Тұқым асылдандыру жұмысы – малды жетілдірудің кешенді жүйесі

Тұқым асылдандыру жұмысы – малды жетілдірудің кешенді жүйесі

Өнеркәсіптік кешендерде малды биологиялық ерекшеліктері мен өнімдік сапасына қарай топтастыру принциптері және оның маңызы. Мал шаруашылығын қарқындату жағдайында асыл тұқым мал шаруашылықтары мен өндірістік шаруашылықтар арасындағы байланыс, оның түрлері. Өнеркәсіптік кешендерде қолданылатын мал өнімділігін арттыру, түліктің тұқымдық сапасын жақсарту шаралары.

Кең көлемді селекция жүргізуге байланысты мал өсіру тәжірибесінде электрондық есептеу машиналарын пайдалану. Автоматтық жолмен мәліметтер алу. Бонитировка нәтижесін талдау. Жиынтық ведомостерін жасау, селекциялық индекстерді құру, селекция нәтижесін болжау.

Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру

Мал тұқымдарын өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану және олармен жүргізілетін жұмысты ұйымдастыру. Мал тұқымдарын сынау. Мал тұқымдарын аудандастыру. Мал тұқымдарының кеңестері. Мал шаруашылығындағы жаңа селекциялық жетістіктерді бекіту /апробация/.

Мал шаруашылығындағы кең көлемді селекция. Қазақстан Республикасы мен ТМД елдеріндегі мал тұқымын асылдандыру қызметінің құрылымы.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. 
   Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. Мал өсіру және селекция. – Алматы, 2006ж.
   
2. 
   Байжұманов А.Б. Мал өсіру.- Алматы, Қайнар, 1987.
   
3. 
   Байжұманов А.Б. Отарбаев А. Селекция сырлары, А.1990.
   
4. 
   Садықұлов Т.С., Байжұманов А.Б.Бегімбеков К.Н. Мал өсіру пәнінің практикумы.-Алматы,1997.
   
5. 
   Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. Практикум по разведению и селекции животных А.1997.
   
6. 
   Садықұлов Т.С. Разведение и селекция сельскохозяйственных животных. Алматы, 2003.
   
7. 
   Борисенко Е.В. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'', 1967.
   
8. 
   Борисенко Е.В. Практикум по разведению сельскохозяйственных животных. -М., Колос,1984.
   
9. 
   Кравченко Н.А. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'',1973.
   

Азыќ ќоректілігі, мал м±ќтажын энергиямен, протеинмен, кµмірсулармен, майлармен, минералды заттармен жєне витаминдермен ќамтамасыз ету туралы ±ѓым. Азыќ ќоректілігін химиялыќ ќ±рамы арќылы баѓалаужануарлар денесі мен µсімдіктер ќ±рамы азыќты талдаудыњ ќарапайым сызбасы.

Азыќ ќ±рамындаѓы су, кµмірсулар, майлар, протеин (аќзат), минералды заттар, олардыњ ауылшаруашылыќ малдырын азыќтандырудаѓы зат алмасуы жєне физиологиялыќ мањызы.

Азыќ ќ±рамындаѓы органикалыќ заттар- энергия кµзі, мал денесінде аќзат, кµмірсу жєне май т‰зуге ж±мсалатын негізгі бµліктері. Азыќтыњ химиялыќ ќ±рамы – азыќ ќоректілігініњ алѓашќы кµрсеткіші.Жалпы т‰сімділігі бойынша негізгі азыќтыќ даќылдардыњ єр гектарынан алынатынќ±рѓаќ затты, протеинді, май, клетчатканы жєне азотсыз экстрактивтік заттарды салыстырмалы баѓалау.

Азыќ ќоректілігін ќорытылатын ќоректік заттар арќылы баѓалау. Азыќтыњ ќорытылуы- мал ќоректенуініњ алѓашќы сатысы. Азыќ ќ±рамындаѓы ќорытылатын ќоректік заттарды аныќтау тєсілдері. Ќорыту коэффициенттері туралы ±ѓым. Ќоректік заттар ќорытылуын арттыру жолдары. Азыќтыњ ќорытылу дєрежесіне єсер ететін факторлар. Ќорытылатын ќоректік заттар ќосындысы мен ќорытылатын энергия мµлшері – азыќтыњ энергетикалыќ ќоректілігініњ кµрсеткіші. Протеиндік ќатынас.

Мал организміндегі зат, энергия алмасу дењгейін зерттеу тєсілдері.

Синтетикалыќ лизинді жєне метионинді шошќа мен ќ±сќа беру. Нитриттер мен нитраттардыњ мал денсаулыѓына, басќа ќоректік заттар тиімділігіне тигізетін єсері. Рационда протеин мен амин ќышќылдары жетіспеушілігінен немесе тењестірілмеуінен туатын µзгерістер. Ауыл шаруашылыѓында протеин ќажеттігін шешудіњ негізгі жолдары.

Азыќтыњ кµмірсулыќ ќоректілігі, ќ±нарлы кµмірсулармен ќоректендіру проблемалары

Кµмірсулар - µсімдік тектес азыќтар негізі ќ±рѓаќ заттыњ ќ±рамдас бµлігі жєне малдар ‰шін негізгі энергия кµзі. Ќ±рылымдыќ, энергетикалыќ кµмірсулар кµзі, Кµмірсудыњ к‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын малды азыќтандырудаѓы мањызы, олардыњ ас ќорыту, зат алмасу жєне азыќтаѓы ќоректік заттар сіњімділігіне тигізетін єсері. Кµмірсу м±ќтаждыѓы. Ќоректендіру жаѓдайында кµмірсулардыњ ара ќатынасы. Рационда кµмірсу аздыѓынан немесе рационныњ толыќ тењестірілмеуінен мал денесінде туатын µзгерістер.Азыќтандырудыњ толыќќ±ндылыѓын жєне оны баќылау єдістерін аныќтайтын факторлар. Азыќ ќ±рамындаѓы майлар, ќ±нарлы маймен ќоректендіру проблемалары

Майлар жєне майдыњ мал азыќтандыруындаѓы мањызы. Алмастырылмайтын май ќышќылдары. Май м±ќтаждыѓы, мал денесінде май жетіспеуінен туатын µзгерістер. Азыќ ќ±рамындаѓы майдыњ мал денесіндегі зат алмасуына, µнімділігіне, µнім сапасына тигізетін єсері. Азыќтыњ толыќќ±ндылыѓын ќ±рамдылыѓын аныќтау жєне тексеру тиімділігі. Толыќќ±нды маймен азыќтандыру жєне оны баќылау єдістерін аныќтайтын факторлар.

Азыќтыњ витаминдік ќоректілігі, малды витаминдермен ќоректендіру проблемалары

Ауылшаруашылыѓы малдарын азыќтандыруда жєне зат алмасуындаѓы витаминдердіњ мањызы. Витаминдер кµзі - азыќтар мен витамин препараттары. Майда жєне суда еритін витаминдер. Провитаминдер. Витаминдердіњ мал денесінде ќор ретінде жиналуын жєне олардыњ сіњімділігін, игерімділігін аныќтайтын факторлар. Малдыњ витаминге деген м±ќтаждыѓын аныќтайтын факторлар Мал денесінде витамин жетіспеушілігі белгілері мен т‰рлері.Ауыл шаруашылыѓы малдарын толыќќ±нды витаминмен ќоректендіруін баќылаудыњ негізгі єдістері. Малды витаминдермен ќамтамасыз етудіњ негізгі жолдары.

Азыќтаѓы минералдыќ заттардыњ мал азыќтандырудаѓы мањызы. Макро-жєне микроэлеменнтер (кальций, фосфор, магний, калий, натрий, хлор, мырыш, иод, фтор, селен), олардыњ азыќтаѓы мµлшері, сіњімділігі, игерілуі, мал денесінде жиналуы. Хелаттардыњ мањызы.

Азыќ к‰лініњ реакциясы, ќышќылдыќ жєне сілтілік элементтердіњ мал азыќтандырудаѓы мањызы мен рационындаѓы ара ќатынасы. Єр т‰лікке жататын малдардыњ минералдыќ заттарѓа деген м±ќтаждыѓы. Республиканыњ биогеохимиялыќ аймаќтарында мал рационында минералдыќ заттар жеткіліксіздігнен туатын µзгерістер.

Малдыњ минералдыќ заттармен ќамтамасыз етілу єдістерін баќылауѓа алу. Ќазаќстан Республикасында малды минералдыќ заттармен ќамтамасыз ету мєселесі, б±л мєселені шешудіњ тиімді жолдары.

Малдыњ ішек-ќарнында т‰зілетін ќоректік заттар жєне олардыњ ќорыныњ мал азыќтандырудаѓы мањызы

Ќоректік заттардыњ мал организмінде ќорлануы. Ќоректік заттардыњ ќор болып жиналуына септігін тигізетін жєне оларды тиімді ќолданудыњ шарттары. Ќорланѓан ќоректік заттардыњ малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз ету мањызы.

