419
жағдайлар туғызу есебінен) ғана емес, сонымен бірге оларды шешу
тәсілдеріне, нәтижелеріне де (ақыр соңында, ғылыми теориялардың
мазмұнына да) елеулі ықпалын есепке алуға тиіс.
конвенционализм – конвенциялардың ғылыми танымдағы рөлін
дараландырушы әдістемелік тұжырымдама. Бұл тұжырымдамаға
сәйкес, ғылыми ұғымдар мен теориялар объективтік шындықты
білдірмейді, ғалымдардың келісуінің нәтижесі, шартты, ерікті белгі-
ленген ережелер болып табылады.
коэволюция – адамзат қоғамы мен биосаланың дамуын бөлек
қараудан «биосала – адамзат қоғамы» дейтін біртұтас жүйе дамуының
жалпы теориясына көшу керек деп санайтын қазіргі заманғы ғылым
философиясы тұжырымдамасы. Бұл тұжырымдама өкілдерінің
(Н.Моисеев және басқалары) ойынша, осы жолмен ғана осы заманның
адамзат алдында тұрған ғаламдық мәселелерінің оңтайлы шешімін
ұсынып қана қоймай, сонымен қатар адамзаттың болашақтағы өмірін
сақтауды да қамтамасыз етуге болады.
Қоғам – жоғары дәрежеде ұйымдастырылған, иерархиялық реттел-
ген әлеуметтік жүйе. Оның тұтастай өзінің және қосымша жүйелерінің
қайта құрылуы және өмір сүруі белгілі бір қағидалар және инсти-
туттар (экономикалық, моральдық, құқықтық, саяси және басқадай)
арқылы реттеледі.
Қорытындылау – білімді ойша жалқыдан жалпыға өту жолымен
арттыру әдісі, оған абстракцияның жоғарырақ сатысына өту де сай
келеді.
логицизм – XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың басында пайда
болған математика философиясындағы бағыт. Оның мәні математика-
ны логикаға (математикалық) келтіруге тырысу, сөйтіп, математиканың
шынайылығын және қарама-қайшылықсыздығын негіздеуде жатты.
мәдениет – (лат. – Cultura – тәрбие, білім, жетілу, құрмет тұту) – бұл
адам қарекетінің (қызметі, мінез-құлқы және қарым-қатынасы) биоло-
гиядан жоғары тұрған, оның барлық көріністерінде әлеуметтік өмірді
қайта жасау және өзгертуді қамтамасыз ететін бағдарламаларының та-
рихи дамитын жүйесі.
метатеориялық білім – ғылыми білімнің аса жоғары деңгейі;
ғылыми теориялардың негіздерін құрайтын пікірлердің (тұжырым-
дардың, ұстанымдардың, әлемнің ғылыми бейнесінің, ғылым
зерттеулердің мақсат-мұраттары мен нормаларының және т.б.) көпшілігі.
Ғылыми білімнің жүйелі сипатына байланысты мететеориялық білім,
бірінші кезекте, тікелей маңызды ғылыми теорияларға (математикада –
420
арифметика мен геометрияға; физикада – механикаға, биологияда –
түрлердің дамуы теориясына және генетикаға және т.б.) жатады.
метафилософия (ғылымның) – философияның: мақсаты әртүрлі
логикалық мүмкін болатын және тарихи іске асырылған ғылым фило-
софиясы тұрпаттарына (ғылымның айқын философиясы, ғылымның
классикалық емес философиясы, ғылымның постмодернистік фило-
софиясы), олардың когнитивтік-құндылықтық құрылымына, интер-
претативтік мүмкіндіктер мен әлеуметтік-мәдени негіздемелерге,
ғылымның нақты тарихы мен оның сана-сезімінің байланысына тал-
дау жасау болып табылатын саласы.
номогенез – «заңдылықтар негізінде даму» – орыс географы
және биологы Л.С.Берг (1922 ж. туған) ұсынған және сол арқылы
Дарвиннің жай генетикалық, яғни заңдарға да, заңдылықтарға да емес,
кездейсоқтыққа негізделген сияқты табиғи іріктелу тұжырымдамасына
қарсы қойылған тұжырымдама.
номотетикалық әдіс – бұл жаратылыстану әдісі, оның міндеті
құбылыстарды қорытындылау негізінде заңдар белгілеу болып табы-
лады (ол топтап қорыту әдісі деп те аталады).
