9.3 Толық ӛзара алмасымдылықты қамтамасыз ететiн ӛлшемдік
тiзбектерді есептеу әдiсi
Толық ӛзара алмасымдылықты қамтамасыз ету ҥшiн, ӛлшем тiзбегiн
максимум-минимум әдiсiмен есептейдi.
1 есеп (керi тапсырма):
1. Тұйықтаушы буынның номинал өлшемiн есептеу
1
1
m
j
O
Aj
A
(27)
яғни тҧйықтаушы буынның номинал ӛлшемi ҧлғайтқыш және кiшiрейткiш
буындардың қосындысына тең. Ҧлғайтқыш және кiшiрейткiш буындардың
таңбаларын ескерiп, кейiптеменi былай жазуға болады:
n
j
p
j
O
Aj
Aj
A
1
1
(28)
мҧндағы, m-1 –қҧраушы буынның жалпы саны;
n және p – ҧлғайтқыш және кiшiрейткiш буындар.
2. Тұйықтаушы буынның шектi өлшемдерiн анықтау
Қҧраушы буындардың және сонымен бiрге тҧйықтаушы буынның мәнi ең
кӛп және ең аз шектi ӛлшемдердiң арасында болады. Тҧйықтаушы буынның ең
кӛп шектi ӛлшемiн А
0MAX
ҧлғайтқыш буынның ең кӛп шектi ӛлшемi мен
кiшiрейткiш буынның ең аз шектi ӛлшемдерiн (28) кейiптемеге қою арқылы
алуға болады:
n
j
p
j
OMAX
Aj
Aj
A
1
1
min
max
(29)
Тҧйықтаушы буынның ең кiшi шектi ӛлшемiн ҧлғайтқыш буынның ең аз шектi
ӛлшемiнен кiшiрейткiш буынның ең кӛп шектi ӛлшемiн азайту арқылы алуға
болады:
n
j
P
j
MIN
Aj
Aj
A
1
1
0
max
min
(30)
3. Тұйықтаушы буынның шектi ауытқуларын анықтау
60
(28) кейiптеменi ескере отырып және (29) кейiптемеге шектi ӛлшемдердiң мәнiн
қойып, тҧйықтаушы ӛлшемнiң жоғарғы ауытқуын есептейтiн кейiптеме алуға
болады:
n
j
P
j
O
Aj
EI
Aj
ES
A
ES
1
1
)
(
)
(
)
(
(31)
Сондай-ақ:
n
j
P
j
Aj
ES
Aj
EI
A
EI
1
1
0
)
(
)
(
)
(
(32)
(31) және (32) кейiптемеден тҧйықтаушы буынның жоғарғы ауытқуы
ҧлғайтқыш буынның жоғарғы ауытқуы мен кiшiрейткiш буынның тӛменгi
ауытқуларының қосарланған ӛлшемдерiнiң айырмасына тең. Тҧйықтаушы
буынның тӛменгi ауытқуы ҧлғайтқыш буынның тӛменгi ауытқуы мен
кiшiрейткiш буынның жоғарғы ауытқуларының айырмасына тең.
Сурет 22 – Ӛлшем тізбегі
4. Тұйықтаушы буынның дәлдiк шегiн анықтау
Шектi ауытқулардың айырмасы дәлдiк шекке тең болғандықтан және n+p=m-1:
онда
1
1
m
j
O
TAj
TA
(33)
Яғни тҧйықтаушы буынның дәлдiк шегi қҧраушы буындардың дәлдiк
шектерiнiң қосындысына тең.
Мысал: 22 суреттегі ӛлшем тізбегі бойынша есеп шығарамыз.
1) Тҧйықтаушы буынның номинал ӛлшемін анықтаймыз:
А
0
= А
1
– (А
2
+А
3
)=60 - (20+20)=20мм
2) Тҧйықтаушы буынның шекті ӛлшемдерін анықтаймыз:
А
0MAX
=A
1MAX
-(A
2MIN
+ A
3MIN
) =60 – (20+20)=20 мм
A
0MIN
=A
1MIN
–(A
2MAX
+A
3MAX
)=59,26 –(20,52+20,52)=18,22мм
3) Тҧйықтаушы буынның шекті ауытқуларын анықтаймыз:
ES(A
0
)=ES(A
1
) – 2EI(A
2,3
)=0
61
EI(A
0
)=EI(A
1
) – 2ES(A
2,3
)=-0,74 – 2
.
