттер жарамды. Шіріген, жаншылған тамырлардың барлығы зақымданбаған бөлігіне дейін өткір қайшымен немесе өткір пышақпен кесіледі. Кесік тегіс, көлемі кішкентай және тамыр жүйесінің ішіне қарай бағытталуы тиіс. Егер тамырда шор не беріш (каллюс) болса, кесуді жаңғыртудың қажеті болмайды.

Сурет 7-Телімді орамішілік бөлуді КРН-4,2 көмегімен атқару сұлбасы; АБВГ – негізгі сызықтар, а – биіктігі 1,5-1,8 м қада, әр 50-60 м сайын қойылады; б – түптегіш.

Қабықта механикалық зақым немесе шірігендей болса, ондайда сол орын жарақаттанбаған ұлпаға дейін тазаланады да, бақ нұмы, петролатум, тіпті болмағанда саз жағылады және синтетикалық жарғақпен немесе кенеппен оралады.

Тамырды құрғаудан қорғауға ерекше көңіл бөлінеді. Отырғызар алдында тамыр жүйесін арнаулы дайындалған топырақ быламығына батырып алады. Екпелерді отырғызу шұңқырларына бөлгенде, құрғамау үшін шұңқырларға көме тұрады. Егер отырғызылатын екпелер біраз уақыт ашық қалып, құрғағандай болса, олардың тургорын қалпына келтіру үшін, бір-екі тәулік суға салып қояды. Жақсы көндігуі және тамыры пәрменді өсу үшін суға өсу үдеткішін (0,1 % гетероауксин ерітіндісі) қосу керек.
Отырғызылатын орнына тасымалдау кезінде құрғамас үшін тамырды дымқыл қапшықпен жабады. Қаңқалы бұтақтардың және тамырлардың сынбауына ерекше көңіл бөлген жөн.

Қазақстанның солтүстігінде жеміс ағаштары мен жидек бұталарын, олардың тектеріне, телімнің дайын болуына шаруашылықта күзгі және көктемгі кезеңдердегі жұмыстардың қаурыттылығына байланысты көктемде де, күзде де отырғызуға болады дейді профессор А.А. Гудзенко (1969). Көктем мұнда, әсіресе далалық аймақтарда, қысқа. Қар кетісімен іле, өсімдіктердің көндігуіне қолайсыз ыстық және құрғақ кезеңдер басталады. Осыған байланысты шыдамды ағаш тұқымдықтары мен сұрыптары, сондай-ақ көктемде өсуін ерте бастайтындарды (далалық және құмдық шиелер, еркін түрде өсірілетін алма мен алмұрттың сібірлік сұрыптары) күзде отырғызуды жоспарлаған жөн. Алманың, алмұрттың және төселе өсетін қышқыл шиенің нәзік сұрыптарын дұрысы көктемде отырғызу. Уссурийлік және канадалық алхорыны көктемде және күзде де отырғызуға болады. Шешуші жағдай маусым емес, күзгі және көктемгі отырғызуларды уақытында жүргізу саналады. Күзгі отырғызулардың тұрақты аяздар басталудан 2-3 апта бұрын, 15-20 қазаннан кешікпегені дұрыс, ал көктемде отырғызылатын барлық екпелерді танаптық жұмыстардың басталуының бірінші аптасында, бүршіктердің бөртуі басталғанша отырғызып болу керек. Күзгі отырғызуды кешеуілдету, көктемдіктілерде тіпті, екпелердің көндікпеуіне және сақталғандырының нашар өсуіне әкелуі мүмкін. Бұрынғы Қарағанды ауыл шаруашылық тәжірибе стансасының көп жылдық тәжірибелерінде күзде отырғызуды уақытында, жақсы суландырып және дің айналасын жабындау жүргізу 99,5-100 % көндігуді көрсетсе, көктемдік отырғызуды кешеуілдету отырғызылған өсімдіктердің 40%-на дейінгілерінің көндікпеуіне әкелген.

