351
кадан, жағырапиядан, химиядан, биологиядан, зоологиядан алғашқы
ғылыми танымдар ұсынылған. Осыларды баяндап, түсіндіру бары-
сында көптеген жаңа сөзді: бұрын қазақ қауымына бейтаныс заттар
мен құбылыстардың ғылыми атауларын береді. Олардың бір тобын
қазақтың өз сөздерін іске жаратып жасады: арқаның жарқылы (се-
верное сияния), жер сілкінісі, жердің өз шүлділігінен айналуы, жер
қосшылары (планеталар), құйрықты жұлдыз, үйек, құбыланама.
Бұлар сан жағынан аса көп емес. Ал ғылыми танымдарды беру үшін
авторлар сол кезеңнің өзінде-ақ ондаған интертерминді, яғни көптеген
Еуропа, орыс халықтары (ғалымдары) қолданып келе жатқан,
түптөркіні латын және ағылшын, неміс, француз тілдеріне жататын
кәнігі терминдерді қазақ тіліне (қазақ тілінде баяндау мәтіндеріне)
қосқан. Мысалы, «Оқу құралда» класс, парта, стол, шкаф сияқты
қарапайым (ғылыми термин емес) зат атауларынан бастап, газ, тер-
мометр, фонограф, градус, машина, профессор, инженер, капитал,
капиталшы, буржуазия, социалистер, полиция, жандарм, надзира-
тель сияқты «орыс» сөздерін келтіреді. Ал таза ғылыми терминдер
аса көп емес, барларының ішінде орыс тілінен аударылған оттегі,
сутегі, көміртегі (Халел Досмұхамедовте:
қышқылтуым, суту-
ым, қышқыл көмір) сияқты жаңа жасанды сөздер бар. Қалғандары
(олар да аса көп емес) – халықаралық терминдер болып келеді. Со-
нымен қатар бұл кезеңдегі баспасөзде де жаңа қолданыстар көзге
түсерліктей дәрежеде болды.
XX ғасырдың 10-жылдарынан бастап бірнеше жыл бойы шығып
тұрған «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің және бірнеше саны
ғана жарық көріп үлгерген басқа да газеттердің беттерінде көбінесе
жаңа мағынаға ие болған байырғы сөздер мен араб, парсы, орыс
сөздері қазақтың сөз қазынасы әлемінде жаңалық сипат алды. Бұлар
жөнінде С.Исаев, Н.Қарашева, Б.Момынова сияқты зерттеушілердің
еңбектерінен оқып білуге болады. Айталық, зерттеуші Б.Момынова:
«Қазақ» газеті (1913-1918) пән сөздерімен қоса әскери-соғыс
терминдері, ғылым мен техника салаларына байланысты сөздер
қатары көбейе түскенін (сүңгуір қайық, аэроплан, телеграф, бомбы,
мәшине т.б.) айтады
10
.
Сөйтіп, қазақ тілінде пайда болып жататын жаңалықтарды,
неологиялық құбылысты кезең-кезеңіне қарай талдап, танытқанда,
XX ғасырдың алғашқы екі онжылдықтарын айрықша атап өту керек.
Бұл – қазақтың білім-ғылым тілінің нағыз бастамасы және қауырт
жүргізілген тұсы деп батыл айтуға болады. Бұл кезеңдегі тілдік жаңа
бірліктерді дүниеге келтірген қажеттіліктер де ерекше болды; олар
– оқу-ағарту ісінің қолға алынуы, жандануы; қазақ жұртшылығын
10
Момынова Б. Газет лексикасы, жүйесі мен құрылым. - Алматы, 1999. - 70-бет.
352
білім-ғылымға ұмтылдыру, «елді ағартып, надандықты жоюдың
заманы келді» (Х.Досмұхамедов) деген идеяның алға тартылуы
еді. Мұны тіпті біз XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының ұлт-
тық идеологиясы, ұлттың мұраты, тарихи құбылыс деп атар едік.
Ұлттық мақсат-мұраттың жаңа көрінісі – тілде де жаңа сөздер мен
тіркестердің, жаңа құбылыстардың, жаңа көзқарастардың, тың ұсы-
ныстардың кезеңі болды.
Бұл жерде тағы бір баса айтатын тұжырымымыз бар, ол – қазақтың
ғылыми терминологиясы өзінің тарихи бастауын XX ғасырдың бас
кезіндегі мектеп оқулықтарынан алды, яғни қазақ мектептеріне және
ішінара алғашқы жоғары оқу орындарының шәкірттеріне арналып
жазылған пәндік оқулықтарда қазақ тілінің ғылыми терминдері жа-
сала бастады. Біз бұл пікірімізді 1963 жылы Дүйшембе (Тәжік ССР)
қаласында өткен Бүкілодақтық конференцияда тұңғыш рет айтқан
едік. Әлі де сол пікірімізді қайталаймыз.
Қорыта айтқанда, «жаңа сөздер» деген категорияға жататын тілдік
құбылыстың қазақ тіліне қауырт және көптеп пайда болған тұсы XX
ғасырдың алғашқы екі онжылдығы деп батыл айтуға болады.
Ал XX ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап қазақ баспасөзінің
аумағы кеңеюіне, яғни газет-журналдардың сан жағынан көбеюіне
қатысты, қазақ мектептері мен қазақ тілінде оқытатын бірді-екілі
жоғары оқу орындарының жұмыс істей бастауына байланысты
бұрын оқытылмаған алуан пәндерден оқулықтар мен оқу құралдарын
жазу қауырт қолға алынуы ғылыми ұғымдарды атайтын сөздер мен
жалпы оқу-білімді, ғылым салаларын баяндауға жұмсалатын жаңа
қолданыстарды қажет етті. Төл және аударма оқулықтар мен өзге
де оқу құралдары көптеп жарық көре бастады. Математика, химия,
зоология, ботаника т.б. пәндерге арналған жазба дүниелердегі жаңа
сөздердің немесе мағынасы ауысқан сөздердің жүздеп қолданыла
бастағанын айтуға болады.
1920-30 жылдардағы жаңа социалистік жүйеде өмір сүре бастаған
қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік, мәдени, экономикалық хал-
ахуалына қарай орын алған оқиғалар, қауырт шаралар жүздеген жаңа
ұғымдарды, жаңа заттарды дүниеге келтірді. Бұл кезеңде әсіресе
жаңа ұғым атаулары көзге түсті. Мысалы, «революция» дегенді атай-
тын төңкеріс, «совет» дегенді кеңес дейтін сөздерден бастап, теңдік,
тап тартысы, бәлшебек, жолдас(тар), баяндама, баяндамашы,
жиылыс/жиналыс, өкіл, нұсқаушы, ауылнай деген сөздер сол кезең
үшін қазақ тіліндегі жаңа ұғым, адамға қатысты жаңа атаулар болды.
Осы қатарда неологизмдердің үлкен тобы – жаңа ұғымды беретін сөз
тіркесі болып келетін атаулар еді. Олардың ең жиі қолданылғандары –
тап жауы, тап тартысы, кедей шаруа, социалды құрылыс, ауылдық