Малдыњ ас ќорыту жолында мекендейтін микрофлора мен микрофауна, олардыњ єсерінен т‰зілетін ќоректік заттар. К‰йіс ќайыратын мал алдыњѓы ќарнында т‰зілетін микробтыќ аќзат пен витаминдер, олардыњ биот‰зілуіне ќажет жаѓдайлар.

Микробтыќ т‰зілу жєне т‰зілген заттардыњ к‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз етудегі мањызы.

Азыќ пен рацион ќоректілігіне кешенді баѓалау

Тетіктелген (дифференцированный) азыќ ќоректілігін баѓалау туралы ±ѓым. Ќ±нарлы азыќтардан т±ратын толыќќ±нды рационмен азыќтандыру, рациондаѓы протеин, энергия, май, кµмірсу, амин ќышќылдары, минералды заттардыњ азыќ ќолдану тиімділігін арттырудаѓы µзара байланыстардыњ мањызы. Азыќ ќоректілігін кешенді баѓалау мен рацион ќ±рамындаѓы ќоректік заттар ара-ќатынасыныњ мал µнімділігіне, денсаулыѓына, µсіп-µну ќабілетіне, азыќ шыѓынын азайтуѓа, µнім сапасын жаќсартуѓа тигізетін єсері. Рацион ќ±рамындаѓы азыќтар жєне ќосымша ќоспалардыњ ‰йлесімді т‰рде бірін-бірі толыќтыруы, оныњ мал денесіне тигізетін єсері.

Азыќтандыру тиімділігі мен толыќќ±ндылыѓын баќылау єдістері ќоректілікті кешенді баѓалаудыњ ќ±рамдас бµлігі. Тетіктелген азыќтандыру нормасын ќолданѓанда азыќтандыру толыќќ±ндылыѓын баќылайтын кµрсеткіштер.

Азыќтар, азыќ туралы ұѓым, оны жіктеу

Еліміздіњ т‰рлі аймаѓында µсірілетін кµк азыќ пен жайылымдарды тиімді пайдалану. Мал т‰рлері ‰шін кµк азыќты азыќтандырар алдында даярлау, оныњ азыќтандыру мµлшері (нормасы).

Азыќ с‰рлеудіњ ѓылыми негізі, жоѓары сапалы с‰рлем дайындауѓа ќажет жаѓдайлар. С‰рлеу ‰шін ќолданылатын негізгі с‰рлемдік даќылдар. Аралас с‰рлем. С‰рлемді азыќ ылѓалдылыѓын азайту арќылы дайынау. Азыќты химиялыќ жолмен консервілеу. С‰рлемніњ ќоректілігі мен сапасына ќойылатын мемлекеттік стандарттар. С‰рлем ќоректілігіне, саќталуына жєне ордан алынѓанда сапасына єсер ететін жаѓайлар.

Пішендеме дайындаудыњ ѓылыми негізі. Єрт‰рлі азыќтыќ даќылдардан дайындалѓан пішендеменіњ ќоректілігі мен ќ±рамы. Мал азыќтандыруда пішендемені тиімді пайдалану жолдары. Пішендеменіњ сапасы мен ќоректілігіне ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары, саќтау єдістерініњ пішендеме сапасы мен ќоректілігіне тигізетін єсері. С‰рлем пен пішендеменіњ сапасын баѓалау тєсілдері. Малѓа беру мµлшері. Пішен Жоѓары сапалы пішен дайындаудыњ ѓылыми негізі. Кµк азыќты кептіру барысында пішенніњ химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне биохимиялыќ ‰рдістердіњ тигізетін єсері. Т‰рлі технологиялыќ кестемен кептірілген кµк азыќтан дайындалѓан пішенніњ ќ±рамы мен ќоректілігі. Витаминді пішен мен шµп ±нын дайындау.

Пішен саќтау тєсілдері, оныњ химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне тигізетін єсері. Мемлекеттік стандарт бойынша пішен т‰рлері, кластары. Пішен сапасы мен ќоректілігіне мемлекеттік стандарт талаптары. Пішен сапасын баѓалау тєсілдері. Пішенді малѓа беру мµлшері. Азыќтарды ќолдан кептіруШµп ±ны мен шµп кесіндісін дайындаудыњ ѓылыми негізі. Кµк шµпті кептіруге ќойылатын талаптар. Химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігі. Шµп ±ны мен шµп кесіндісін саќтау єдістері. Азыќтыњ каротиндік ќ±рамын т±раќтандыру /брикеттеу, т‰йіршіктендіру, антиоксиданттар ќосу, инертті газдарды араластыру/.

Ќолдан кептірілген шµп ±ны сапасына ќойылатын Мемлекеттік стандарт талаптары. Шµп ±ны, шµп кесіндісін малѓа беру мµлшері мен єдістері.

Ірі азыќ ќоректілік ќ±ндылыѓын жєне оныњ желінуін жоѓарлату тєсілдері (механикалыќ, химиялыќ, биологиялыќ, гидротермиялыќ). Тиімді пайдалану жєне азыќтандыру мµлшері.

Дєнді азыќтарды малѓа беруге єзірлеу (±нтаќтау, ашыту, ыстыќпен µњдеу, булау, сыѓу, бµрттіру, жаншу т.б). Тазартылып жєне сортталѓаннан ќалѓан дєн ќалдыќтарын пайдалану. Дєнді азыќтар мен олардыњ ќалдыќтарын ‰немдеу єдістері. МЕСТ бойынша ќойылатын талаптар.

Техникалыќ µндіріс ќалдыќтарын жєне µнімдерді µњдеуден алынатын азыќтар

¦н µндірісініњ ќалдыќтары: кебек, жарма, ±нтаќ. Мемлекеттік стантардт талаптары. Май µндірісініњ ќалдыѓы:к‰нжара, шорт, фосфатидтер. Крахмал µндірісініњ ќалдыѓы – мезга. Спирт µндірісініњ ќалдыќтары: барда, картопты сірне. Ќант µндірісініњ ќалдыѓы: жом (балѓын, ќышќыл, амидті, амморизделген), азыќтыќ сірне-патока. Олардыњ химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігі. Техникалыќ µндіріс ќалдыќтарына ќойылатын МЕСТ талаптары. Мал т‰ліктеріне µндіріс ќалдыќтарын беру мµлшері, оларды тиімді пайдалану.

Жануар тектес азыќтарѓа ќойылатын МЕСТ талаптары. Оларды малѓа беруге даярлау. Тапшы жануартектес азыќтарды жартылай немесе толыќ басќа да азыќтыќ ќ±ралдармен ауыстыру жолдарын шешу.

Микробиологиялыќ синтездеу арќылы алынѓан азыќтыќ заттар

Антибиотиктер, гормондыќ препараттар, ферменттердіњ жєне басќа биологиялыќ белсенді заттардыњ зат алмасуына, мал µсуіне тигізетін єсері. Кейбір азыќ ќ±рамындаѓы улы заттар, азыќ ќоректілігіне єсер ететін заттар (антитрипсиндер, антиэкстрогендер, антивитаминдер, салониндер, алколойдтар) туралы т‰сініктер.

Тµлдіњ µсу ќарќыны, тіршілікке бейімділік дєрежесін ќамтамасыз етуде ќ±нарлы да сапалы азыќтыњ атќаратын ролі. Бордаќылаудаѓы малдыњ ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓын µтеу, оныњ ерекшелігі.

Нормамен азыќтандыру ж‰йесі, негізгі элементтері (азыќтандыру нормасы, типі мен ќ±рылымы, рациондары жєне тепе-тењдігі ќоректік заттар ќоры, азыќтандыру тєртібі, рационныњ толыќќ±ндылыѓы).

Технологиялыќ азыќтандыру нормасы – малдыњ ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓыныњ орташа кµрсеткіші туралы ±ѓым. Тетіктелген азыќтандыру нормасы, оныњ мањызы. Азыќтандыру типі туралы т‰сінік.

Азыќтандыру ќ±рылымыныњ т‰рлері. нормалап азыќтандыру. Азыќ рациондары жєне олардыњ ќ±рылымы. Рациондарды мал т‰ріне, жасына ќарай азыќ µндірілген µнім ерекшеліктеріне икемдей ќ±ру (жасау), оларѓа ќойылатын талаптар.

Малды тобымен азыќтандыруда рацион ќ±ру жєне нормалау. Есептеу техникасын ќолдану арќылы алынѓан деректерді рацион ќ±руда даярлау жєне зоотехникалыќ талаптар. Жас топтары мен т‰рлеріне ќараймалдарды азыќтандыру ерекшеліктері. Ќ±с пен мал организміндегі ќоректік заттардыњ ќоры жєне олардыњ малды нормалап азыќтандырудаѓы мањызы.

Ќ±с пен мал т‰ріне, жасына ќарай толыќќ±нды рационмен азыќтандырудыњ практикалыќ єдістерін баќылау тєсілдері.

Ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыќ, азыќтандыру нормасы. Негізгі азыќтар, рациондар, олардыњ ќ±рылымы, жазда, ќыста жєне ауыспалы кезењде азыќтандыру тєсілдері. Ќоректік заттар ќорыныњ мањызы. Толыќќ±нды рационмен азыќтандыру ж±мысын ќадаѓалау.

¤сімге ќалдырылѓан жас мал мен б±зауды озат шаруашылыќтар мен ќожалыќтарында азыќтандыру ерекшеліктері. Б±зауды к‰тіп-баѓуда ќолданылатын заманауи єдістер мен жетістіктер.

Ірі ќараны бордаќылау. Ет µндіру ‰шін µсірілетін жєне бодаќыланатын б±зау-тайыншаларды азыќтандыру ерекшеліктері. Ересек малды бордаќылаудаѓы азыќтандыру ерекшеліктері. Єр жастаѓы малды бордаќылауда ќажет ќоректік заттар, нормалап азыќтандыру. Бордаќылау т‰рлері мен типтері. Малды жайып семірту. Азыќтандыру нормасы, рационы, оныњ ќ±рылымы мен азыќтандыру тєртібі. Малды бордаќылауда тамаќ µнеркєсібі ќалдыќтарын, с‰рлем, пішендеме, кµк азыќты пайдалану. ¤неркєсіп кешендерде мал бордаќылау ерекшеліктері. Бордаќыланатын малды толыќ ќ±нды азыќтандырылуын баќылау єдістері.

Ќой мен ешкіні нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Азыќ т‰рлерін тиімді пайдалануда ќойдыњ биологиялыќ ерекшеліктерініњ мањызы. Ќой,ешкіні ќ±нарлы азыќпен азыќтандырудыњ µсуіне, ж‰н, т‰біт сапасына тигізетін єсері. Ќошќарлар мен саулыќтарды ±рыќтандыру науќанына єзірлеу кезењінде буаз жєне ќоздаѓан саулыќтарды азыќтандыру. Енесін еміп ж‰рген жєне енесінен ажыратылѓан ќозыларды азыќтандыру. ¤сімге ќалдырылатын тµлді азыќтандыру. Ж‰нді баѓыттаѓы ісектерді азыќтандыру. Ќойды жайылымда жєне ќорада баѓу. Жас топтарына, жынысына, т±ќымына ќарай ќойларды нормалап азыќтандыру жєне рациондары. Ќой-ешкініњ толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау єдістері. Ќойды бордаќылау.

Шошќаны нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Ет µндіру ‰шін µсірілетін шошќаны пайдаланудыњ биологиялыќ жєне шаруашылыќ ерекшеліктері (ас ќорыту ерекшеліктері, µсімталдыѓы, тµлдегіштігі).

¤неркєсіптік кешендерде шошќаны нормалап азыќтандыру ерекшеліктері, шошќаны азыќтандыруда протеин, витаминдер жєне минералды заттарды нормалау ерекшеліктері.

Ќабанды, торайды жєне µсімге ќалдырылѓан жас шошќаларды азыќтандыру

Жасына, т±ќымдыќ пайдалану ќарќынына байланысты ќабанды азыќтандыру нормасы, рациондары, азыќтар, ќабанды азыќтандыру тєртібі.

С‰т еметін кезењдерде торайлардыњ ас ќорыту ерекшеліктері жєне ‰стемелеп азыќтандыруды ±йымдастыру. Енесінен ерте ажыратылѓан торайларды µсіру ерекшеліктері. Енесінен ерте ажыратылѓан жєне торайларды азыќтандыру ерекшеліктері жєне с‰т алмастырѓыш ќолдану. ¤сімге ќалдырылѓан жас торайларды азыќтандыру. Азыќтар, нормалар, рациондар, рацион ќ±рамы, азыќтандыру типі, азыќтандыру тєртібі. Толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау єдістері.

Шошќаны бордаќылау. Бордаќылау типтері, ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓы, азыќтандыру тєртібі, азыќ рациондары, олардыњ ќ±рылымы, азыќтандыру типініњ єрт‰рлілігіне ќарай бордаќылау (етті, майлы). Беконды бордаќылауда нормалап азыќтандыру ерекшеліктері жєне азыќтарѓа ќойылатын талаптар. Шошќа бордаќылауда пайдаланылатын азыќтар: ќ±рама жем, ќоспалар (БВМК), тамаќ ќалдыќтары, жергілікті азыќтар, (кµк азыќ, ќ±рама с‰рлем, тамыр-т‰йнекті жемістілер т.б). ¤неркєсіп типтес ірі шаруашылыќтарда жєне шаруа ќожалыќтарында шошќаны нормалап азыќтандыру ерекшеліктері. Азыќ ќ±рамындаѓы майлардыњ шошќа етініњ сапасына тигізетін єсері. Шошќаны толыќќ±нды рационмен азыќтандырып баќылау єдістері.

Ауылшаруашылыѓы ќ±старын нормалап азыќтандыру ж‰йесі.‡й ќ±старын ас ќорыту жєне зат алмасу ерекшеліктерін, ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓын негіздеу.

Ќ±сты ќ±рѓаќ жєне ќ±рама жемді типпен азыќтандыру кезінде энергия, протеин жєне басќа ќоректік заттар мµлшерін нормалау принципі. Тауыќ азыќтандыру. Мекиен мен т±ќымдыќ тауыќтарды азыќтандыру нормасы, ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓын аныќтау. Азыќтар, азыќ рациондары, олардыњ ќ±рылымы, азыќтандыру тєртібі. Єр т‰рлі т±ќымѓа жататын тауыќтардыњ ж±мыртќалау кезењдері, ауа температурасыныњ жоѓарылауы, осы факторларѓа байланысты нормалап азыќтандыру ерекшеліктері. Жас ќ±стардыњ зат алмасу ерекшеліктері. Оларды нормалап азыќтандыру.

¤сіп-жетілген ќ±старды азыќтаныдру. ¤сіп келе жатќан ќ±стардыњ зат алмасу ерекшеліктері. Жас ќ±с µсу кезењдерінде азыќтандыру ерекшеліктері. Бройлер балапандарын азыќтандыру ерекшеліктері. Толыќќ±нды рационмен азыќтандырудыњ ж±мыртќа сапасына (инкубаторлыќ) жєне оныњ ќ±рамын тигізетін єсері. Ет µндіруге :арналѓан ќ±старды азыќтандыру. К‰ркетауыќ пен суда ж‰зетін ќ±старды азыќтандыру ерекшеліктері. К‰тіп-баѓу кезењдеріне ќарай µсімге ќалдырылѓан жас ќ±старды азыќтандыру ерекшеліктері.Азыќтандыру нормалары, азыќтар, азыќтандыру тєртібі.

Жылќыны нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Жылќыныњ ас ќорыту жєне зат алмасу ерекшеліктері. Ж±мыс атыныњ кµмірсуѓа, протеинге, минералды заттарѓа жєне витаминдерге деген м±ќтаждыѓын аныќтау. Азыќтандыру нормасы, азыќтар, азыќ рациондары, азыќтандыру тєртібі. Асыл т±ќымдыќ жылќыны (айѓыр, буаз бие, ќ±лынын емізетін бие, ќ±лын) нормалап азыќтандыружєне м±ќтаждыѓын негіздеу. Азыќтар, азыќ рациондары, олардыњ типі, ќ±рылымы, азыќтандыру тєртібі. Енесін еметін ќ±лын мен енесінен ажыратылѓан ќ±лынды азыќтандыру ерекшеліктері. Спорт аттарын азыќтандыру. Жылќы етін жєне ќымызды µндіруде аттарды азыќтандыру.

‡й ќояны, терісі баѓалы ањдар жєне ауыл шаруашылыѓында пайдаланылатын басќа жануарларды азыќтандыру. ‡й ќоянын (аталыќ, аналыќ ќоян, кµжек) азыќтандыру, оларѓа арналѓан азыќ нормалары, азыќтар, азыќтандыру тєртібі. Терісі баѓалы ањдарды, иттер мен тоѓан балыќтарын азыќтандырудыњ негізгі ережелері.

Єр т‰рлі табиѓи-экономикалыќ µњірлерде µсірілетін мал т‰рлерін азыќтандыру негіздері.

Азыќ тењгерімі жєне азыќтыќ жоспар. Азыќќ жоспар, азыќ ќорларын ±тымды пайдаланудыњ негізгі ќ±ралы. Азыќ тењгерімі. Толыќ ќ±нды рациондар мен ќ±рама жем рецептерін дайындауда электронды-есептеу техникасын пайдалану арќылы азыќтандыру жоспарын ќ±ру.
Ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелерін ж‰ргізуді ±йымдастыру жєне єдістемесі

Мал шаруашылыќ µнімдерін µндіруді жаќсарту ‰шін, ауыл шаруашылыќ малдарын азыќтандыруда ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелерідіњ мањызы зор. Ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелерді ж‰ргізу єдістемесі (топтау єдісі, мерзімдік єдіс жєне т.б.) Ќоректік заттар балансы мен ќорытылуын зерттеу ‰шін тєжірибе ж‰ргізу єдістемесі. ;ылыми-шаруашылыќ жєне физиологиялыќ тєжірибе нєтижелерін биометриялыќ µњдеу.

