280
нашарлап, не істегенін түсінбейтін күйге тап болады. Кей жағдайларда
санадан тыс энергетика адамның шығармашылық дарынын туды-
рып, рухани құндылықтардың биігіне көтереді (лат. – sublimation –
көтеремін).
Кейіннен санадан тыс әрекет құбылысын З.Фрейд адамның негізгі екі
түйсігі: өмір – Эрос және өлім – Танатос әрекеттері аясында қарайды.
Егер Эрос өмірге деген сүйіспеншілікті, достықты, қуанышты сезіну
және т.б. оятса, ал Танатос өшпенділік, құртып-жоюға ұмтылушылық,
адамды қорлау сияқты теріс әрекеттерге итермелеп, адамды өлімге
жетелейді.
Алайда санадан тыс құмарлықтар қаншалықты күшті болса да, адам
оларды құрықтап, өз бақылауына ала алады. Мұнда адамды мазасыз-
дандыратын, санаға бағынбай әрекет етуге итермелейтін импульстар-
ды «сананың айнасына» шығару туралы сөз болып отыр. Қиындықты
санамен ұғу – оның шешімі жартылай табылды дегенді білдіреді.
Адамның санаға бағынбай, бұзылған психикалық күштерді
бұғаулай алатын қуатты құралы бар, ол – мәдениет. Мәдениет
құндылықтары адамға өзінің көзсіз құмарлықтары мен әрекеттерін
ығыстыра және шектей отырып, табиғатпен, басқа адамдармен
өзара қарым-қатынастарын орнатуға көмектеседі. Алайда психика
шектерінен ығыстырылған импульстер жоғалып кетпейді, олар өмір
сүруін жалғастырып, жинақтала береді. Кей кездері сырттан бір не-
месе басқа амал тауып, олар адамды әртүрлі бақытсыздықтар мен
қайғы-қасіреттерге ұшыратуы мүмкін. З.Фрейдтің ойынша, жыныстық
құмарлықтар қатыгездікпен, зорлық-зомбылықпен және басқадай теріс
құбылыстармен тығыз байланысты.
Сөйтіп, жоғарыда аталған екі түйсік мәдениет дамуының негізгі
бағыттарын айқындай отырып, өне бойы бір-бірімен күресумен
болады.
Жалпы, З.Фрейдтің ілімі сол заманғы Батыс елдеріне екіжақты
ықпал етті. Бір жағынан, ғылым және емдеу формасы ретінде пси-
хоталдау пайда болды, ол өмірдің қарқынды формалары, тұрақты
бәсекелестік, өмір үшін күреспен бірге, Батыс қоғамдары үшін өзгеше
қажетті болып шықты. Екінші жағынан, фрейдизм, – бұл ілімнің
негізгі қағидаларын көркем шығармашылық (кинофильмдер, пьесалар,
романдар) тіліне аудару толқынында жыныстық төңкеріс деп атала-
тын, қоғамның адамгершілік ахуалына теріс әсерін тигізетін жағдай
орын алды.
Психосараптамалық идеялар халықаралық алаңға шыққан сол кезде-
ақ, яғни өткен жүзжылдықтың 20 жылдарында Батыста кең таралған
281
уақытта, Фрейдтің психоталдауы экзистенциалистер (Ясперс), фено-
менологтар (Шелер), әсіресе философиялық антропология өкілдері
тарапынан сын нысанасына айналды. Кейіннен Витгенштейн, Сартр,
Поппер, Мунье сияқты философтар да әртүрлі психосараптамалық
тұжырымдамаларды сынға алды.
Ал ең қызығы мынада: бұл философиялық сын ақыр соңында
әртүрлі жоспарлардың, оның ішінде психосараптамалық идеялардың
бір-біріне селбесе тіршілік етуіне негізделген жаңа ілімдерді құрғысы
келетін саны көп әрекеттерге алып келді.
Фрейд шәкірттерінің бірі, өз көзқарасын санадан тыс әрекет тео-
риясына енгізген швейцарлық психолог және психиатр карл густав
Юнг (1875-1966) болды. Басында ол өз ұстазының негізгі идеяларын
жан ұшыра жақтаушы болды. Кейіннен оның санадан тыс әрекеттерге
қатысты көзқарастары өзгерді.
