780
алғашқы тәлім-тәрбие баспалдағы – балабақша. Мұндағы негізгі міндет – сана-сезімі
ұлттық психология негізінде қалыптасқан, қазақ халқының дәстүрлерін меңгерген, дені
сау, ақылды, парасатты, елжанды азамат тәрбиелеу.
Балабақшадағы балалар еңбегінің негізгі төрт түрі бар: өзіне-өзі қызмет көрсету,
шаруашылық-тұрмыстық еңбек, табиғаттағы еңбек және қол еңбегі. Еңбектің жекелеген
түрлерінің үлес салмағы түрлі жас кезеңдерінде бірдей емес. Олардың әрқайсысының
тәрбие міндеттерін шешуде белгілі өз мүмкіндіктері бар.
Өзіне-өзі қызмет көрсету өзін күтуге (жуынуға, шешінуге, киінуге, төсегін
жинауға, жұмыс орнын әзірлеуге және т.с.с.) бағытталған. Еңбек қызметінің бұл түрінің
тәрбиелік маңызы ең алдымен оның өмірлік қажеттігінде. Бұл іс-әрекеттер күн сайын
қайталанатындықтан, балалар өзіне-өзі қызмет көрсету дағдысын мықтап игереді;
өзіне-өзі қызмет көрсету міндет ретінде ұғыныла бастайды.
Мектепке дейінгі сәбилік шақта өзіне-өзі қызмет көрсету белгілі қиыншылықтарға
байланысты, мысалға, саусақ бұлшық еттерінің жеткілікті дамымағандығы,
әрекеттердің бірізділігін игерудің қиындығы, оларды жопсарлай білмеушілік, көңілінің
оңай бөлінуі, ал мұның өзі дағдылардың қалыптасу процесін тежейді, кейде баланың
қажетті әрекетті орындауға құлықсыздығын туғызады. Алайда тәрбиеші балалардың
осы жас кезеңінде-ақ өзіне-өзі қызмет көрсете білу қабілетін дамыта бастайды, қажетті
әрекеттерді орындауда ұқыптылық пен мұқияттылық, дербестік болуына күш салады,
тазалық пен мұнтаздыққа әдеттендіреді. Осының бәрі сабырлылықты, табандылық пен
игі тілектестікті, көтермелеп отыруды талап етеді. Балалардың өзіне-өзі қызмет
көрсетуіне орай тәрбиеші әрбір баламен жеке-дара жұмыс жүргізеді, онымен алуан
түрлі байланыс жасайды, көтеріңкі көңіл күйін қолдап отырады. Киімнің және оның
түрлі бөлшектерінің, қажетті құралдардың аттарын атай отырып, балалардың ана
тіліндегі сөздік қорын кеңейтеді. Балалар өздеріне қамқорлық жасалғанын сезінеді,
ересектерге сүйіспеншілік сезім мен сенімі қалыптасады.
Мектепке дейінгі естияр шақта балалар өзіне-өзі қызмет көрсетуде әжептәуір
дербестікке ие болады, еңбектің бұл түрі олардың тұрақты міндетіне айналады.
Тәрбиелік міндеттердің қиындатыла түсуі қимыл-әрекеттердің сапасына, өзін күту
процесіндегі ұйымдасқан тәртіпке, оған жұмсалатын уақытқа қойылатын талаптың
арттырылуынан көрінеді. Тәрбиеші балаларда өзара көмектесу тәсілдерін
қалыптастырады, оларға жолдастарынан қалай көмек сұрауды, қалай көмек
көрсетуді, көмектескеніүшін алғыс айтуды үйретеді.
Мектепке дейінгі ересек шақта өзіне-өзі қызмет көрсетудің жаңа түрлері: төсегін
жинау, шашын, аяқ киімін күту, үзілген түймелерін өздері қадау және т.б. еңбекке
тәрбиеленеді. Бұл кезеңде тәрбиелік міндеттер күрделене түседі, олар: балалардың
бойында мұнтаздық пен тазалық әдеттерін, құрбыларының арасында өзін дұрыс ұстау
дағдысын қалыптастыруға бағытталады. Бала басқалармен араласуы барысында өзіне-
өзі қызмет көрсетеді, сондықтан да ол маңайындағылардың қажеттіліктерін түсінуі,
білуі тиіс. Тәрбиеші нақты мысалдар арқылы басқалардың қажетін ескере отырып қалай
істеу керек екенін: шешінетін жерде шешінген баланың өтіп кетуі үшін жол беру;
жуынған кезде кезекшілерді алдымен жіберу (өз міндеттеріне кірісу үшін олардың
тезірек жуынғаны маңызды), балалардың бәрі уақтылы жуынып үлгеру үшін кранның
алдында ұзақ тұрып алмау, басқа біреуге қолайсыздық жасамау үшін өтуге рұқсат сұрау
781
және т.с.с. керек екенін түсіндіреді. Осының бәрі балаларды қарапайым еңбектегі
сақтыққа, маңайындағыларды құрметтеуге дағдыландырады.
