Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

226
8-ТА РА У
халықты  жаппай  қырып-жоюға  бағытталған  әрекет  жасалуы 
мүмкін  (Jones,  2006).  Тарихта  геноцидтер  болғаны  мәлім.  Қазір  де 
Ауғанстанда,  Пәкістанда,  Дарфурда  және  басқа  жерлерде  геноцид- 
тік шабуылдар жасалып тұрады. Дарфурдағы қырғын туралы мәсе- 
ле  алдағы  «Жаьандық  көзқарас»:  Дарфурдағы  геноцид»  тарауында 
талқыланады.
Нәсілдік және этностық 
теңсіздіктерге теориялық 
көзқарастар
Құрылымдық-функциялық теория
Құрылымдық-функциялық теория әлеуметтік құрылымдарды қоғамның 
қалыпты  әрекет  егуіне  тиімді  ететін  әдістерді  және  сол  құрылымның 
тиімсіздігіне  әкелетін,  жалпы  қоғамның  мүдделеріне  қайшы  келетін 
себептерге  баса  назар  аударатынын  білдік.  Құрылымдық-функциялық 
теория  қоғамдағы  немесе  кейбір  топтардағы  нәсілдік  және  этносара- 
лық теңсіздіктің қалыптасу жолдарын анықтауға көмектеседі. Мысалы, 
оңтүстік плантациялардың иелері афроамерикалықтарды қоғамда толық 
құқылы адам қатарына санамай, Киелі кітапта құлдық жайлы жазылға- 
нын  өз  пайдасына  икемдеп ақталуы  арқылы  құлиеленушілікті қолдап 
шықты. Құлдар үшін бұл өте қиын кезең болды, ал «ақ» америкалықтар 
құлдардың арқасында оңтүстік штаттардың экономикасын көтеріп, мәде- 
ни жәые әлеуметтік заңдарды дамыта бастады.
Сонымен  қатар  құрылымдық-функциялық  теорияшылар  бұл 
жүйенің  кемшіліктеріне  баса  назар  аударады:  құл  иеленген  қоғам- 
ның  қайырымсыздығы  ақыр  соңында  құлиеленушілік  құрылысты 
жойып  қана  қоймай,  АҚШ-ты  азаматтық  соғысқа  әкеп  тіреді,  соның 
зардабынан оңтүстіктің экономикасы қүлдырады.  Сол сияқгы, нәсіл- 
дік  және  этностық  теңсіздікті  қолдайтын  кез  келген  қоғамда  әлеу- 
меттік конфликт туындайтыны күмәнсіз. Ал нәсілдік және этностық 
теңсіздіктің  себебінен  кейбір  адамдардың  қабілеті  мен  әлеуетін  іске 
асыруға  деген  ынтасы  шектелсе,  ондай  қоғам  жаьандық  нарықтан 
зиян  шегеді.  Себебі  қогам  ол жағдайда  адамдардың  келешек  дамуға 
қосатын маңызды үлесінен айырылады.
Нәсілдік  және  этностық  ңатынастарды  зерттейтін  қүрылым- 
дық-функциялық теория ғалымдары қоғамдағы теңсіздікті бәсеңдегу 
жолдарын анықтап, жағдайды өзгертіп, сол арқылы азаматтық соғыс 
сияқты  конфликтілерге  жол  бермей  (Winant,  2000),  қарекетті  жалға- 
стыру  мүмкіндіктерін  қарастырады.  Нәсілдік  және  этностық  қаты- 
настар  тұрғысынан  ассимиляция  процесіне  баса  назар  аударылады. 
Құрылымдық-функциялық теорияшылар  әртүрлі  этностық және нә- 
сілдік топтардың америкалық мәдениетке сіңуін (ассимиляция) және 
кейбір топтардың сіңуіне тосқауыл болтан (мысалы, әділетсіз заңдар) 
себептерді зерттейді.
Кейбір  құрылымдық-функциялық  әлеуметтанушылар  «егер  аз- 
шылық қоғамдар үстем мәдениетті ғана қабылдайтын болса, нәсілдік 
және этностық теңсіздік жойылады» дегі санайды.  Бұл көзқарас әлеу- 
меттану ғылымынан қолдау таппады. Сондықтан нәсілдік қарым-қа- 
тынастарға  қатысты  құрылымдық-функциялық  зерттеулер  айтар- 
лықтай дамыған жоқ.

НӘСІЛДІК  ЖӘНЕ  ЭТНОСТЫҚ  ТЕҢСІЗДІК
227
Назар
аударыңыз
Дарфурдағы  геноцид
Н
әсілдік те ңсіздік  -   Америкаға ғана 
тән  мәселе  емес.  Азш ы лы қ  топта- 
рына  тең  қүқы қта р   мен  м үм кіндіктер- 
ді  беруден  бас  тартатын  басқа  елдер 
де  бар.  Дарфурдағы  геноцид  -   соның 
мысалы  (Hagan  &  Rymond-Richmond, 
2008).  Дарфурда  үлтаралық қа қты гы с- 
гарды  тудыратын  саяси  процесс  осы 
бірегейлігімен  ерекшеленуі  м үм кін 
Дарфурдағы  үлтаралық  қа қты ғы стар 
ды  туындатқан  саяси  процесс  сол  ко ­
там үшін қалыпты жағдай болғанымен, 
үлтаралық  қа қты ғы ста р   зардабынан 
экономикалы қ  процестер  өзгеріске 
үшырайтынын  тарихтан  білеміз.  Эко- 
номикалы қ  ресурстарға  қауіп  төнген 
жагдайда  және  эконом иканы   жаулап 
алу  көзделгенде  улт  немесе  этнос- 
тар  арасында  қарулы  қа қты ғы ста р  
шығады
Дарфур  -  Африканыч  ең  үлкен  елі, 
Африканың  көптеген  елдеріндей,  Су- 
данның  батысында  орналасқан  аймақ. 