Өзіне емделуге келушілердің ұйқыдағы түстеріне талдау жасай келе,
ол олардың түстерінде ертедегі ата-бабаларының аңыз-ертегілеріндегі
мифологиялық кейіпкерлердің бейнелерінің көрініс беретіні туралы
қорытындыға келеді. Олай болса, санадан тыс жеке әрекетпен қатар,
психикада «санадан тыс ұжымдық әрекеттер» де бар. Егер «сана-
дан тыс жеке әрекет» адамның өмір тәжірибесінен келіп шығатын,
ығыстырылған немесе ұмыт болған күйзелістер мен құмарлықтарды
құраса, ал «санадан тыс ұжымдық әрекет» жалпыадамдық тәжірибені
қамтиды. Оның үстіне, одан адамзаттың көпмыңжылдық тәжірибесін
ғана емес, сонымен қатар адамға дейінгі жан-жануарлар тіршілігінің
іздерін де көруге болады. Батырлардың, Отан-Ананың, ақсақал-
данышпандардың, жындардың және басқаларының бейнелері ауық-
ауық адамдардың түстерінде көрініс береді. К.Юнг оларды «архетип-
тер» (ең ежелгі тұрпат) деп атайды. Бұл бейнелер нақты мазмұнмен
толықпаған және тек нышан-пішін түрі бар, алайда тұлға өзінің дербес
өмір тәжірибесіне байланысты оларды нақты мазмұнмен толықтыра
алады. Әрбір халық өзінің қайталанбас, тілде, салт-ғұрыптар мен
дәстүрлерде бөлшектенетін өмір тәжірибесінен өтетіндіктен, архе-
типтер де ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Халықтың көптеген дәстүрлері
жоғалған жағдайда да, олар адамның өзіндік дүниетанымын құра оты-
рып, генетикалық механизмдер арқылы берілуге қабілетті.
Сөйтіп, егер Фрейдке санадан тыс әрекет «микроәлемін» тал-
дау еңбегі тиесілі болса, ал Юнг санадан тыс әрекетті зерттей келе,
оның жекелеген тұрпаттық құрылымдарының (архетиптерінің) және
мәдениеттерге ортақ құрылымдардың немесе бейнелердің өзара
ұқсастығын көрсетті.
282
«Архетип» ұғымына Юнг мынадай түсініктеме береді: бұл – әлдебір
«байырғы бейне», онда «санадан тыс ұжымдық әрекеттің мазмұны
санада айқын көрсетілген бейімділік және орныққан пікір арқылы
берілген». Көбінесе жеке адамға олар сыртқы факторлармен байланыс-
ты болып көрінеді, ал олар «жанның санадан тыс құрылымынан» бола-
ды. «Санадан тыс ұжымдық әрекеттің» бұл үстемдігі тәжірибелерден
бұрын болған және объективтік деректерден жоғары тұр.
«Санадан тыс ұжымдық әрекет» – ол айнада бейнеленген-
дей психикалық әлем, миллион жыл болғандай сана. Ондай сана
бір мезгілде қазіргі және нағыз болмысы бар заттың пайда болу-
ын да, жоғалуын да, сондай-ақ ол пайда болғанға дейінгіні және ол
жоғалғаннан кейін де бола беретіннің бәрін көрді.
Архетип нәтижесінде, Юнгтің пікірінше, тәжірибеден бұрын, сана-
дан тыс рухтың бар негіздерін мұра етуі себепті халықтың психикалық
өмірінде тиісті тип (тұрпат) туады.
Юнг енгізген екінші бір ұғым – «психологиялық тұрпаттар». Юнг
оларды психикалық қызметтеріне қарай: интроверт және экстраверт
деп ажыратады.
Интроверсия – ішке қарай бағытталу. Ол тұлға теориясын-
да әлеуметтік қақтығыстардан аулақ болу және өзіндік ойларының
қамымен жүру үрдістерін белгілеу үшін пайдаланылады. Бұл, мүмкін,
«қалыпты» сипаттама болғанмен, көпшілік адамдар интроверсияның
шектен асқан формаларының патологиямен
1
шектесіп жатқанын сезеді.
Экстраверсия – сөзбе-сөз сыртқа бағытталу дегенді білдіреді.
Бәрінен бұрын, тұлға теориясында өз энергиясын сыртқа бағыттау, ай-
нала қоршаған және әлеуметтік орта үшін қам жеу және сол ортадан
жанына рақат табу үрдісін белгілеу үшін пайдаланылады.
Интраверсия мен экстраверсия – екі теориялық полюсі бар тұлғаның
болжаммен алынған өлшемі. Бірақ қазіргі уақытта көпшілік теоретик-
тер жекелеген тұрпаттардың бар екеніне шүбә келтіреді және оның
орнына екі тұрпатты да бірқатар әртүрлі мінез-құлық, іс-әрекеттердің
жиынтығы деп қарайды. Одан өзге, екі полюстің де қарама-қайшы
ретінде қаралуы күмәнді, өйткені көптеген адамдарда екеуі де көрініс
беріп, бір полюстің іс-әрекетте күшеюі мүмкін болса, ал екіншісінде
азаюы міндетті емес.
Юнг сол заманғы техникалық өркениетті және бұқаралық қоғамды
күрт сынға алды, рас, оның себебін ол Батыс адамының құдайсыз
әлем құрғанынан, өздерінің төл дінін ұмытқанынан және бүкіл жер
1 Бұл жерде: патология – қалыптан ауытқушылық.
Достарыңызбен бөлісу: | 