Жеміс ағаштарын отырғызудың 5 тәсілі бар: алдын ала дайындалған шұңқырларға қолмен немесе шұңқырқазғышпен отырғызу; шұңқырды алдын ала қазбай отырғызу; орларға отырғызу; экскаваторлық тәсіл және механикаландыру тәсілімен. Алдын ала дайындалған шұңқырларға отырғызу .
Шұңқырды қолмен қазғанда ағаштың отырғызылатын орнын ағаш тақтайдағы белгі бойынша анықтайды. Тақтайдың ұзындығы 1,5-2 м, ені 10-12 см, қалыңдығы 3-4 см. Тақтайдың ортасында және екі шетінде ені және тереңдігі 3-4 см етіп жартылай домалақ кесік тіледі. Орды қазар алдында тақтайды қатар бойына ортаңғы кесігін қадаға бағыттап, ал бүйірлік кесігіне биіктігі 25-30 см қада қағады да, тақтайды шетке алып қояды. Қаданы айналдыра қазылатын шұңқыр қандай тұқымдыққа арналғанына байланысты, ортаңғы қадаға ілмекпен бекітілген сымның екінші ұшына үшкірленген таяқшамен ордың нышанынсызады (жасанды циркульмен).
Алма мен алмұрт үшін шұңқырдың оңтайлы көлемі: ені 85-100 см және тереңдігі 60 см, алхорыға – 75-85 х 50 см, шиеге – 50х40 см.Шұңқырдан алынған топырақты екі жерге үйеді: жоғарғы құнарлы қабатты шұңқырдың бір жағына, төменгісін – екінші жағына. Шұңқырды топырақпен толтырмас бұрын, оның ортасына биіктігі 125-135 см қада қағады. Қаданың ұшы бөрікбастың бірінші бұталарының ұшымен бір деңгейде болуы керек. Қаданы шұңқырдың ішіне 15-20 см тереңдікке қағады. Сосын жоғарғы көкжиектің құнарлы топырағын шұңқырдың түбіне түсіреді. Шымын күрекпен ұсатады. Шұңқырға тасталған топырақты ептеп таптайды. Ағаш жақсы көндігуі және өсу үшін отырғызу кезінде тыңайтқыш енгізіледі. Ол үшін шұңқырға салынатын топырақты қордамен немесе жақсы шіріген көңмен араластырады. Шұңқырдың түбінен шыққан топырақты құнарсыз деп есептеп, оны топырақ

бетіне шашып тастайды да, оның орнын қатараралықтардан алынған топырақпен толықтырады. Әр шұңқырға 10-20 кг қорда немесе қарашірінді араластырылып енгізіледі. Әр шұңқырға 2 кг суперфосфат енгізу де пайдалы.

         Шұңқыр жартылай толтырылғанда қазық маңайына топырақты шошақ пішіндес етіп салады. Осы шошақтың төбесіне өсімдікті орналастырады. Мұндайда тамырларын тарамдайды, олар бірімен-бірі түйіспейтіндей болуы керек.
        Отырғызуды әдетте екі жұмысшы жүргізеді (9-сурет).
Біреуі ағашты ұстайды және тамырын тарамдайды, екіншісі осы кезде топырақты шұңқырға салады. Шұңқырды толтыруды шеттерінен бастайды, әрі таптап отырады, мұндайда адамның аяғының ұшы ағашқа бағытталады, сонда сүңгекке және тамырға зақым келмейді.

Сурет 8- Жеміс ағашын отырғызу техникасының сұлбасы:
1 – отырғызғыш тақтайды қадаға жақындату; 2 – шұңқырдың шетін белгілеу; 3 – шұңқырды дайындау; 4 – қаданы шұңқырдың ортасына қадау; 5 – шошақ төбешік жасау; 6 – екпені шұңқырға орналастыру; 7 – шұңқырды толтыру, шұқыршық жасау, суландырғаннан кейін жабындау және қадаға байлау.

Отырғызушы тамырларға кесектің түспеуін, әрі тамырлардың арасында қуыс жер қалмауын қадағалайды. Ол үшін топырақ тастау барысында әлсін-әлсін ағашты сәл әрлі-берлі ырғайды. Ағаш толық көмілгенде, оның тамыр мойыны топырақ бетінен 5-7 см жоғары тұруы керек, себебі топырақпен бірге ағаш та шөгетінін ескерген жөн. Терең отырғызылғанда ағаш өсуін және жеміс салуын кідіртеді. Одан әрі ағаш есейген шағында терең отырғызылғандарында бұталарының ұшы қурай бастайды.

Саяз отырғызылған ағаштар да нашар өсіп-дамиды, мерзімінен бұрын сола бастайды. Жеңіл топырақтарда екпелердің тамыр мойнын топырақ бетінен 3-4 см тереңірек отырғызады. Өйтпесе жеңіл топырақты жер үрлеп әкетеді де, тамырлар ашылып қалады. Егерде екпелер өсінді жолымен көбейтілген телітушілерге (алма парадизкеге немесе дусенге) телінген болса, оларды топыраққа телінген жеріне дейін тереңдетуге болады, себебі мұндай телітушілерде тамыр мойны жалған, шартты, сондықтан тереңдеткенде ағаш күйзелмейді, тіпті телітушінің тереңдетілген бөлігі қосымша тамырланады да ағашты қосымша қорекпен қамтамасыздандырады.

Сурет 9- Алманы отырғызу.

Отырғызғаннан кейін ағашты қадаға екі жерден байлайды: екпенің бірінші қаңқалы бұтасынан 10-15 см төменірек және төменде, сүңгектің төменгі бөлігінің үштен біріне. Сегіздік тәріздендіріп байлайды, сонда жіп қада мен екпе діңінің арасында болады да оны қажамайды. Таңғыштың ілмегін екпенің діңіне жоғарырақ, ал қадада төменірек байлайды, сонда топырақ шөккенде онымен бірге екпе де отырады, бірақ қадаға асылып қалмайды және тамырлары ашылмайды. Діңнің жарақаттанбауы үшін таңғыштың түйінін қада жағында қалдырады.