1. 
   Баканов В.Н., Менькин В.К: Кормление сельскохозяственных животных (учебник). Агропромиздат, 1989.
   
2. 
   Богданов Г.А. Кормление сельскохозяйственных животных. – М: Колос, 1981.
   
3. 
   Дмитриченко А.П., Пшеничный Г.Д. Кормление сельскохозяйственных животных (учебник). – М: Колос, 1975.
   
4. 
   Попов И.С. Кормление сельскохозяйственных животных. Учебник. – М.: 1957.
   
5. 
   Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова В.С., Мартянов И.М., Антонова О.А. Практикум кормление сельскохозяйственных животных. – М: ВО. Агропромиздат,1990.
   
6. 
   Петухова Е.А., Бессербова Р.Ф., Халенова Л.Д., Антонова О.А. Зоотехнический анализ кормов. – М: ВО. Агропромиздат, 1989.
   
7. 
   Калашникова А.К., Клейманов А.К. и другие. Нормы и рационы кормлению сельскохозяйственных животных. – М: Агропромиздат, 1985.
   
8. 
   Егеубаев А.А.; Кусайнов К.К. и другие Кормление животных. І-ІІ часть. Учебное пособие. 1993.
   
9. 
   Омарќожаев Н.О. Малды ќ±нарлы азыќтандыру. Оќу ќ±ралы. Алматы. 1993 ж.
   
10. 
    Омарќожа±лы Н.О. Малды тиімді азыќтандырудыњ ѓылыми негіздері.Алматы-
    
11. 
    Онѓарбаев Т.А., Аманжолов Ќ.А. Мал азыќтандырудыњ мµлшерімен рациондары. – Алматы, 2009.
    

Ірі қара мал, қой, шошқа, құстарды бағып күтудің ерекшеліктері, технологиясы. Жер таңдауда және ферма салуға қойылатын жалпы талаптар. Малдарды бағып-күтуге арналған қоражайлар.

Шағын фермалардағы негізгі және қосалқы ғимараттар, олардағы машиналар кешендері және оларды жобалау. Фермалардағы санитарлық-гигиеналық және зооветеринарлық шаралар. Мал шаруашылығындағы негізгі технологиялық процестер және олардың сипаттамасы.

Азық әзірлейтін машиналар мен жабдықтар

Азықты физика-механикалық қасиеттері мен құндылығына қарай жіктеу. Азық әзірлеудің тасқынды-технологиялық желілері: ұнтақтау, мөлшерлеу, жылумен өңдеу, араластыру, түйіршіктеу, жетектеу, химиялық тәсілмен өңдеу, түйін-тамырды жуып тазалау, кесу, т.б. сипаттамасы.

Ірі азықтарды кесіп және ұнтақтайтын машиналарды жіктеу. Құрылысы, технологиялық процесі, реттеуі, қауіпсіздік ережелері. Сабақты пішенді ұсақтауды механикаландыру, әзірленген азықтың сапалық сипаттамасы.

Дән азықтарды жармалау. Жем жармалайтын машиналарды жіктеу. Жем жармалауды механика-ландыру: көрсеткіштері мен негізгі түсініктер. Жем жармалаудың түрлері. Балғалы жармалауыштың құрылысы, технологиялық сұлбасы, баптауы, реттеулері. Даяр азықтың сипаттамасы.

Түйін-тамырларды әзірлеуді механикаландыру. Түйін-тамырларды жуып, турайтын машиналардың түрлері. Түйін-тамырларды әзірлеуге қажет машиналар. Әзірлеудің технологиялық сұлбасы. Түйін-тамыр жуғыш, кескіш, паста әзірлегіш машиналар, олардың құрылысы және жұмыс істеу тәртібі.

Жемшөпті жылумен және химиялық әдіспен әзірлеу. Пісіру, булау тәсілдерінің ерекшелігі. Физика-механикалық қасиеттері әртүрлі жемшөпті әзірлеу ерекшеліктері.

Фермалардағы азық тарататын машиналар мен жабдықтардың жіктемесі. Құрғақ, дымқыл, сұйық азық қоспаларын тарату қондырғылары.

Тұрақты және жылжымалы азықтаратқыштар. Түрлері, құрылысы, жұмысы, реттеуі, қолданудағы қауіпсіздік ережелері. Азықтарды тарататын минитехника. Жылжымалы транспорт құрылғылары: құрылымы, жұмысы, реттеуі.

Азық сақтайтын қоймалар мен жабдықтар

Көк балаусаны консервілеудің мәні. Витаминді шөп ұнын және сабақты азықтарды дайындау жүйесінің есептеулері. Сүрлем және пішен сақтайтын қоймалар. Сүрлемді және шөпті қоймадан алуды механикаландыру.

Фермерлік (жекеменшік) шаруашылықтың азық алаңдарындағы технологиялық жабдықтар.

Ауылшаруашылық малдарын саууды механикаландыру

Машинамен мал сауу тәсілдері және физиологиясы. Сүт бөлу процесі мен сауын машинасының өзараәрекеттесуі. Сауын аппараттарының жұмыс істеу реті. Шағын және жекеменшік фермаларға сауын қондырғыларын таңдау тәртібі. Ауасыздық жүйесінің жабықтары. Вакуум сорғыштарының жұмысы, құрылысы, өнімділігі. Сауын аппараттары мен қондырғылары. Қондырғылары: олардың түрлері және қызметі. Байлаулы немесе байлаусыз күтіп баққанда қолданылатын сауын қондырғылары. Автоматтандырылған қондырғылар: “Тандем”, “Елочка”, “Карусель” және т.б. Құрылысы, жұмысы, техникалық сипаттамасы және реттеулері, қолдану ережелері. Қауіпсіздік ережелері. Шағын сауын қондырғыларының жұмыс ерекшеліктері. Бие, қой, ешкі және түйе сауатын сауын аппараттары мен қондырғыларының ерекшеліктері.

Сүтті өңдеуге қойылатын МемСт талаптары. Сүттің құрамы. Сүтті алғашқы өңдеудің технологиясы. Тазалау, суыту, сақтау, тасымалдау жұмыстары: қолданылатын құрылғылар, машиналар және қондырғылар. Суытқыш техниканы қолдану. Сүтті суытуға қолданылатын қондырғылар. Машиналардың жұмыс істеу ретінің берілген шартқа сәйкес келетінін анықтау. Жасанды суық жасау қондырғылары: құрылысы, жұмысы, техникалық сипаттамасы, реттеулері. Еңбек қауіпсіздігін сақтау ережелері. Сүтті пастерлеу. Пастерлеу тәсілі және оған қажет жабдықтар. Сүтті стерилдеу. Жылу алмастырғыштар. Сүтті қаптау, сақтау және сату қондырғылары.

Малды есеңгірету бокстары мен конвейерлері, олардың өлшемдері. Тері алу және оларды консервілеуге қажет жабдықтар. Тері өңдеу жүйесіне қажет техникалық қондырғылар. Қаракөл қозыларын сою, терісін алу және өңдеу ерекшеліктері.

Қой қырқу технологиялары. Қырықтық машинкалары, құрылысы, жұмыстық принципі, реттеулері, техника-экономикалық сипаттмалары. Жетек көрсеткіштері. Электр – қырықтық агрегаттары, құрылысы және жұмысы. Қой қырқуды ұйымдастыру. Қырқым пункттерінің жабдықтары және оларды пайдалану. Жүнді класқа бөлу. Жабағы жүнді тасымалдау. Сұрыптау столдары, жұмысы. Сұрыпталған, жуылмаған жүнді престеу Тайланған жүнді сақтау қоймалары және жабдықтары.

Су көтеретін қондырғылардың түрлері мен құрылысы. Судың физика - механикалық және ішімдік құрамы. Су көтергіш машиналар мен қондырғылар, оларды әртүрлі фермаларда пайдалану. Жайлымдарды сумен қамтамасыз етудің ерекшеліктері. Мал шаруашылығы нысандарын сумен қамтамасыз ету сұлбасы. Мұнаралы және мұнарасыз су көтергіштер. Тұрақты, жылжымалы автосуаттар.

Микроклиматтың өлшемдері. Желдету, ауа тазарту және ауаны салқындатуды сәйкестендіру желілері. Желдеткіштің, ауа тазалағыштың, калорифердің, жылытқыштың, ауасалқындатқыш – кондиционерлердің құрылысы. Жас төлдерді сәулемен жылыту жабдықтары, құрылысы.

