237
XV-XVI ғасырлардағы екі халықтың қазақ пен ноғайлықтардын жыр-
лары қатар туып,бір-біріне әсер етіп, бірінен-біріне ауысып, біршама
ортақтық сипат алды деуге болады. Көшпелі халықтардың ірі
орталығына айналған Ноғай ордасы эпикалық дәуірдің эпицентріне
айналды деп жазады зерттеушілер. Батырлық жырлар туғызған
ноғайлы дәуірінің қазақ эпостарындағы ізі айқын көрінеді. Өйткені
оларды құраған ру-тайпалар Ноғай ордасы мен Қазақ хандығына
ортақ болатын. Ноғайлы жұрты ыдырағанда, Ноғай ордасының
көптеген тайпалары Қазақ хандығына енгенде, өздерімен бірге өлең-
жырларын да алып келді. Бұл өлең-жырлар бір топ құрайтын түркі
тілдерінде туғандықтан, бұлардағы ноғай сөздері қазақша жырларда
еркін сақталып келгенін көреміз
4
.
Ноғайлық кезеңді жырлайтын эпостарға жатпайтын «Қобыланды
батыр», «Алпамыс батыр» жырларында да, XV-XVII ғасырларда
жасап өткен қазақ-ноғай жырауларында да, кейбір мақал-мәтелдер
мен фразеологизм құрамдарында да ноғай тіліне тән тұлғалар мен
сөз мағыналары орын алғаны байқалады. Мысалы, армаған тұлғасы
қазіргі ноғай тілінде «әрі қарай, әріге» деген мағынада қолданылады;
асыл – ата тек, шыққан тегі,
бедеу – жүйрік, жақсы ат,
даң – даңқ,
домбай – семіз, жуан,
дулау – қатты ашулану, бұрқан-тарқан болу,
жесір – тұтқын,
зор – қысым, қиындық,
ерлеу – ерттеу,
ірге – үйдің
қабырғасы (ноғай тілінде «аяғы жерге тимейді, іргелі үйге кірмейді»
деген мәтел бар екен), йылға (жылға) – өзен, қауға – соғыс, төбелес,
жанжал, ал соғыс сөзі ноғайша осы мағынадағы кітаби сөз (мүмкін, ол
қазақ тілінен ауысқан болар), киік – жабайы (киік бидай – жабайы би-
дай), құнт – сыртқы тұрпат, қынып – айла, қысмет – тағдыр, құяңқы
– сараң, мамыр – семіз, марау, мардым – үлкен, ірі, күшті, мұрт –
миық, некес – оңбаған адам, одаман – старшын, жасақшылардың
үлкені, озу – өту (уақытқа қатысты), орам – алаң, орындық – төсек,
кереует, өксіз – жетім бала, сау – бүкіл, барлық (сау дүние – бүкіл
дүние), сағыну – тілеу (йаманлық сағыну – жамандық тілеу), сақсыр –
иленген қой терісінен тігілген ішкиім, соқта – шәкірт, оқушы, сыпы-
ра – үш аяқты дөңгелек аласа үстел (тамақ ішетін),
сыраға – сәттілік,
тауан – кешіру,
талақа – көмек, жәрдем,
там – үйдің қабырғасы,
тарлау – жайылым, дала,
топ – зеңбірек,
туар – мал,
тұлым –
бұрым, түтін – темекі, шал – ақ шашты, ақ шаш, шапшақ – ағаш
бөшке, шөп – қиқым, еңбек – масыл, ауыр жүк, еріс – сөз талас, ерісу
– сөзбен таласу, ертең – таңғы мезгіл, ертеңгі шақ, еру – еркіндік,
азаттық, йазы (жазы) – дала, йалдау – жүзу, йарақчы – сынықшы,
емші. Бұл көрсетілгендер – осы сөздердің қазіргі ноғай тіліндегі
4
Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. - Алматы, 1993. - 154-бет.
238
қолданыстағы мағыналары
5
. Демек, бұлар ертедегі ноғайлардың
қолданысында болған деп санаймыз, ал бұл сөздердің көбі тұлғасы
жағынан қазақ тілінде де бар болғанымен, мағыналары басқаша бо-
лып келеді. Аталған сөздердің көпшілігі осы кітаптың «Ескіліктің
тақырыптық топтары» тарауында кеңірек талданды. Бұдан кейін
1840 жылдарда Шоқан Уәлиханов жаздырып алған «Едіге батыр»
жырының 1905 жылы орыс ғалымы П.М.Мелиоранский жариялаған
нұсқасында кездесетін, бұл күнде қазақ тілінде қолданылмайтын не-
месе мағынасы өзгеріп кеткен сөздерді арнайы жеке сөз етеміз.
Ескіліктердің тақырыптарға қарай танылуы
Бұл күнде ұмыт болған, белгілі бір стильдік мақсатта, белгілі бір
әдебиет жанрларында болмаса, күнделікті қолданысқа түсе бермейтін,
мағынасын бірден тап басып, екінің бірі айтып бере алмайтын
сөздерді көне және ескірген деп жіктеп зерттеуде назарымызды тек
қана «Едіге» жырына аударумен шектелмейтініміз даусыз. Жоғарыда
сан рет айтылды: аталған нысандарды батырлар жырларының
барлығынан да, оның «Едігеден» басқа ноғайлы кезеңіне жататын өзге
«Ер Көкше», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Нәрік», «Мұса хан»,
«Шора батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», Мұрын жырау жырлаған
«Қырымның қырық батыры» цикліндегі «Алатайлы Аңшыбай батыр
және оның ұрпақтары», «Қарадөң батыр және оның ұрпақтары», «Ер
Қосай», «Манашұлы Тұяқбай», «Телағыс», «Айсаның ұлы Әмет»,
«Қарға бойлы Қазтуған», «Ақжонас ұлы Ер Кеңес», «Қыдырбай ұлы
Қобыланды» сияқты жырлардан да іздеп табу керек болады. Бұлар
– әрине, әр дәуірде туған (XV ғасырдан бастап XIX ғасырға дейінгі
мерзімде), әр өлкеде көбірек сақталған, әр алуан жыршылар жеткізген
үлгілер болғандықтан, олардың тілдік-стильдік бітімдерінде белгілі
бір өзгешеліктер болатыны түсінікті, сондықтан біздің іздейдін ныса-
намыз – лексика-фразеологиялық ескіліктердің де аз-көптігі әр түрлі.
Дегенмен барын жинап, тақырыптарға қарай іріктеп-топтап сөз ету
(зерттеу, талдау) қажеттігі даусыз.
Біз бірнеше жылдан бері тарихи семасиология, тарихи лексико-
логия салаларына қатысты ізденістер жүргізіп келеміз. Осы орайда,
жиналған, талданған материалдардың (сөздердің) біразы «Ескіліктер»
деп отырған лексикалық топқа жатады. Бұл матералдар әр басылым
сайын толықтырылып үш рет басылым көрген «Сөздер сөйлейді»
атты кітапта жарияланып келеді. 2004 жылғы басылымында 300-ден
5 Ногайско-русский словарь (Под редакцией Н.А. Баскакова. М., 1963) деген сөздік
бойынша теріп алынды.