Таңғыш бос болуы тиіс, өйтпесе топырақ шөккенде қысып байланған таңғыш ағаштың шөгуін кідіртеді. Ұзын қадаларды екпенің төменгі бүйірлік қаңқалы бұтақтарына дейін қысқартады. Таңғыш материал ретінде жіпті, жөкені немесе талдың бір жылдық иілгіш шыбығын пайдалануға болады.

Шұңқырды тамырының деңгейінде толтырғаннан кейін, ағашты айналдыра, 70 см қашықтықта биіктігін 20 см етіп топырақтан дөңгелетіп үйінді жасайды және ортасын сәл шұқанақтайды, бұл құйылған судың жан-жаққа ағып кетуіне кедергі жасайды. Шұқанақтың шеттерін су құйған кезде шайылып кетпеуі үшін күрекпен ұрғылап тығыздайды. Отырғызғаннан кейін екпені көктемде ме, әлде күзде ме, топырақ құрғақ па немесе ылғалды ма, оны ескермей, міндетті түрде суландырады. Суландыру топырақты ылғалдандыру үшін ғана емес, сонымен бірге топырақтың жақсы шөгуі және тамырларға жанасуы үшін де қажет. Топырақ тамырларға жақсы жанасқанда сорғыш тамырлар тезірек пайда болады. Егер тамырдың маңайында қуыс қалса, міндетті түрде зең пайда болады, мұндай тамырлар солады және опат болады. Әр ағаш түбіне екі кезекте 30-40 л су құяды, себебі су топыраққа бірден сіңбейді. Отырғызу мен суландырудың алшақтығы 1-2 тәуліктен аспауы керек.
         Суландыруды тек қолмен ғана емес, сондай-ақ су тасуға автоцистернаны және басқа да ыдыстарды пайдаланады. Ағынды суды пайдаланатындай мүмкіндік болса суландыруды атызға және ағаш түбі айналасындағы шеңберге су жіберіп жүргізеді. Суландырғаннан кейін ағаш түбі шеңберін, құрғақ топырақпен жабындайды. Жабындау топырақты құрғаудан қорғайды және екпенің көндігуін елеулі арттырады.
         Көшіріп отырғызылған екпелердің көндігу үдерісі күйзеліспен өтеді, себебі отырғызу барысында сеппелер қаңқалы бұтақтарының ұсақ тамыршаларының бөліктерін, өсетін және сорушы тамырларын толығымен жоғалтады. Көшіріп отырғызылған екпелердің тамырлары көктемде отырғызғаннан 2-3 апта өткеннен соң пайда болады, ал оған дейін өркендердің және тамырлардың дамуы өсімдіктердің ұлпасындағы қоректік заттардың есебінен жүреді. Жаңадан көшіріліп отырғызылған екпелерге келетін су мен қоректік заттар мөлшері шамалы болады. Тамырлардан қосымша су ала алмағандықтан, біраздан соң жапырақтар сола бастайды және екпе опат болады. Топырақ үстілік бөлік пен тамыр жүйесінің арасындағы өзара байланыстылық тепе-теңдігі бұзылады. Бұзылған өзара байланыстылықтың орнын екпелерді отырғызғаннан кейін топырақ үстілік бөлігін шырпумен қалпына келтіреді. Көктемде отырғызғанда шырпуды отырғызған күні жүргізеді, ал күзде отырғызғанда – оны көктемде. Шырпуды күзде жүргізуге болады, тек мұндайда, жарақат арқылы булану жүрмес үшін ол жерді бақ нұмымен, петролатуммен, бояумен бояу қажет.
         Егер тамыр жүйесі тым қысқартылса, онда бүкіл бүйірлік өркендер және ұластырушы өркеннің жартысын қысқартады. Егер де тамыр жүйесі жақсы сақталмаса, өркендердің ұзындығының үштен бірін немесе төрттен бірін қияды және оларды біріне-бірін бағынқылайды. Бүйірлік өркендерді сыртқы бүршікке шырпиды, сонда пайда болған өркен бұтақтың бағытында өсетін болады, ал орталық өткізгішті кесілген тікенге қарсы бүршікке шырпиды. Шырпығаннан кейін барлық бұтақтар жуықтап бірдей деңгейде болуы тиіс. Өткізгіш сабақ бұтақшаны, ол бүйірлік бұтақтардан 15-30 см биіктеу болатындай етіп шырпиды.
         Шұңқырды шұңқырқазғышпен (КЯУ-100 және КПЯШ-60) қазғанда еңбек өнімділігі 20 есеге артады, ал қаражат шығыны, қолмен қазғанмен салыстырғанда, 3 есе кемиді. МТЗ-50/52 тракторларымен агрегатталған КЯУ-100 шұңқырқазғышында диаметрлері 30,40,60,100 см бұрғылары бар және тереңдігі 80 см болатын шұңқыр қаза алады. КПЯШ-60 шұңқырқазғышы Т-54В тракторына тіркеледі немесе өздігінен қозғалатын Т-16 М шассиіне ілінеді. Мұның диаметрлері 40 және 60 см бұрғысы бар және терең жыртылған жерлерде аса терең емес шұңқырларды қаза алады.
         Шұңқырды алдын ала қазбай отырғызу.

жүктеу 1,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8