Малды күту жұмыстарының түрлері және жұмыстарды атқаруға керек техникалық құралдар. Малдарды және мал қоражайларында ветеринарлық, санитарлық - гигиеналық жұмыстарын механикаландыру (жуу, тазалау, тоғыту, дезинфекциялау және т.б.), арнайы машиналар, аспалы және қолға ұстайтын құралдар. Қой мен ешкіні қышымаға қарсы тоғытудың технологиялық процесінің сұлбасы. Тоғыту қондырғыларының түрлері. Қондырғыларды пайдалану ережесі, жарақаттанудан сақтану жолдары. Пайдаланылатын материалдар, техникалық және экологиялық қорғау шаралары. Қондырғылырға қойылатын экологиялық талаптар және қоршаған ортаны қорғау шаралары.

Көң жинау жүйелерінің жіктелімі. Көң жинаудың механикалық және гидравликалық тәсілдері. Көң және саңғырық жинаудың техникалық құрылғылары. Көңді сақтау орындарына жеткізу. Қырғышты және шынжырлы қондырғылар. Сұйық көңді құбыр, жай ағу немесе сораптың көмегімен сақтайтын жерге жеткізу. Қысым арқылы жеткізу. Сұйық көңді ірі қалдықтардан тазарту. Сұйық көңді фракцияға бөлу. Қидың физика - механикалық және реологиялық қасиеттері. Көңді залалсыздандыру. Көң өңдеудің тәсілдері. Биогаз өндірудің технологиясы және қондырғылары. Қи сақтайдың жердің типі мен құрылыстары. Көңді, сақтау орнынан тиеу және егістік жерге шашу.

Жоспарлы техниканы баптау, техниканы күтудің түрлері. Техниканы күтудің реттілігі. Машинаның техникалық жағдайын диагностикалау. Сервистік күтуге қажет техникалық жабдықтар. Техниканы күту орындары және ондағы қондырғылар. Фермалар мен кешендерде техника пайдаланудың техника- экономикалық көрсеткіштері.

1 Мельников С.В. Технологическое оборудование животноводческих ферм и комплексов. –Л.: Агропромиздат, 1985

2 Нұртаев Ш.Н., Сапарбаев Е.Т. Мал шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру. -Алматы: Агроуниверситет, 2006

3 Коба В.Г. и др. Механиазция и технология производств продукции животноводства. –М.: Колос, 2000

4 Завражнов А.И. и др. Механизация приготовления и хранения кормов. – М.: Агропромиздат, 1990

5 Воронов Ю.И., Ковалев Л.Н., Устинов А.Н, Ауыл шаруашылығы машиналары. – Алматы: “НАЗ – 9” ЖШС, 2005

6 Рыбаков М.И., Полозов П.К. Комплексная механизация овцеводства. – Алма- Ата.: Қайнар, 1986

7 Нұртаев Ш.Н., Байзақова Ж.С. Мал фермаларының технологиялық жабдықтары. – Алматы: Агроуниверситет, 2006

Аналық малдың жыныстық аппаратының атқаратын қызметі, оның орындалуына қажетті жағдай. Жыныстық және физиологиялық жетілу. Жыныстық цикл, оның сатылары және феномендері. Әр түлік малда жыныстық циклдің өту ерекшеліктері. Күйіттеуші аталық малды пайдаланудың маңызы.

Жыныстық циклдің өтуіне экологиялық және климаттық жағдайлардың, азықтандырудың, күтіп-бағудың, пайдаланудың және аталық малдың тигізетін әсері. Жыныстық циклдің нейрогумаральді реттелуі..

Аталық малдың жыныстық ағзаларының атқаратын қызметі. Еннің, ен қосалқысының және қосалқы жыныс бездерінің атқаратын қызметі. Жыныстық рефлекстердің ішкі және сыртқы факторларға тәуелділігі, жүйке жүйесінің типтері.

Шәуеттің физиологиясы және биохимиясы. Шәует, оның құрамы және түліктік ерекшеліктері. Спермийдің құрылысы мен қасиеттері. Спермийлер анабиозы және оның сатылары. Спермийлердің өміршеңдігіне ішкі және сыртқы ортаның әсері.

Табиғи ұрықтандыру және буаздықтың физиологиясы

Жыныстық қатынас туралы ұғым. Жыныстық қатынастың өтуінің түліктік ерекшеліктері. Малдың жыныстық рефлекстері. Табиғи ұрықтандыру түрлері және әдістері. Шағылыстыру әдістері. Бие, түйе, сиыр қой, ешкі және мегежінді табиғи ұрықтандыруды ұйымдастыру.

Жыныстық торшалардың ұрғашы малдың жыныстық жүйесіндегі өміршеңдігі. Спермилердің, аналық ұрық торшаларының және зиготаның жылжуын қамтамасыз ететін факторлар. Ұрықтану үрдісінің мәні және орны. Ұрықтану сатылары. Зиготаның жатырға теліну түрлері. Төлдің даму барысындағы қатерлі кезеңдер. Эмбрионның, төлдің және төл қабықтарының дамуы. Шарана сулары, оның құрамы, мөлшері, шығу тегі және биологиялық маңызы. Плацента, оның қызметі және жіктелуі. Іштегі төлдің қан айналу жүйесінің ерекшеліктері. Әр түлік малдың буаздығының ұзақтығы. Буаз малдың организміне тән анатомиялық-топографиялық және функционалдық өзгерістер. Буаздықты анықтау және оның маңызы. Буаздықты анықтау әдістері.

Туу және туғаннан кейінгі кезең физиологиясы

Туар алдындағы белгілер. Туу акті жөніндегі ілім. Туу үдерісін туындататын факторлар. Туу сатылары және күштері. Туу кезіндегі төл мен туу жолдарының өзара анатомиялық-топографиялық қатынасы. Әр түлік малының жамбас қуысы құрылысының ерекшеліктері. Туғаннан кейінгі кезең, оның әр түлік малда өту ерекшеліктері. Туғаннан кейінгі кезеңнің дұрыс өтуін қалыптастыратын факторлар.

Буаздық патологияларының таралуы және этиолгиясы. Аборттар және олардың жіктелуі.Буаздық патологияларының алдын алу. Туу патологияларын таралуы және оларды туындататын себептер. Туа алмай жатқан малға акушерлік көмек көрсету. Туу патологияларының алдын алу. Акушерлік құрал-саймандар және оларды пайдалану.Туғаннан кейінгі кезең патологияларының таралуы және этиолгиясы. Туғаннан кейінгі кезең патологияларының алдын алу. Сүт безінің патологиялары. Желінсаулар.

Туу кезінде төлді қабылдау. Жаңа туған төлді күтіп-бағу. Жаңа туған төл аурулары, олардың таралуы және этиологиясы. Жаңа туған төл ауруларының алдын алу.

Бедеулік пен қысыр қалу туралы түсінік. Бедеуліктің таралуы және одан келетін экономикалық шығын. Бедеуліктің жіктелуі. Аталық мал белсіздігінің түрлері және себептері. Жыныстық қызметті белсенділеу әдістері.

Қолдан ұрқтандыру пунктері мен эмбориондарды көшір-қондыру зертханалары. Қолдан ұрықтандыру және эмбориондарды көшір-қондыру кезінде қойылатын ветеринариялық-санитарлық талаптар. Ерекек малды аталық мал ретінде пайдалануға таңдау және дайындау. Аталық малды пайдалану тәртібі. Ұрғашы малды қарқынды пайдалануға таңдау және дайындау.

Шәует алу әдістерін биологиялық негіздеу. Шәует алу тәсілдері. Шәует алу кезінде қойылатын ветеринарлық-санитарлық талаптар және қауіпсіздік техникасы.

Шәует алу әдістері және техникасы. Шәуеттің сапасын органолептикалық бағалау. Шәуеттің қоюлығын, спермийлердің белсенділігін, шоғырлануын, өлі-тірісін, патологиялық түрлерін және абсолюттік өміршеңдігін анықтау. Шәуеттің рН-ын және оның құрамындағы спермийлердің тыныс алу коэффициентін анықтау. Шәуетті бактериологиялық бағалау. Шәуеттің коли-индексін және коли-титрін анықтау.

Шәуетті сұйылту, сақтау және тасымалдау

Сұйылтуға, сақтауға және ұрықтандыруға арналған шәует көрсеткіштері.

Шәуетті сұйылтудың маңызы. Сұйылтқыштардың құрамы және қасиеттері. Әр түлік малдың шәуетін, әр түрлі температурада сақталуына байланысты дайындалған орталардың құрамы. Ортаны дайындау кезінде антимикробтық препараттарды және дәрумендерді пайдалану. Ортаны және препараттарды биологиялық бақылау. Шәуетті сұйылту дәрежесін анықтау. Шәуетті сұйылту кезінде қойылатын ветеринарлық-санитарлық талаптар.

Шәуетті мұздатып-қатырудың теориялық негіздері. Сұйылтылған шәуетті сақтау әдістері. Шәуетті тасымалдау.

