400
балық, құс, тауық сияқты мағыналы сөздердің зоологиялық тер-
миндер түзуі (жыланқұрт, тарақбалық, түйетауық, итбалық т.б)
парадигмалық жүйелі сипатта келеді. Аң-құс, құрт-құмырсқа, өсімдік
атауларын бір таңбамен (сөзбен) білдіруде жүйелі түрде бір тип-
тес (бірнеше сөз жасайтын болып) жұмсалуына келгенде сөзалды
аффиксі (префектсоид) сияқты қызмет атқаратын сөздер де едәуір
мол, олар түр-түсті атайтын ақ, қара, сары, ала сияқты жалпы атау-
ды білдіретін, ит, қой, қозы, аю сияқты (қойбүлдірген, қозықұйрық,
алабүға, аққайран, ақсерке, қаракөз (балық),
қарақұйрық) жеке
мағыналы сөздерді де қосып жазып, сөздіктерде, оқулықтарда бір
сөз етіп тұлғалап беруіміз және бұлайша таңбалауды (біріккен сөз
орфограммасын) ережеге айналдыруымыз – бүгінгі сөз-жұрнақтар
қатарының көбеюіне жол ашып беріп отыр. Бұл – сөздік қазынаның
сан жағынан толығуының көрінісі, лексиканы толықтырудағы амал-
тәсілдерінің түрлене түскендігін, барларының орнығып нормаға ай-
налып, қалыптануын танытатын тілдік құбылыс.
Жаңа сөздердің әдеби тіл нормасына еніп, тұрақталуы жөніндегі
зерттеу күнделікті баспасөз тілін, радио мен теледидардың тілдік
тәжірибесін, тіпті ауызекі сөйлеу тілін үзбестен қадағалап отырып,
нақты материал жинастырып барып, кеңінен сөз ететін тақырып.
Дегенмен жоғарыда көрсетілгендей, жүздеген жаңа бірлік бұл күнде
жиі қолданылып, әдеби тіл тәжірибесінде орын тепкенін айтуға бола-
ды. Демек, бүгінгі қазақ лексикасындағы неологиялық құбылыс аса
қарқынды, өнімді кезеңді бастан кешіруде. Мұның себептері (уәждері)
мен теориялық негіздері жоғарыда барынша айтылып, дәлелденді.
Бұл процесс әлі де қарқын алып, үдей түседі деуге болады. Бұған
тек ғылым мен техниканың, шаруашылық түрлері мен экономикалық
жаңа қатынастардың, информатика мен компьютерлендірудің жаңа
кезеңі туғандығына байланысты сыртқы экстралингвистикалық фак-
торлар ғана қозғаушы күш болмай, бүгінгі қазақ тілінің табиғи да-
муы мен жетілуіне тікелей қатысты екендігін, атап айтқанда, номи-
нация теориясы бойынша бір ұғымды бір таңбамен (сөзбен) білдіру,
үнемдеу заңы, аналитикалық амалдың күшейе түсу фактісі сияқты
ішкі заңдылықтары да жұмыс істеуде. Қазақ тілі бұл күнде жай даму
емес, жетіле даму үстінде.
Қолданыстағы лексикалық жаңалықтардың баршасы бірден
әдеби тілдік қормаға еніп, кодификацияланбайтыны түсінікті. Бір
ұғымды білдіруге ұсынылған жаңа сөздердің екі-үш, кейде одан да
көп варианты болуы мүмкін. Мысалы, бұрын штраф деп келгенді
80-жылдардың өзінде айыпақы, айыппұл деп, каток-ты айнамұз,
мұзайдын деп,
капуста-ны
орамкөк, орамжапырақ, қырыққабат
деп, помидор-ды алжұмыр, 90-жылдардан бастап қызан/қызанақ
401
деген вариантта ұсынып келіппіз, сол сияқты картоп – бәреңгі/
ақтүйнек, значок – белгіше/төсбелгі, шофер – жүргізуші/ айдарман
болып, дача дегенді атау үшін саяжай, саялық, жайлаужай, самал-
бан деп төрт түрлі тұлға қолданылып келіпті.
Закуска деген сөзді
басытқы/шайнама/жеңіл тамақ деп жүрміз.
Ал кейбір жаңадан ұсынылған сөздер орнықпай, яғни қабылдан-
бай келеді. Мысалы: аяқдоп (футбол), аларман (покупатель),
базарлық (сувенир), бұйырман (заявка), білдірме (сводка), доптаяқ
(клюшка), жадығат (материал), жаяусоқпақ (тротуар), сахнагер (ак-
тер), сәнхана (ателье), желпін (балкон), қазынауыл (банк), үнқағаз
(газет), дүлдүл, жеңіскер (чемпион) т.т.
Бұрынғы ұғымдарды жаңадан қазақша атау үшін немесе дәлірегін
беру үшін жасалған жаңа сөздердің алғашқыда екі-үш вариантты бо-
лып келуі – заңды, өйткені жаңа сөз не тұлғалық бітімі, не беретін
мағынасы жағынан білдірмек ұғымға бірдей сай келмеуі әбден
мүмкін, содан барып тіл тәжірибесінде ізденіс болады, ең түсінікті,
тіл заңдылықтарына қайшы келмейтін бір нұсқасы табылғанша
бірқатар уақыт варианттық қатарлар қолданыла береді. Уақыт өткен
сайын біреуі жиірек жұмсалып, қалың көпшіліктің құлағы үйрене
бастайды да ол нормаға икемделе береді. Мысалы, глобализация де-
ген жаңа термин – соңғы 5-10 жылда жанданған ұғымның атауы, ол
осы мерзім ішінде қазақша ғаламдану, ғаламдастыру, ауқымдану,
жаһандану деп төрт вариантта атала келе, олардың жаһандану
тұлғасы қалыптана бастаған сияқты, сол сияқты анкета сөзінің
қазақша сауал-сұрақ, сауалнама варианттары, арендатор – жалда-
ушы, жалгер болып жарыспа қатарлар орын алды. Мұндай жарыспа
қатарлар реттеліп, олардың біреуі, сөз жоқ, орнығады да қалғандары
аз күнгі болса да қолданыстан шығады.
Варианттар қатарының реттелуінде қолданыс активтігінің рөлі зор
болады. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдары – тіл жаңалықтарын
ұсынушы мен таратушы ғана емес, олардың оң, дұрыс вариантын
орнықтырып, нормаға енгізуші құрал көздері болып танылады.
Екінші орында реттеуші анықтамалық құралдар: емле, түсіндірме,
терминологиялық және екі-үш тілдік нормативтік сөздіктердің
қызметі тұрады. Бұлардың қатарында «Жаңа қолданыстар», «Жаңа
сөздер» сияқты еңбектердің қажеттігі алдымен көрінеді, әсіресе жаңа
қолданыстардың узустық бірліктерін бөліп көрсетіп отырудың тіл
мәдениеті үшін де, ана тіліміздің лексикалық қазынасын біліп-танып
және реттеп отыру үшін де өте қажет болмақ.
Қорыта келгенде, жоғарыда жасалған талдаулар мен айтылған
таным-тұжырымдарды түйіндеп, бірқатар тұжырымдар мен ұсыныс-
тар айтуға болады. 1990-2006 жылдардағы қазақ тілі жаңа бірлік-
термен аса өнімді және жүйелі түрде толығудың айрықша атап
