Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

108

бейнелеу бар. Бұл жоғарыдағы қазақша күдерідей созылып дегенмен 

әуендес. Екеуінде де күдері (күдөру) сөзі «жұмсақ, иілгіш» (демек, 

«жұмсақ иленген») деген мағынаны қамтиды.

КҮДІРЕ.  Жоғарыда  талданған  күдері  сөзімен  сыртқы  тұлғасы 

ұқсас  күдіре  сөзі  және  бар.  Бұл  да  сирек  қолданылады,  бұл  да 

күдіре бел, күдіре жылқы деген тәрізді тұрақты тіркестерде келеді. 

Бұл  жердегі  күдіре  сөзінің  жоғарыдағы  «жұмсақ  иленген  тері  бау» 

мағынасындағы күдері сөзіне қатысы жоқ. Жырларда кездесетін:

Күдіре бел, күпшек сан 

Бедеу атқа мінгер жер, – 

дегенде  қолданылған  күдіре  сөзі  «мықты,  төзімді»  деген  мәнде 

жұмсалған.  Бұл,  сірә,  ауыспалы  мағына  болу  керек.  Қазақ  тілінде 

күдірею етістігі бар, мағынасы – «бір нәрсенің көтеріліп, күжірейіп, 

қоржиып  шығуы».  Мысалы,  желкесі  күдірейген  өгіз.  Кейбір 

диалектологтер күдері мен күдіре сөздерін бір деп табады да күдері 

«берік,  мықты»  деген  ескі  сөз  және  ол  Шығыс  Қазақстан  өлкесіне 

тән диалектизм деп санайды, оған күдері қайыс (берік қайыс), күдері 

жылқы (мықты жылқы) деген мысалдар келтіріледі.

Күдері  сөзі  қазақ  ауыз  әдебиетінде  «күдерінің  терісі»  (демек, 

«жылқының  терісі»)  деген  ұғымды  білдіреді  (Досқараев,  11,  71). 

М.Әуезов тіліндегі этнографиялық сөздерді зерттеген Е.Жанпейісов 

те  күдері,  күдіре  сөздерін  бір  сөз  деп  табады  да  олар  «дөңес, 

шығыңқы»  деген  мағынаны  білдіреді  дейді.  Күдері  бау  дегенде, 

баудың шығыңқылау, дөңес келген белдің терісінен жасалғандығынан 

осылай  аталған  болу  керек  дейді  (Жанпейісов,  23-27).  Біздіңше, 

күдері бау мен күдіре жылқы дегендегі күдері, күдіре сөздері – бір 

сөз  емес,  екі  басқа  сөздер,  бірақ  екеуі  де  түптөркіні  беймағлұмдау, 

мағыналары  күңгірт,  сирек  қолданылатын  сөздер  болғандықтан, 

көбінесе қате түсіндіріліп келе жатыр. Тіпті бұларды Қазақстанның 

тек шығыс өлкесіне тән жергілікті сөз деп танудың өзі – жаңсақтық, 

өйткені  бұл  сөзді  материалдарды  қазақ  жерінің  батыс  өлкесінен 

жинаған Н.И.Ильминскийден де, Махамбет ақыннан да, ауыз әдебиеті 

үлгілерінен  де  табамыз.  Күдіре  сөзі  жал  сөзімен  де  келеді:  күдіре 

жал.  Бұл  сөздің  мағынасының  беймағлұмданғаны  оның  тұлғасын 

өзгертіп  айтуға  (жазуға)  әкеп  соққан:  бірде  күдері,  бірде  көдіре  /

кедіре, бірде қыдыра деп те жазылып жүр.

Сөйтіп, күдері – «жұмсақ иленген теріден жасалған бау» деген, 

күдіре – «мықты, күшті» деген мағынада қолданылған екеуі екі бөлек 

сөздер деп тану керек.

109

КҮНІЛЕСКЕН.  XV-XVII  ғасырлардағы  қазақ  ақын-жыраулары 

мен  батырлар  жырларында  күңкілдескен  көп  жаман  деген  өлең 

жолы  кездеседі.  Мұндағы  күңкілдескен  деген  сөзді  «наразылығын 

ашып  айта  алмай,  ренжіткен  адамның  сыртынан  сөз  ету»  деген 

мәнде түсінуге болады. Ал бірақ, біздіңше, бұл сөздің дұрыс тұлғасы 

күнілескен болуы мүмкін. Ол күнде сөз түбірі – күні болмақ. Күні сөзі 

көне түркі тілінде «қызғаныш, қызғанған» дегенді білдірген. Осыдан 

туған қазақтың күндеу («көре алмау, қызғану»), күндес, қырғыздың 

күнү, күнүлөш («күйеулері бір әйелдер») деген сөздері бар.

Күні  («қызғаныш»)  деген  есім  сөзден  -ле  жұрнағы  жалғанып, 

етістік туады (балтала, қолда дегендердегі сияқты), яғни осы күнгі 

күндеу  етістігінің  о  бастағы  тұлғасы  көне  түркі  тілдегідей  күнілеу 

болуы  керек.  Ал  күнілеу,  күнілесу  «күндеген,  қызғанған,  көре 

алмаған»  деген  мағынаға  ие  сөздер  болып  шығады.  Бұл  сөздің  ер-

теде  қолданылған  көне  тұлғасы  келекеле  күңгірттеніп,  бір  жерде 

күңкілдескен  (мұның  да  түбірі  күні  болуы  мүмкін),  екінші  жерде 

күйбеңдескен  (мысалы,  Шалкиізде:  «Күйбеңдескен  көп  жаман  Сөзі 

тигенге  ұқсайды»).  Үшінші  жерде  қоңқалаған  (тағы  да  Шалкиізде: 

«Қоңқалаған көп жаман Сол жақсыны көре алмас») болып құбылып 

отырған.  Белгілі  бір  тұрақты  тіркестің  ішіндегі  сөздердің  құбылуы 

сол құбылып өзгерген сөздің күңгірттенуінен, түсініксіздігінен туа-

тыны мәлім.

