«Физика» , екіншісі –  «метафизика»

, екіншісі – 

. Біріншісінде ол барлығы 

өзгеретін,  бір  күйден  екіншісіне  ауысатын,  табиғатта  болып  жата-

тын  үдерістерді,  іс-әрекеттерді  зерттесе,  ал  екіншісінде  өзгермейтін, 

жоғарғы себептеріне, яғни заттардың мәңгі, орнықты негіздемелеріне 

талдау жасады.

Осы екі әлемді ұштастыру үшін, ол философияға: 

мүмкіндік

 және 

  (болмыс)  дейтін  екі  санатты  енгізді.  Инертті,  өз-өзімен 

өмір  сүретін,  бейберекет  күйдегі  мәңгілік  материя  бар-жоғы  әлемнің 

мүмкіндігі  болып  саналады. 

  ие  болып  қана  ол  шындыққа, 

біздің  зерттейтін  нысанамызға  айналады.  Форма  заттың  ішкі 

энте-

лехиясын

,  оның  мақсат-міндетін,  қазіргі  терминдермен  айтқанда,  – 

 жасайды.

Әлемге  осындай  көзқарас 

гилеоморфизм

  (грекше  «hyle»  –  ма-

терия,  «morphe»  –  форма)  деп  аталады.  Формаға  ие  болған  материя 

енді  бейберекетсіздік  емес,  –  ол  алдымызда  жатқан  нақтылық,  заңға 

сәйкестігі, тәртібі, үйлесімділігі бар әлем.

Бірақ бұл жерде біз өзгеше күрделі мәселеге тап боламыз. Егер ма-

терия  өз-өзімен  мәңгі  өмір  сүрсе,  онда  форма  қайдан  шықты?  Басқа 

жауап  таппаған  соң,  Аристотель:  «Барлық  формалардың  формасы  – 

Құдай»,  –  дейді.  Ал  онымен  мәселенің  өзі,  әлбетте,  күн  тәртібінен 

алынбайды ғой.

Ертедегі  гректер  әлемнің  түпқазығын  Жер  деп  санайды.  Ондай 

көзқарас дүниеге 

 көзқарас деп аталады. Аристарх Самос-

ский ғана әлемнің түпқазығын Күн деп санайтынын білдірді. Алайда 

антика заманында ол қолдау таппады. Қайта өрлеу дәуірінде ғана оның 

идеяларына Н.Коперник жаңа серпін берді.