0,52= - 1,78 мм
4) Тҧйықтаушы буынның шақтамасын анықтаймыз:
ТА
0
=ТА
1
+ТА
2
+ТА
3
= 0,74+0,52+0,52=1,78мм
Тҧйықтаушы буынның шақтамасын басқа формуламен тексереміз:
ТА
0
=А
0MAX
– A
0MIN
=20 –18,22=1,78мм
2 есеп (тура тапсырма):
Тура тапсырманы шешкен кезде белгiлi бiр қҧраушы буынның А
С
(ҥйлестiрушi немесе реттеушi) шектi ӛлшемдерiн, шектi ауытқуларын немесе
дәлдiк шегiн қалған буындардың белгiлi тәрiздес кӛрсеткiшi арқылы
анықталады.
(33) кейiптеме бойынша кез келген қҧраушы буынның дәлдiк шегiн
анықтауға болады:
2
1
0
m
j
С
TAj
ТА
ТА
(34)
Тура тапсырманы шешкен кезде қҧраушы ӛлшемдердiң дәлдiк шектерiн
берiлген бастапқы ӛлшемнiң дәлдiк шегi ТА
0
арқылы келесi тәсiлдердiң бiрiмен
анықтайды:
а) тең шақтамалар тәсiлi:
Орташа шақтаманы басшылыққа ала отырып, қҧраушы ӛлшемдерге
шамамен бiрдей шақтамалар белгiлейдi:
)
1
(
m
TA
TM
O
(35)
Табылған орташа шақтама ТМ арқылы әр ӛлшемнiң мӛлшерiн және
жауапкершiлiгiн ескере отырып қҧраушы ӛлшемге шақтамалар белгiлейдi.
Бҧл жағдайда келесi шарттар орындалуы керек:
- қабылданған шақтамалар стандарталған шақтамаларға сәйкес келуi керек;
- қҧрастырушы ӛлшемдердiң шақтамаларының қосындысы бастапқы
ӛлшемнiң шақтамаларына тең болуы керек.
Тең шақтамалар тәсiлi қарапайым, бiрақ қҧраушы ӛлшемдердiң
шақтамаларын еркiмiзше тҥзейтiн болғандықтан, бҧл тәсiлдiң дәлдiгi тӛмен.
Бҧл тәсiлдi қҧраушы ӛлшемдердiң шақтамаларын алдын-ала белгiлеген
кезде ғана ҧсынуға болады және бҧл тәсiл ӛлшемдер тiзбегiнiң қҧраушы
буындарының номинал ӛлшемдерi бiр аралықта (интервалда) орналасқан кезде
жақсы нәтижелер бередi.
б) Бiр квалитетегі шақтамалар тәсiлi
Бҧл тәсiл тiзбектi қҧрайтын барлық қҧраушы ӛлшемдер бiр квалитеттегі
шақтамалар орындала алатын болса және қҧраушы ӛлшемдердiң шақтамалары
олардың номинал мәндерiне тәуелдi болғанда қолданылады.
62
Бҧл тәсiлде буындардың номинал ӛлшемдерiн ескерiп, барлық қҧраушы
буындардың ӛлшемдерiне (ҥйлестiрiлгенiнен басқасына А
С
) бiр квалитеттегi
шақтамалар белгiлейдi.
Тетiбӛлшектiң сыртқы бетiне негiзгi ауытқу h болатын, ал iшкi бетiне Н
болатын шақтамалар белгiлеу ҧсынылады.
Квалитет шақтама бiрлiгінің саны бойынша қабылданады:
1
1
m
j
j
O
i
TA
а
(36)
Табылған шақтама бiрлiгінің саны бойынша қҧраушы ӛлшемдердiң
шақтамаларын белгiлейтiн жақынырақ орналасқан квалитеттi таңдайды.
Тетiкбӛлшектi, тҥйiндердi, механизмдердi конструкциялау кезiнде ӛлшем
тiзбегiн қҧрайтын ӛлшемдердiң саны аз болуға ҧмтылу керек, мҧны ең қысқа
ӛлшем тiзбегiнiң принципi деп атайды.
Ӛлшем тiзбегiн максимум-минимум әдiсiмен есептеу тетiкбӛлшектер мен
тҥйiндердiң толық ӛзара ауыстыруын қамтамасыз етедi, алайда ол тек қана
тӛмен дәлдiктi машиналарға және аз буыннан тҧратын тiзбек ҥшiн лайықты.
Достарыңызбен бөлісу: | 