Шәуетті енгізуді биологиялық негіздеу. Сиыр, саулық, бие және мегежінді ұрықтандыруға дайындау және ұрықтандыру техникасы. Ұрықтандыру уақыты және шәуетті енгізу реті. Әр түлік малды ұрықтандыруға арналған шәует мөлшеріндегі спермилер саны.

Эмбрионды көшіріп-қондырудың мәні және міндеттері. Эмбрионды көшіріп-қондыру кезіндегі жұмыс кезеңдері. Донорлар мен реципиенттерді таңдау және дайындау. Ұрғашы малдың жыныстық қызметін артыру және сәйкестендіру үшін гормоналдық препараттарды тәжірибеде пайдалану мүмкіндігі және теориялық негіздері. Донорлардың күйге келгенін анықтау. Донорды қолдан ұрықтандыруға аранлған шәует мөлшері. Эмбрионды шайып алу және оның сапасын морфологиялық бағалау. Эмбриондардың өміршеңдігіне ықпал ететін факторлар. Эмбрионды арнайы ортада өсірудің мәні және өсірілген эмбриондардың сапасын бағалау. Эмбрионды сақтауға арналған орталардың және криопротекторлардың сипаттамасы. Эмбриондарды криосақтаудың нобайы және тәртібі. Эмбрионды мұздатып- қатыру және сақтау әдістері.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. 
   Ш.Қ. Қалтаев, М.Н. Жоланов, Б.Д. Жукин. Мал акушерлігі, гинекологиясы және көбею биотехнологиясы. Оқулық. Талғар 1995.
   
2. 
   М.Н. Жоланов, Қ.У. Қойбағаров, О.Т. Төребеков. Мал акушерлігі және гинекологиясы. Оқу құралы. Агроуниверситет 2005
   
3. 
   Студенцов А.П., Шипилов В.С., Никитин В.Я и др.; Под. ред. Никитина В.Я. и Миролюбова М.Г. - 7-е изд.; перераб. и доп. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехника размножения - М.: Колос, 2000.
   
4. 
   М.Н.Жоланов, О.Т.Туребеков, Қ.У Қойбагаров. "Асылдандыру орталығы жағдайында аушылшаруашылық малының ұрығын алуға, мұздатып-қатыруға, сақтауға және бағалауға арналған нұсқау". изд. "Астана" 2003г.
   
5. 
   Студенцов А. П. и др. Ветеринарное акушерство и гинекология М.: Агропромиздат, 1986
   
6. 
   В. Я. Никитин. Практикум по акушерству, гинекологии и биотехнике репродукции животных.М: Колос 2002
   
7. 
   Шипилов В.С., Зверева Г.М., И.И. Родин. «Практикум по акушерству, гинекологии и искусственному осеменению с/х животных». Агропромиздат 1988 г.
   

Мал саулығы туралы түсінік. Мал саулығын бағалау тәсілдері. Мал организмі табиғи төзімділігінің гигиеналық маңызы. Организмнің резистенттік (төзімділік) факторлары: ауруларға қарсы тұру қабілеттілігі, гуморальдік реттеу деңгейін анықтау.

Ауаның құрамы мен қасиеттері. Ауаның гигиеналық, маңызы және физиологиялық рөлі.

Ауа температурасы. Табиғи орта мен организм арасындағы жылу алмасу. Жылу алмасудың бұзылуы: гипер және гипотермия. Жоғары және төменгі температураның мал организмі мен төзімділігіне тигізетін әсері. Әр түрлі түліктерге арналған қолайлы температура көрсеткіштері.

Ауа ылғалдылығы. Гигрометриялық көрсеткіштер, Мал қораларындағы ауа ылғалдылығының жиналу көздері. Мал организміне жоғары және төменгі ауа ылғалдылығының тигізетін әсері.

Әр түрлі ауыл шаруашылық малына арналған қолайлы ылғалдылык. көрсеткіштері. Мал қораларындағы ауаның жоғары және төменгі ылғалдылығын болдырмау үшін қолданылатын қарсы шаралар

Ауа козғалысы. Ауа козғалысының мал организміне тигізетін әсері. Жел өті және оның гигиеналық маңызы. Әр түрлі жыл мезгіліне қарай мал қораларындағы қолайлы ауа қозғалысының жылдамдык мөлшері.

Ауа қысымы және оның мал организміне әсері, Тау ауруының алдын алу шаралары. Ауаның қолайсыз жағдайларына қарсы малды шынықтыру. Күн сәулесінің құрамы және оның қасиеті. Мал организміне жарық сәулесінің, инфрақызыл және ультра күлгін сәулелерініц әсері. Мал қораларындағы қолайлы табиғи және жасанды жарықтылықтың гигиеналық маңызы. Малды инфрақызыл және ультракүлгін сәулелерімен сәулелендірудің санитарлық-гигиеналық маңызы.

Ауадағы газдар. Атмосфераның құрылымы және оған қысқаша сипаттама. Атмосфералық ауа құрамы. Ауаның гигиеналық маңызы мен физиологиялық рөлі. Мал қораларындағы ауаның газ құрамы және оның ластануының негізгі көздері. Зиянды әсер етуші газдардың рұқсат етілетін мүмкіндік құрамының шоғырлану мөлшері (көмір қышқыл газ, көмір тотығы, аммиак, азоттық тотықтар, күкірт сутегі, метан және т.б.), олардың мал организміне әсері. Зиянды әсер етуші газдардың шоғырлануына қарсы қолданылатын шаралар.

Ауаны аэроиондау және оның мал организміне әсері. Ауадағы жасанды аэроиондардың гигиеналық маңызы.

Мал қораларындағы ауада шаң-тозаң, биологиялық және инфекциялық аэрозольдар, олардың гигиеналық маңызы.

Мал қораларындағы ауада шаң-тозаң мен микроорганизмдердің шекті нормасы. Ауаның шаң және микробтармен ластануын төмендету әдістері. Өндірісте кездесетін түрлі шу, олардың мал организміне әсері, оған қарсы шаралар.

Мал шаруашылығы кәсіпорындарын, өндіріс үйлері мен құрылыстарын жобалау, оларды салу және пайдалану үшін санитарлық-гигиеналық бақылау жүргізу. Құрылыстарды орналастыру мен салуға және бас жоспарға қойылатын талаптар. Мал шаруашылық және ветеринарлық объектілердің технологиялық жобалану нормалары және олардың мал саулығын сақтауда, өнімділіктерін арттыруда атқаратын ролі.

Фермаларды (кешендерді, құс фабрикаларын) салу үшін бөлінген жерлерге (участок) қойылатын талаптар негізінде өндірістік және қосалкы жүйелер мен құрылыстарды орналастыру. Санитарлық қорғаныс аймағы. Санитарлық арақашықтықтар. Әр топтағы ауыл шаруашылық малдарына арналған қоралардың жобалануы, оның құрылысы және пайдалануының аймақтық ерекшеліктері. Мал қорада реттелетін микроклимат пен зоогигиеналық жағдайлардың мал организмі төменділігін арттыруға және өнімділігін жоғарылатуға тигізетін әсері.

Мамандандырылған шаруашылықтарда, өндірістік кешендер мен құс фабрикаларында мал шаруашылығы қора-жайлары құрылысына және пайдалануына қойылатын зоогигиеналық талаптар.

Құрылыс материалына, олардың жылу сақтау сапасына және қоршаған бөлшектері конструкциясының ылғалдылық режиміне санитарлық-гигиеналық тұрғыдан бағалау (негізі, ірге тасы, қабырғасы, төбесі, шатыры, есіктері, терезелері, едені т.б.).

Ауыл шаруашылығы малдарына арналған қоралардың жылу теңгерімі. Мал қорасын жылыту жүйесі. Мал қораларын желдету.

Қораларды желдетуің теориялық негіздері. Мал қораларының табиғи және жасанды желдету жүйесі, оларды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Желдеткіш құрылыстарын пайдалану режимі және оның күтімі.

Ауыл шаруашылық малына арналған қоралардың еден құрылысы мен ағын су құбыры жабдықтарына қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар. Мал астына төсейтін төсеніш материалдары, олардың қасиеттері және оларды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Төсеніштерді қолдану әдістері. Малдарды төсенішсіз қораларда ұстағанда оның еденіне қойылатын талаптар. Көң мен саңғырықтан тазарту, өңдеу, залалсыздандыру, сақтау, дайындау және пайдаланудың технологиялық жобалау жүйесінің нормалары. Көң мен сұйық садыраны жинау, сақтау, пайдалану, бағалау.

Топырақ биосфераның маңызды элементі. Топырақтың механикалық құрамы, физикалық қасиеті және олардың гигиеналық маңызы. Топырақтың химиялық құрамы,оның өсімдік құрамында пайда болатын химиялық элементтер мен басқада қоспаларға, жер асты суына, мал азығына және мал организміне тигізетін әсері. Биогеохимиялық аймақтар туралы түсінік (ілім). Биогеохимиялық энзоотияға қарсы алдын алу шаралары. Топырақтың биологиялық қасиеті. Індет және гельминт аурулары қондырғыштарын малға жұқтыру факторы есебінде топырақтың атқаратын рөлі. Топырақты санитарлық тұрғыдан бағалау. Топырақтың өздігінен тазалануы және осы үрдістің санитарлық-гигиеналық маңызы.Топырақты санитарлық тұрғыда қорғау.

Малды биологиялық қоректі азықтармен азықтандырудың гигиеналық маңызы және малдың ауруға қарсы табиғи төзімділігін арттырудағы рөлі. Диеталық азықтарды дайындау және пайдалану. Мал азығын сақтау, тасымалдау және азықтандыру алдында жүргізілетін зоогигиеналық тексеру жұмысы.Азық сапасын төмендететін себептер.

Мал азығын зерттеудегі негізгі зоогигиеналық әдістер. Олардың жоғары сапалылығын бағалау.Құрамында механикалық заттар және металл сынықтары араласқан, суықтан үсіген азықтардан болатын мал ауруларының алдын алу шаралары.

Мал азығының құнарлылығы, оның протеин, амин қышқылдары минералды заттар мен витаминдер құрамы. Мал азығы арқылы аурулардың алдын алу шаралары.

Малды кұрамында улы өсімдіктер, пестицидтер және тыңайтқыш қалдықтары кездесетін азықтандырымен улануының алдын-алу шаралары. Мал азығынан микробтар, улы саңырауқұлақтар (микотоксикоз), жәндіктер және қамба зиянкестерімен ластануы салдарынан пайда болатын ауруларды алдын алу шаралары.

Сапасы төмен мал азықтарын зиянсыздандыру және залалсыздандыру әдістері.

Құрамында цианогенді гликозидтері бар картопты, пісірілген қызылшаны, азықтық бұршақтарды, бидай және қара бидай кебектері, күнжара мен шротты немесе түйе бұршақты, люпинді жоңышқаны, фотодинамикалық субстанциялық азықтарды гигиеналық тұрғыдан дұрыс пайдалану.

Әр түрлі малды жасына, өндірістік тобына қарай азықтандырудың зоогиг иеналық кестесі мен ережелері. Құрама жем жасайтын зауыттарға, азық цехтарына, азықтандыру алаңдарына, астауларға және азық даярлау, тарату жабдықтарына қойылатын санитарлық гигиеналық талаптар.

Мал организміне судың маңызы және атқаратын рөлі. Мал ішетін суға қойылатын санитарлық гигиеналық талаптар: сезімдік және физикалық көрсеткіштер, химиялық және газ құрамы, биологиялық қасиеттері. Ауыл шаруашылық малының суды қажетсінуі. Мал организмінің суға қажеттілігіне әсер ететін жағдайлар. Мал ішетін су сапасына қойылатын гигиеналық талаптар.

Табиғи су көздері, оларға сипаттама беру және гигиеналық тұрғыдан бағалау. Табиғи сулардың физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері мен жіктелуі. Табиғи су көздерін ластанудан қорғау санитарлық қорғау аймағы, оған қатаң режим, шек қою және бақылау жүргізу. Судың өздігінен тазалануы.Су көздерін құжаттандыру.

Ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етудің орталықтандырылған және орталықтандырылмаған жүйелері. Сумен қамтамасыз ету түрлері,өндірістік, шаруашылық, тұрмыстық және бірегейлік. Сумен қамтамасыз ету әдістері, өздігінен ағатын, механикалық (насоспен) және аймақтық. Су жеткізу тораптарын жабдықтау. Малды сумен қамтамасыз ету мен суғару қондырғыларына қойылатын гигиеналық талаптар. Еліміздің әр аймақтарындағы мал шаруашылығы фермаларын сумен қамтамасыз ету ерекшеліктері.

Әр түрлі жүйеде бағылатын мал және әрбір түлікті суару техникасы мен режимі. Суару жабдықтарын күту. Малды жазғы жайылымдықтар мен жайлауда бағу кезінде суаттарын суару гигиенасы.

Суды тазарту, жақсарту және залалсыздандыру.Тұндыру,қыздыру мен қоспаларды шөгеру, сүзгіден өткізу, жұмсарту, тұзсыздандыру,тұщыту, темірсіздендіру, фторлау мен фторсыздандыру, азондандыру, иіссіздендіру, қайнату, бактериоцидті ультракүлгін сәулесімен сәулелендіру, хлорлау және т.б.

Ауыл шаруашылық малдарын жайылымда күтудің гигиеналық маңызы. Малды жазда бағу жүйелері жайылымда, қорада, лагсрде және қысқы жайылымдарда. Малды жазғы жайылымда бағу үшін дайындау және жайылымға көшу шаралары. Әр түрлі климаттық аймақтарға байланысты малды жазғы жайылымда бағып-күту ерекшеліктері. Ауыл шаруашылық мал түрлеріне қарай жайылым түрлері және оларға қойылатын гигиеналық талаптар. Табиғи, жасанды және қысқы (отгонда) жайылымдарды пайдалану ережелері.

Мал айдайтын жолға және тұрақты жайылымдарға қойылатын зоогигиеналық талаптар. Жазғы лагерлік жайылымдардың маңызы. Жас, көк шөппен азықтандырғандағы санитарлық-гигиеналық талаптар және оған бақылау жүргізу.

Малды жаюдың әдістері. Қоршауда бағып жаюдың ветеринарлық маңызы. Мал бағу режимдері мен суғару жұмыстарын ұйымдастыру. Малдың әр түрі мен әр жастағы аталық аналықтарды топқа бөліп, жайылымда күту ерекшеліктері.

Еліміз аймақтарындағы ірі қара мал түлігін күтіп-бағудың жүйелері мен әдістері.Ірі қара малын күтіп-бағудың технологиялық жобалау нормасы мен зоогигиеналық талаптары.Қора типтері, сиымдылығы,құрамы және фермаларда орналастыру. Сиыр және бұзау қоралары, сиыр туғызу бөлімшелері ішкі жобасы мен жабдықтары. Сиыр бұзаулату бөлімшелері және алдын алу (профилакторий) секциялары. Мал тұрағының типтері, бокстар, денниктер, клеткалы қоршаулар, бас байлаулар, науалар және оларды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Ірі қара табынын жаңартып отырудың гигиеналық талабы. Бұқаны күтіп-бағуға,пайдалануға қойылатын гигиеналық талаптар. Асыл тұқымды малдарды бағып-күту, азықтандыру және күту гигиенасы. Үзіліссіз цехтық жүйемен сүт өндіргенде мал күтімінің гигиеналық ерекшеліктері. Суалған сиырларға және буаз тайыншаларға санитарлық-гигиеналық ереже туғызу әсерінен дені сау төл алудың негізгі талаптары. Сиырларды дұрыс суалдыру, оларды бұзаулатудың гигиенасы және жаңа бұзаулаған сиырларды күту. Сауын сиырларды бағып күту гигиенасы. Сиырды машинамен және қолмен сауу кезінде қойылатын талаптар. Сиыр желінін күту. Сүт сапасын жақсартуда санитарлық-гигиеналық шаралардың атқаратын рөлі. Сауын сүт блоктары, сауын залдары мен алаңы.

Жаңа туған бұзауларды күту мен өсіру гигиенасы. Жас бұзауға сүт беру және уыздық, кезеңдерінен соң, оларды азықтандырудың санитарлық талаптары. Бұзауды күтіп-бағу және оларды серусендетуді ұйымдастыру. Бұзаулардың профилактория (енелерін еміп жүрген кезеңде) және сүт ему кезеңінен кейінгі күтімі. Бұзауды енесімен бірге бағып өсіру. Бұзауға берілетін, қаймағы арылмаған сүтке теңдес, диеталық жұғымды азықтарға қойылатын санитарлық гигиеналық талаптар. Табынды толықтыруға арналған төлдерді мамандандырылған фермалар мен кешендерде өсіру.Ірі қара малын бордақылап және жайып семіртудегі зоогигиеналық талаптар.

Қой гигиенасы

Еліміздің әр түрлі аймақтарының табиғи климаттық ерекшеліктеріне байланысты фермалар мен кешендерде қой өсіріп, бағу жүйелері. Мамандандырылған шаруашылықтарда қой өсірудің технологиялық жобалау нормалары мен зоогигиеналық талаптары.

Қойды қорада, қора-жайылымда, жайылым-қорада және жайылымда бағу гигиенасы. Қойды қыста бағу гигиенасы.

Қой қораларына гигиеналық талаптар және олардың әр түрлі климат аймақтарына орай құрылыс ерекшеліктері. Қой қораларының типтері мен сиымдылықтары. Қой қораларының ішкі жабдықтарына қойылатын талаптар. Жылы қоралар.Базды қалқан қоралар. Катондар. Қой санын өз төлімен ұдайы толықтырудың гигиеналық талаптары. Жүн алу бағытындағы қойларды бағып-күту мен азықтандырудың гигиеналық талаптары. Қой қырқу ережелері, Жүн сапасын арттыру шаралары.

Төл алудың гигиенасы мен төлді жылы қорада өсіру. Қозыларды сақманда және базда бағу тәсілдері. Қозыны енесінен айырудың гигиеналық талаптары. Отар толықтыруға арналған төл өсіру гигиенасы.

Қой мен ешкі сауудың негізгі зоогигиеналық ережелері.Қой бордақылау мен жайып семіртудің зоогигиеналық шаралары және оны шаруашылықта ұйымдастыру.

Шошқа гигиенасы

Шошқа күтудің жүйесі мен әдістері. Шошқаны фермалар мен кешендерде бағып-күтудің технологиялық жобалау нормалары мен оларға қойылатын гигиеналық талаптар. ІІІошқа қораларына қойылатын гигиеналық талаптар, оның сиымдылығы және құрамы. Шошқа қораларының типтері.

Шошқаны станокта, жүретін серуен алаңы бар және осындай алаңы жоқ, клеткалы-батериялы қораларда күтіп- бағуды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Әр топтағы шошқаны станокта және басқада қондырғы жабдықтарда орналастыру. Қабан бағу, азықтандыру және күту гигиенасы. Буаз және суалмаған мегежіндерді күту, азықтандыру және күту гигиенасы. Буаз және суалмаған мегежіндерді күту, азықтандырудың санитарлық-гнгиеналық талаптар, бұл талаптарға торайлардың өмір сүру, бейімділігі мен ауруларға қарсы төзімділігі қасиетіне тигізетін әсері.

Шошқаны торайлату және жаңа туған торайларды күту гигиенасы Енесін еметін торайлар мен енесінен ажыратылған торайларды азықтандыру және күту гигиенасы. Торайларды енесінен ажырату және табын толықтыруға арналған жас торайлар өсіру гигиенасы.

Жегу. Ат жегу саймандары мен әбзелдерін күту. Бордақыланатын және жайып семіртілетін жылқы мен түйелердің гигиеналық режимі.

Әр түрлі құстарды өндірістік технология жағдайна, қысқы және жазғы кезеңдерде азықтандыру, оларды күту гигиенасының ерекшеліктері. Құстарды жаятын алаңда және су қоймаларында баққанда қойылатын гигиеналық талаптар. Тауықтардың жұмыртқалаушы өндірістік топтарын еденде және клеткалық жағдайда бағу гигиенасы. Құстарды қалың төсенші бар қорада бағу ерекшеліктері. Инкубаторға арналған жұмыртқалар мен инкубациялау режиміне қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар. Балапанды еденде және клеткада бағу гигиенасы.

Әр түрлі құс балапандарын азықтандыру, бағу және күтудің гигиеналық талаптары. тауық күрке тауық, үйрек және қаз балапандарын жазда бағу гигиенасы. Етке арналған әр түрлі құс балапандарын жазда бағу гигиенасы. Асыл тұқымды және қосалқы шаруашылықта, сонымен қатар құсты қолда күту, азықтандыру, өсіру, бағудың негізгі санитарлық-гигиеналық талаптары. Құс кәсіпорындарын қорғау.
Қоян және терісі бағалы аңдар гигиенасы. Қоян және терісі бағалы аңдарды күтудің жүйелері. Қоян және терісі бағалы аңдарды фермалар мен кешендерде бағудың технологиялық жобалау нормалары мен зоогигиеиалық талаптары.

Қоян және терісі бағалы аңдарға арналған құрылыстарға (қоян қоралары, шедтер т.б.) қойылатын гигиеналық талаптар. Клеткалар мен торлы қоршаулар (вольер), олардың құрылысы, жабдықтары және орналасуы. Азық-жем дайындалатын бөлмелерге, жабдықтарға және қолданылатын құралдарға (инвентарь) қойылатын талаптар.

Әр түрлі және әр жастағы қояндар мен терісі бағалы аңдарды күту, бағу, сондай-ақ азықтандыру ерекшеліктері. Көжектер мен аң күшіктері сандарын ұдайы толықтырып өсру гигиенасы. Мамандандырылған шаруашылықтарда қоян және терісі бағалы аңдарды іріктеу, ұдайы аң санын толықтыру, өсіру мен оларды бағып күтуге қойылатын гигиеналық талаптардың ерекшеліктері, оларды қорғау.

Тауарлы балықтарды қолдан өсіру және жетлдір гигиенасы

Тауарлы балық өсіруге арналған су қоймаларын таңдаудағы зоогигиеналық талаптар. Су қоймалары, оны пайдалану ережелеріне, режимдеріне қойылатын талаптар. Тауарлы балық шаруашылығы өндірісінде пайдаланылатын су сапасын санитариялық-гигиеналық тұрғыдан қадағалау: а) тоғандарды; б) жылулық және атомдық электростанцияларындағы бассеиндерді; в) шабақ балығын өсіру тоғандарын; г) балық қорын ұдайы көбейту үшін уылдырық өсіруші шаруашылық (УОШ) тоғандары; д) көлді-тауарлы балық шаруашылықтарын (КБТШ); е) балық өсіруші зауыттар (лосось, бекіре, сиг балықтары) жұмыстарына санитариялық-гигиеналық бақылау жүргізу.

Ара балы және одан өндірілетін өнімнің гигиеналық маңызы. Ара омартасы (бал арасының ұялары тұратын жер – пасека) тұратын орынды таңдап алу. Ара ұясы (улей) микроклиматы. Қыс мезгілінде ара өсіру гигиенасы. Ара омартасындағы ветеринариялық-санитариялық режим.

Малды темір жолмен, су, автомобиль және әуе көлітерімен тасымалдау шарттары. Малды тиеу, тасу және түсіру кезінде қойылатын гигиеналық талаптар. Мал тасымалдағанда оны азықтандыру және суару жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын гигиеналық талаптар. Мал айдап жеткізудің зоогигиеналық режимі. Малды көлікпен тасымалдағанда ұрылып соғылу салдарынан пайда болатын қажу (стресс) үрдістерінің алдын алу шаралары.

Мал шаруашылығы жұмысшылары еңбек өнімділігін арттыруда гигиеналық режим мен еңбек шарттарының маңызы. Мал шаруашылығы жұмысшыларының жеке гигиенасы, жұмысшы денсаулығы мен мал сапасын арттырудағы ең басты факторлар.

1.Гершун В.И., Муслимов Б.М. Ветеринарная гигиена. Учебное пособие.Алматы,Қайнар, 1994.

2.Храбустовский И.Ф., Демчук В.М., Онегов А.П Практикум по зоогигиене. Уч.пособие Москва, Колос, 1984.

3 Мырзабеков Ж.Б. Сагындықов Қ.А. және т.б. Ветгигиена. Лабораториялық-практикалық сабақтардың методикалық нұсқаулары. Алматы, 2005

4.Кузнецов А.Ф., Демчук М.В и др. Гигиена сельскохозяйственных животных. Книга 1,2. Москва: Агропромиздат, 1991.

5.Мырзабеков Ж.Б., Сағындыков Қ.А. және т.б. Жалпы зоогигиена. Оқу құралы. Алматы, 1992.

6. Мырзабеков Ж.Б., Ибрагимов П.Ш. Ветеринариялық гигиена. Алматы, 2005

жолдары. Шетелдегі және ТМД елдеріндегі жылқы өсірудің озат тәжірибесі.

Жылқы (Eguus) көптеген тіршілік иелері секілді табиғи және қолдан сұрыптау нәтижесінде пайда болған малдың эволюциялық үлгісі. Қазіргі замандағы эквидтер, олардың биологиялық ерекшеліктері. Жылқының түраралық будандары, оларды пайдалану тиімділігі. Жылқыны қолға үйрету, жылқы шаруашылығының тарихи кезеңдері. Жылқы тұқымдары мен тұқымдық топтарын қайта құру және өзгеруіне байланысты әлеуметтік экономикалық факторлар мен табиғаттың әсері.

Бағылатын түрлі тұқымды және типті жылқылардың ерекшеліктері. Жылқы экстерьері мен конституциясын оқу. Формасы мен қызметінің байланысы. Жылқы экстерьерін бағалау әдістері, маңызы. Жылқының жеке дене мүшелері, олардың құрлысы мен ерекшеліктері. Жылқыда кездесетін ақаулар мен кемшіліктер. Жылқы экстерьерінің жасына қарай және жыныс ерекшеліктері. Жылқы аллюры. Жылқы күйі. Жылқының түр-түсі, белгілері мен таңбалары, олардың тұқым қуалаушылық және биологиялық қасиеттері. Жылқының дене өлшемдері, индекстері және тірілей салмағы. Жылқы бонитировкалаудағы экстерьерді бағалау және сипаттау. Жылқыны суретке түсіру. Жылқы тұқымдары мен типтерінің интерьері. Жылқының жоғары нерв жүйесінің қызметі, әр түрлі конституциялық типтерінің темпераменті мен мінез құлқы.