ноосала – биосаланың жаңа даму ахуалы. Ноосала барысында
адамның саналы қызметі оның дамуындағы шешуші факторға айна-
лады. «Ноосала» түсінігін қолданысқа француз ғалымдары Э.Леруа
және П.Тейяром де Шарден (1927 ж. туған) енгізген. В.И.Вернадский
ноосала туралы көзқарасты адамның ғылыми ойға негізделген
әлемді өзгертудегі шығармашылық қызметінің нәтижесінде табиғат
пен қоғамның өзара қатынасы барысында пайда болатын ұйымдас-
тырушылықтың жаңа сапалы формасы ретінде ары қарай дамытты.
Операционализм – ғылым философиясы мен әдістемесіндегі
бағыт. Соған сәйкес, кез келген ғылыми ұғымдардың (әсіресе
жаратылыстанудағы) мағынасы әлдебір заттардың (денотаттар),
олардың осы түсінікпен аталатын қасиеттерінің көптігі емес, атқары-
латын шаралардың (бәрінен бұрын материалдық, табиғи) жиынтығы
болып табылады.
өмір – 1) болмыстың қоршаған ортамен заттектерді және энер-
гияны таңдап алмасуға, өзінің өмірлік қызметтерін іске асыру үшін
оларды өңдеуге және игеруге, шексіз қайта тууға, қоршаған ортаға кең
ауқымда бейімделуге қабілетті, жоғары ұйымдасқан формасы (бірлігі
де). Өмірдің аса қарапайым формалары болып бактериялар мен микро-
организмдер әрекет етеді; 2) мақсатқа сай болмыс; 3) бірбүтін және са-
намен ұғынылған болмыс.
421
парадигма – нақты ғылыми қауымдастықта ғылымның белгілі бір
саласында жалпыға бірдей қабылданған функционалдық теория.
парағылым – ғалымдардың тиісті қауымдастығы мүшелері ара-
сында ғылыми таным жүйесінің толық құқылы элменттері деп тану-
да оларға қатысты мығым консенсус (пәтуа) болмайтын идеялар мен
тұжырымдамалар (мысалы, парапсихология, евгеника және т.б.).
принцип (қағида, ұстаным) – танымдық, іс жүзіндегі және руха-
ни қызметті жүзеге асыруға қойылатын белгілі бір талаптан тұратын
нормативтік жалпы пікір (салыстырмалылық қағидасы, сәйкестік
қағидасы, тиімділік қағидасы, моральдық қағидалар және т.б.).
пролиферация – П.Фейерабендтің ғылым философиясындағы:
өзара бір-бірін теріске шығаратын әртүрлі ғылыми болжамдар мен
теориялардың көбеюін, мейлінше ұлғаюын ғылымның табысты
өркендеуінің қажетті шарты деп санайтын негізгі ұғымдардың бірі.
Редукционизм – ғылыми білім синтезін қамтамасыз ету жөніндегі
жалпы зерттеу стратегияларының бірі. Таным теориясында редукцио-
низм түсіндірудің тиісті қағидасы ретінде қолданылады.
Релятивизм – білімнің объективтік мазмұнын терістейтін адам
танымының салыстырмалылығы, шарттылығы және субъективтілігі
туралы ілім; этикалық релятивизм – міндетті адамгершілік нормалар-
ды және адамгершіліктіктің объективті әлеуметтік белгісін терістеу.
Релятивтілік – салыстырмалылық, «абсолюттік» деген түсініктің
қосарлы қарсыласы.
Рефлексия – 1) ойға шому, өз-өзін бақылау, өз-өзін тану. 2) фило-
софияда – адамның өз іс-әрекеттерін және оның заңдарын ұғынуға
бағытталған теориялық қызметінің формасы. 3) философиялық-
әдістемелік рефлексия – ойға бату, толық күмәндану, қарама-
қайшылықтар.
Руханилық – адамда дүниетанымдық құлшыныстарға тәуелсіз
тұлғаны айқындайды, оған: ақыл-парасат, өз қадір-қасиетін сезіну,
белсенді өмірлік қағида, жан дарқандығы, белгілі бір адамгершілік-
этикалық мұраттарды ұстану, отбасы, туыс-жақындары, қоғам
алдындағы іс-әрекеттері үшін жоғары жауапкершілік көтеру, борышын
түсіну, ізгілік, пайда көздемеу, аяушылық таныта білу, жәрдемдесу,
сүю сияқты қасиеттер жатады.
санаттық апперцепция – ғылыми танымның алдыңғы тарихи
тұрпаты санаттарының торы, яғни соның сүзгісі арқылы ғылымда кез
келген танылушы мазмұн қабылданады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