КІРІС.  Қазақтың  эпостық  жырларындағы,  Махамбет  сияқты 

жаугершілікті  толғаған  ақын-жыраулар  тіліндегі  кіріс  сөзі  контекс- 

ке  қарасақ,  көбінесе  «жақтың  тартпа  бауы,  кермесі,  адырнасы» 

мағынасында жұмсалған. Мысалы, «Қыз Жібектегі»:

Саржанның кірісі 

Тартуға келмей үзілді.

«Ер Қосай» жырындағы:

Он атқа алған бұқаржа 

Қуысына оқ салып, 

Ата алмасам, маған серт! 

Атқаныма шыдамай, 

Кірістен кетсең саған серт! – 

деген жолдарда кіріс адырна, тартпа, керме бауды аңғартады.

Көне дәуірлер мен орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерін- 

де кіріш – жақтың кермесі, яғни адырна (ДС, 309; Фазылов, I, 607; 

Құрышжанов,  146).  Демек,  қазақ  тіліндегі  кіріс  –  көне  замандар-

дан  келе  жатқан  байырғы  түркі  сөздерінің  бірі.  Ертеректегі  түркі 

тілдерінде  «қуруғ  йығач  егілмес,  қурмыш  кіріш  түгүлмес»  деген 

110

мәтел  болғанын  Махмұт  Қашқари  көрсетеді  (МҚ,  I.  198).  Қазіргі 

қазақшаға  келтірсек,  бұл  мәтел  «құрғақ  ағаш  иілмес,  тартылған 

(құрылған) кіріс түйілмес (түюге келмес)» болар еді.

Кіріс сөзін С.Аманжолов алшын диалектісінің, яғни Қазақстанның 

батыс өлкесінің сөзі деп санайды (Аманжолов, 134). Ал фактілерге 

қарасақ, қазақ даласының тек алшындар жайлаған аймағы емес, өзге 

өңірлерде  туған  өлең-жырларда  да  адырна  мен  кіріс  сөздері  қатар 

кездеседі.

Кіріс сөзін қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігі де, екі тілдік 

сөздіктері де бермеген. Ал Ә.Қайдаров кіріс-ті жақтың екі ортасының 

түйіскен жері, жақ ортасы деп таниды, яғни кіріс – жақ атушының 

адырнаны  созғанда,  жебені  ұстап  тұратын  жері  дейді  де  бұл  сөз 

кір-  деген  етістік  түбіріне  -іс  жұрнағы  жалғанып  жасалған  деп  са-

найды (Кайдаров, 31). Зерттеуші Ғ. Мұсабаев та кіріс сөзін «гнездо 

лука (жақтың ұясы)» деп аударады. Демек, ол да кіріс сөзін жақтың 

оқ  орнықтырып  ұстайтын  орта  тұсы,  оқ  ұясы  деп  түсіндіреді.  Ал 

біздің топшылауымызша, бұл сөз қазақ тілінде негізінен (көбінесе) 

«адырна, керме бау, жақ тартпасы» мағынасын берген және ол кіру 

етістігінен емес, керу етістігінен жасалған болу керек. Кер- етістігі 

«тарту, созу» мағынасында түркі тілдерінде «атам заманнан» бар сөз 

(ДС, 300), -іш (қазақша варианты – -іс) жұрнағы – етістіктен есім ту-

дыратын қосымша. Сонда керіш (керіс) сөзі «керілген нәрсе, керме, 

тартпа» дегенді білдіреді.

Керіш сөзіндегі е дыбысының қысаң і-ге ауысуы – түркі тілдері 

үшін жат құбылыс емес. Демек, көне керіш тұлғасы – қазіргі керме 

сөзінің  баламасы  болып  шығады  (-ме  жұрнағы  да  етістіктен  есім 

тудыратыны  белгілі).  Бұл  түбірден  кереге  сөзі  де  жасалған  тәрізді, 

өйткені кереге де – киіз үйдің керілетін бөлшегі.

Ал жақтың оқ орнықтырып ататын орта тұсы «Ер Қосай» жырын-

да айтқандай, қуыс деп немесе суреттеме түрде басқаша аталса керек:

Қуысына оқ салып,

Ата алмасам, маған серт!

Көне  түркі  тілдерінде  бұл  мағына  йа  бағры  (жақ  бауыры)  деп 

берілген (ДС, 221). Кіріс сөзі бұл күнде ұмыт бола бастағандықтан, 

әртүрлі  жазылып  та  жүр.  Мысалы,  «Қыз  Жібек»  жырының  1963 

жылғы басылымында:

Кірестен оғы өтеді 

Сансызбайға жетеді, – деп жазылған.

КІРІШ. Бұл сөз «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында:

Ен дария емшек сүтім кіріш тартар, – 

деген жолда кездеседі. Сондай-ақ Бұхар жырауда: