II. 4. К0РКЕМ ШЫГАРМАНЫ ТАЛДАУ — ОКУШЫНЫЦ
БЕЛСЕЩЦ ЭРЕКЕТ1
1 .Талдауга жататын курамды элементтер.
2.Талдаудыц эдю-амалдары.
3.Эдебиеттану саласындагы талдау турлерш мектепте колдану мумкщ-
Д1КТер1.
4.Талдаудыц интербелсещи эдютер г
Керкем шыгарманы талдау курдел! удерю. в зш щ ку р д ел ш п жагынан
окушыньщ керкем шыгарманы окуы мен талдау эрекетт суретшшщ курдел!
шыгармашылык удерю^мен пара-пар. Му гамм керкем шыгарманы оку мен
талдаудыц гылыми зандылыгымен катар шыгармашылык киялмен эрекет
еткенде гана жаксы нэтижеге кол жетмзе алады. Мугагпмнщ шыгарманы
окытудагы максаты мен мшдет 1 керкем шыгарманы окушыныц оздптнен
окып тануга деген таппынысы мен эрекетш оятуга багытталуы керек. Егер
окушы шыгарманы ездкш ен окып, керкем шыгармадан ткелей эсер
алмайынша, барлык талдауга деген барлык ю-эрекет нэтиже бермейдт
Керкем шыгарманы талдау эдебиеттк оку сыныптары мен
шыгар-
малары монографиялы окытылатын сыныптарда турл1ше талаппен ж урпзы \т
таю. О.Коныратбасв: «УШ-Х кластарда окушы текст! лекциядан бурын уйде
толык не бел1М1 бойынша окып келуте тюе. Бул сабак мшдетш жацартады.
Эдетте методиканыц бул шарты орындалмай жур. Соныц салдарынан УШ-Х
кластарда да текст класта, уйде жеке бел1мдер! бойынша окылып, мазмун-
дачып, У-УП кластардагыдай эдебиет сабактарына уксап жур. Бугаи тагы б!р
себеп — окушылардьщ дайындыгыньщ тем ендкь Кейб^р мугалтмдер улкен
романдарды да жеке бел1мдер1 бойынша
талдауга, дэлхрек айтканда,
мазмуэдауга бешмделген. Дурысында, жогары кластарда, тарихи курс мето-
дикасында кандай улкен роман болмасын ол эуел I уйде алдын-ала окылып,
лекция багдарлаушы эцпме, талдау сол непзде журпзЬут тшс. Баскаша
айтканда УШ-Х кластарда текске тутас талдау журпзшедо)1 деп жазады.
Мектепте шыгарманы талдап тану окушы мен окытушынын, ынтымак-
тастыгымен жузеге асырылатын шыгармашылык жумыс болып есептеледг
Мектепте эдеби мзтщд1 талдау ткелей
эдеби б ш м мазмунына сэйкес
журпзшетгш б елгш . Мугат^м тарапынан окушьшардыц жас ерекшелит мен
сол сыныпка сай берпеттн б ш м мазмуны, калыптастырылатын эдеби-
теориялык угым назарга алынады.
Керкем шыгарма табигаты курделг Керкем шыгарманыц
басты
максаты —■
табигат бейнесгн, ем1р кубылыстары мен зандылыктарын керкем
д к зацымен бейнелеу аркылы оны кабылдаушыньщ танымы мен туйстпне
керкем д к жолмен усыну, эсер ету. Бул максат адамзат мэдениетшщ эр
кезещнде ез уакытына сай эр децгейде жузеге асырылып келе жаткандыгы
мэл1м. Бгздщ кецш аударып отырганымыз керкем дуние мен оны кабылдау-
‘Крцыратбаев Э. Эдебиетп окыту методикасы. (9-10 сынып мутшимдерше арналган
кемеыш курал), -А., Мектеп. -19
66
ж.
108
шыныц ара кагынасы туралы.
«Сез тузелд], тындаушы, сен де тузел,
сендерге де келешн енд1 аявдаа» дегендей керкем шыгарманы кабылдаушьг
окырманга бупнде керкем дуниеш танудын, танытудын да ез ережелер! мен
завдыльщтары, карапайым турде айтканда, «алтын сандыктьщ кш ттерЬ бар.
Мектепте эдебиеттен керкем шыгарманы талдау - аса мацызды удерю
болып саналады. Керкем шыгарманьщ керкем элемш тану оны окудан
басталады. Керкем дуниенщ бейнесш кезбен керш, ой т у й а п н с н етюзу, адам
миыньщ терен «айнасында» оньщ к е р т ю щ жасау мацызды удер!с екендш не
дау жок. Керкем шыгарманы окуга катысты туындап отырган кейбхр
киындьщтар кептеген шеинмш 1здейтщ мэселелерд! туындатуда. Керкем
МЭТ1НД1 окуга деген ынтаныц жыл санап бэсендеул когамдык-эконо м икат м к.
езгер1стердщ, гылыми-техникалык жацальщтардыц адамзатка ти п зщ отырган
эсершщ бхр кыры деуге болады. Уакыт, заман езгерюш щ галамдык бейяесщ
ацгартады. Кундылыктарымыздыц б!р! саналатын ютаптыц техникалык
дамудыц баска «перзенттергмен» бэсекелестктеп салмагын танытады. Осы
уакыт сынында
керкем шыгарманьщ басымдьщ кырын танытатын кеп
жетют1п барына талас жок. Ол танымдык, тагылымдык, эстетикалык, тэрбие-
л!к кундылыгымен айкындалады. Сондыктан да керкем мэтшд! оку, кай
заман болсын, ец мацызды мэселе болып катары даусыз.
Катамгердщ дуниетанымы мен кезкарастары, устанымдары мен
туйагш ен жинакталып шыккан тутас дуниеш тану, жекелеген 13 жолдарын
саралау тек талдау аркылы жузеге асады. Талдау — талдап ату, тарату,
тарамдау деген угымга саяды, оныц терминдж магынасы - «зат пен
кубылысты танып, бшу» екендлп белгЫ . Керкем шыгарманы талдау аркылы
саралай гану, кейб|'р срскшелпстср! мен кырларын даралай карастыру,
сараптау, колданылу максаты мен мшдеттерщ айкындау кезделедь Талдау да
эр тарапты болуы мумюн. Ол шыгарманы танытудагы максат, муддемен
сабактасып жатады.
Талдаудыц
кептеген
багыттары
осы
максатган
туындайды.
Керкем шыгармага эдеби талдау жасау кандай багыттарда
жузеге асуы мумюн?
втк ен
гасырдыц
60
жылдарында
эд1скер-галым
В.В .Голуб ков
талдаудыц курамды элементтер! ретшде б1рнеше мэселен! атап керсетедг
Олар: шыгарманьщ тарихилык жагы; жазушыньщ е з ш д к кезкарасы мен
устанымдары; шыгарманьщ такырыбы мен идеяльщ багыты; шыгарманьщ
басты кешпкерлер1, олардьщ ем1рдеп т и г т к бейне ретш деп сипаты;
шыгармадагы косалкы кешпкерлер; шыгарма сюжетц шыгарманьщ диалог,
портрет, пейзаж, юрюпе эпизодтары, авторлык шепнютер, кейшкердш езше
тэн тш д к ерекшелктерш жазушыньщ т ш д к ерекшел1п; шыгарма жанры;
жазушыньщ дэстур мен жацашылдыкка катысы; жазушыньщ ем1р сурген
кезещ мен кеш нп эдебиеттен мацызы1.
Автордьщ мэтш талдауда н еп зп нысан болатын мэселелерд! саратай
отырып, талдау жумыстарыныц багыт-багдарына, эдю -гэсш дерте токтапады.
1 Голубков В.В. Методика преподавание литературы М., Учпедгиз, 1962.-107 с.
109
Эдюкер мэтш талдау багытындагы сурактарды алдын-ала даярлап, уйге
тапсыруды усынады. Сурактардьщ езш уш топка жктейди
•жалпы багдар т у р в д е п сурактар;
•аналитикалык сурактар;
•жинактаушы, нактылаушы немесе жалпылау сурактары.
Эдюкердщ шыгарма талдау да колданатын белсенд1 эдютершщ б!р1 -
Достарыңызбен бөлісу: |