Суданды  XIX 
(.
  Британ  отаршылдық 
күші  біріктірді.  Араб  тілін  лингвафранк 
ретінде  қолданатын  суннит  мүсылман 
дары елдің басым бөлігін  қүрайды  Сол 
түстіктегі  Суданның  көп  бөлігі  арабтар 
болғанымен,  халықтың  қалғаны  қара 
африкалықтарға  жатады.  Бул  екі  топ 
арасындагы 
физикалық 
айырмашы- 
лықтар  шамалы  болғандықтан,  әдетте 
Судан  арабтарын  судандық  африка- 
лықтардан  айыра  алмайды.  Шынында, 
бүл  жанжалға  этностық сәйкестік  негіз 
болды, алайда  «араб»  пен  «африка» ара 
сындағы  айырмашылық  өте  сирек  қол- 
данылады.
Судан  1956  жылы  тәуелсіздікке 
қол  ж еткіэгендіктен,  Солтүстік  Судан- 
нан  келген  арабтар  ел  экономикасы  
мен  үкіметіне  үстемдік  етті  Алайда 
олар түратын аймақта Суданның ауыл- 
шаруашылық  жерлерінің,  мүнай-кен 
орындарының немесе басқа да  табиғи 
ресурстардың саны аз. Сонымен қатар 
жаһандық  жылыну,  өсіп  келе  жатқан 
адам  саны  және  мал  басы,  сондай-ақ 
ауыл  шаруашылығының  күйреуі  Сол-
ЖАҺАНДЫҚ  КӨЗҚАРАС
I 
Соңғы бейбітшілік келісімдеріне қарамастан, Судан мен Оңтүстік 
I 
Судандағы судандықафрикалықтар (бүлікшілер) мен Судан арабтары 
арасында ұлтаралықараздықпен зорлық-зомбылықжалғасуда.
тү с тік  Суданның  «шөлейттенуіне»  әке 
ліп соқты рды
Ел  үкім етін  басқаратын  Судан 
арабтары  елге  және  оның  табити  бай- 
лығына  үстемдік  қүру  үшін  әскери 
қудалау  шараларын  қолданды.  Судән- 
д ы қ  африкалықтар  саяси  қуғы н-сүр- 
гінге  үшырап,  өздерінің  қарсыласта- 
рына  қарсы  эконом икал ы қ  дағдарыс 
тудырды.  1980  жылдан  бері  О ңтүстік 
жэне  Батые  Судан  орталы қ  үкім ет  та- 
рапынан  қы сы м  көргендіктен,  судан- 
д ы қ  аф рикзлықтардың  қарулы  қарсы- 
лықтары  кушейді.
Алайда  2003  жылдан  бастап  Су­
дан үкім еті  қуғы н-сүргіннен геноцидке 
көшті.  Осы  саясатты  жеңілдету  үшін 
үкім ет  Судан  арабтарының  (Hagan  & 
Rymond-Richmond, 2008)  Судан  африка- 
лықтарын  дегуманизациялауы  жөнін- 
дегі  науқанға  кірісті.  Содан  кейін  олар 
«Janjaweed»  деп  аталатын  ж ергілікті 
қаруланған  араб  ж асақтары н  қүрды. 
Оның  мүшелері  тонаумен  айналысқан 
қылмыскерлер  ғана  емес,  сондай-ақ 
шектеулі 
ресурстарға, 
қүнарлы-шү- 
райлы  жерлерге  (Human  Rights  Watch,
2011)  қол  ж еткізуді  көздеген  көшпелі- 
лер мен  жартылай  көшпелі  араб тайпа- 
ларынән жиналған.
Жалпы  алғанда,  2  миллионнан 
астам  судан  түрғы ны   қаза  тапты,  4 
миллион  адам  баспанасынан  айрыл- 
ды  (АҚІІІ  М емлекеттік  департаменті. 
2011).  Сонымен  қатар  Janjaweed  жүйе 
лі  түрде  азаптаумен,  жаппай  зорлық- 
зомбы лықпен жане жаппай зорлаумен 
айналысады  -   мүныц  барлығы  қар- 
сыластардан  гөрі  двилландықтарға 
бағы тталған.  Осы  әрекеттерді  ақтау 
үшін  үкім ет  пен  Янжавид  африкалық 
судандықтардың  нәсілдік  стереотип- 
терін  төмендетуге  шақырды.  Нәтиже- 
сінде,  Суданның  бейбіт  түрғындары 
өэін  судандықтар  немесе  белгілі  бір 
тайпаныц мүшелері  ретінде емес, араб 
немесе африкалық деп әтайды.
2010  жылдың  ақпан  айында  екі 
тарап  ресми  түрде  қақты ғы стан  бас 
тартты.  Ал  2011  жылы  шілде  айында 
О ңтүстік  Судан  тәуелсіздігін  жария- 
лады.  Бірақ  Жанжаид  пен  Суданның 
әскерлері  шабуылдарын жалғастырып 
отыр (Human  Rights Watch, 2011).