190
көрсетілген мағыналарда қазіргі қазақ тілінде жұмсалмайды. Бірақ
бұлар осы ұғымдарда бұрынырақ тілімізде қолданылғанын эпостар
мен мақал-мәтелдер, XV-XVII ғасырлардағы ақын-жыраулар тілдері
көрсетеді. Бұлар – кірме сөздердің мағыналарындағы құбылу, өзгеру
процесін танытатын фактілер. Демек, кірме сөздер де алғашқы бір-екі
мағынада тұрақталып қалып қоймайтындығы байқалады. Мысалы,
сұм, сұмырай сөздері «сормаңдай, бақытсыз» мағынасында XIX
ғасырдың бас кезіндегі Алмажан сияқты ақындарда кездескенімен,
бұл күнде ол сөздердің мүлде басқа ұғымда жұмсалатындығын
білеміз.
§6. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы мәселелерін сөз еткенде,
плеоназм құбылысы ерекше орын алады, Плеоназм немесе плеонас-
тық сөздер дегеніміз – бір мағынадағы екі сөздің қатар қолданысы.
Ол қатарды не екі тілдің сөздері, не көне-жаңа сөздер, не қызметі
бірдей екі морфологиялық тұлға құрайды. Әдетте тіл білімінде
плеоназм (ол «периссология» деп те аталады) кұбылысын тілдегі
«басы артықтық» деп таниды. Бірақ бұл жердегі «басы артықтық»
абсолюттік емес, ягни плеоназм белгілі бір стильдік, не мағыналық
қызмет атқарғанда ғана тілде орын алады. Мұндай қызмет атқармаса,
тіл нағыз (абсолюттік) басы артық дүниені көтермейтіндіктен,
плеонастық қатарлар түзілмейді. Жоғарыда талдаған материалдарға
қарағанда, бір мағынадағы парсы мен түркі (қазақ) сөздері қатар кел-
генде, сөз мағынасына семантикалық реңк үстемеленеді. Мысалы,
«соқыр» мағынасындағы парсының көр сөзі мен қазақтың осы
ұғымдағы соқыр сөзі қатар келіп, көр соқыр болып айтылғанда, соқыр
сөзі не «мүлде көрмейтін, тас қараңғы соқыр» деген қосымша реңк
үстеп тұр. Сол сияқты құдды (құтты) өзі деген тіркесте құдды деген
парсы сөзі – қазақша өзі деген сөздің тұп-тура баламасы, бірақ екеуі
қатар келгенде, «тап өзі, айнымайтын өзі, нағыз өзі» деген сияқты
үстеме мағына береді. Сары уайым деп жүргеніміздің дұрысы –
сар-уайым болуы керек, өйткені
сар сөзі парсы тілінде «уайым»
дегенді білдіреді. Сонда сар-уайым «уайым уайым» деген тіркес
түрінде пайда болып, жай уайым емес, «қатты уайым, таусылмас
уайым» дегендей үстеме мағына алып тұр.
Енді бірқатар плеонастық тіркестердегі екі сөз тек бірін бірі
түсіндіру қызметін атқарып, нағыз басы артықты көрсетеді. Мысалы,
топ зеңбірек дегенде, екеуі де «түйеге артып алып жүретін кішкене
зеңбірек» дегенді білдіретін сөздер болғандықтан, бұл тіркес «топ
дегеніміз – зеңбірек», «зеңбірек дегеніміз – топ» деген сияқты бірін-
бірі түсіндіретін қолданыс болып шығады.
191
Плеонастық қатарлардың ішінде көне түркі мен жаңа түркілік
(осы кездегі түркілік, мысалы, қазақтық) немесе оғыздық пен
қыпшақтық тұлғалар қатар келіп, я болмаса бірінің орнына бір
жұмсалып, көбінесе стильдік қызмет атқарады, яғни поэтикалық фор-
мула дегенді түзеді. Мысалы, қатуланып, қаттанып деген екі сөздің
түбірі бір екенін жоғарыда айттық. Екеуінің қатар келіп плеоназм бо-
луы – тек поэтикалық мақсат үдесінен шығуды көздегендіктен, өлеңді
сөзден басқа жерде бұл екі тұлға қатар айтылмас еді. Күндеу деген
осы күнгі түлғаның орнында күнілесу деген көне морфологиялық
тұлғаның қолданылуы тек өлең-жырлар тіліне ғана тән. Іздестірсе,
бұл сипаттағы фактілер қазіргі қазақ лексикасынан едәуір табылады.
§7. Қазіргі қазақ сөздерінің пайда болу, қолданылу және
мағынасының құбылу тарихына үңілсек, олардың бірқатары түркі-
монғол ортақтығына алып барса, енді бірсыпырасының түптөркіні
таза монғол тілдеріне барып тіреледі. Алдыңғы топ айтарлықтай
мол. Бұлар плеонастық қатар түзбейді, керісінше, әбден қалыптасып,
жымдасқан сөз тіркестерін құрайды не туынды сөз түбірі бо-
лып табылады. Мысалы, айылын жимау деген күрделі етістіктің
бірінші сыңары айыл монғол тілдерінде «үрей, қорқыныш» дегенді
білдіреді, демек, айылын жимау «үрейін, қорқынышын білдірмеу
(жимау)» деген мәндегі тіркес болып қалыптасқан. Бұл жердегі
«үрей» мағынасындағы айыл сөзін қазақтар монғолдардан алған
кірме сөз деп санауға болмайтын сияқты. Сірә, осы кітапта біз
талдаған тұралап қалу дегендегі тұралап, «жазу» мағынасындағы
сызу, құр атқа мінгендей дегендегі құр («өткен жылдан мінілмеген
тың») сияқты ондаған сөз – о бастан түркі мен монғол халықтары
тілдеріне ортақ дүниелер болса керек. Ол ортақтық қазіргі алта-
истика («алтай тілдері» теориясы) ғылымында орын алып келе
жатқан екі концепцияның (көзқарастың) қайсысы, яғни түркі-монғол
тілдерінің түп-тегі бір дегеннен (генетикалық жақындық теориясы-
нан) шығарыла ма, жоқ, әлде түркі, монғол тайпаларының ұзақ уақыт
бойы аралас-құраластығынан (типологиялық сәйкестік теориясынан)
шығарыла ма, ол − арнайы зерттеу объектісі, оны шешу біздің бұл
жұмыстағы міндетімізге енбейді.
Жүздеген сөздің көне түркі және монғол тілдерінде сәл фоне-
тикалық өзгешелігімен, бірақ бір мағынада кездесетінін білеміз.
Алтаистика саласындағы аса көрнекті поляк ғалымы В.Котвичтің
көрсетуі бойынша, монғол тілінің шамамен 25% лексикасы (сөздері),
50% морфологиялық элементтері түркі тілдерімен ортақ болып
келеді
3
.
3 Котвич В. Исследования по алтайским языкам. - М., 1962. - С. 351.