Мектепке дейінгі балалардың шаруашылық-тұрмыстық еңбегінің нәтижелері
олардың еңбек қызметінің басқа түрлерімен салыстырғанда оншалық елеулі
болмағанымен, ол балалар бақшасының күнделікті өмірінде қажет. Бұл еңбек үйдің
ішінде және аулада тазалық пен тәртіп сақтауға, режимдік процестер ұйымдастыруда
ересектерге қолқабыс тигізуге үйретеді. Шаруашылық-тұрмыстық еңбек ұжымға
қызмет көрсетуге бағытталған, сондықтан онда балаларды өз қатарына қамқорлықпен
қарауға тәрбиелеу үшін мол мүмкіндіктер бар.
Мектепке дейінгі сәбилік шақта тәрбиеші балаларда қарапайым шаруашылық-
тұрмыстық дағдыларды: үй сыпыру, жинау, үстел жасауға көмектесу, ойнап болғаннан
кейін ойыншықтарды тәртіпке келтіру және жуу, ауладағы жапырақтарды жинау,
бақтағы орындықтардағы қарды сыпыру және т.б. дағдыларды қалыптастырады.
Естияр топта шаруашылық-тұрмыстық еңбектің мазмұны едәуір ұлғаяды: балалар
үстел үстіне ыдыс-аяқты түгел өздері жайғастырады, оқуға қажетті барлық нәрсені
дайындайды, қуыршақтардың киім-кешегін жуады, текшелердің шаңын сүртеді,
ауладағы жолдарды сыпырады және т.б. Балалардың ұлғайған мүмкіндіктерін
пайдаланып және қалыптасқан дағдыларды ескере отырып, педагог балаларды еңбекте
күш-жігер жұмсау қажет екенін үйретеді, тапсырылған істі орындауда олардың
дербестігін, белсенділігі мен ынтасын дамытады.
Балалар бақшасының ересектер тобында шаруашылық-тұрмыстық еңбек мазмұны
бұрынғыдан да молығып, жүйеленеді де, көбіне кезекшілердің тұрақты міндетіне
айналады. Балалар бөлме мен аулада тазалық сақтайды, ойыншықтарды, кітаптарды
жамап-жасақтайды, сәбилерге көмектеседі. Мектепке дейінгі ересек балаларды
шаруашылық-тұрмыстық еңбек ерекшелігі оны өздерінің дербес ұйымдастыра
білуінде: қажетті құрал-сайманды өздері іріктеп, оны ыңғайлы орналастырып,
жұмыстан соң бәрін тәртіпке келтіре білуінде. Еңбек процесінде балалар белсенділік,
жақсы нәтижеге ынталылық көрсетеді, құрбыларына игі тілектестікпен қарайды.
Табиғаттағы еңбек балалардың өсімдіктер мен жануарларды күтуге қатысуын,
табиғат мүйісінде, бақшада, гүлзарда өсімдіктер өсіруін көздейді. Еңбектің бұл түрінің
байқағыштықты дамытуға, тірі нәрсенің бәріне ұқыпты қарауға, туған елдің табиғатын
сүюге тәрбиелеу үшін ерекше маңызы бар. Ол педагогтың балаларды дене жағынан
дамыту, қозғалыстарын жетілдіру, төзімділігін арттыру, дене күшін жұмсау қабілетін
дамыту міндеттерін шешуіне көмектеседі.
Сәбилік топтарда балалар ересектердің жәрдемімен балықтарға жем береді,
бөлмеде өсетін өсімдіктерді суарады және жуады, пияз отырғызады, өз бақшасынан
өнім жинауға қатысады, қыстап қалған құстарды қоректендіреді. Бөбектердің еңбегін
басқара жүріп, тәрбиеші өсімдіктердің, олардың бөлшектерінің, еңбекте атқарылып
жатқан әрекеттердің аттарын атайды; бұл баланың сөздік қорын молайтады,
белсенділігін арттырады. Балалар өсімдіктерді қарайды («кішкене жапырағы қайсы,
үлкен жапырағы қайсы, соны көрсетші», «Гүлді иіскеші», «Неше гүл ашылды екен,
санашы» және т.с.с.). Педагог өсімдіктер мен жануарларды күту қажет екенін
түсіндіреді.
