ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

қарай ол: «Біздің танымымыздың барлық күштері әртүрлі болып өмір 

сүрмейді, бұл таным күші біртұтас және бөлінбейді», – дейді. Кейіннен 

өзі  «баспалдақ  заңы»  деп  атаған  үздіксіздік  заңы  туралы  ілімінде  ол 

біртіндеп іске асушылықтың болатынын атап көрсетеді. Осының бәрі 

өзінің  гносеологиялық  көзқарасында  Лейбництің  монадалар  туралы 

негізгі  идеясын  құптамағанмен,  Радищевтің  одан  алшақ  кетпегенін 

білдіреді.

Антропологияда  Радищев  адамды  бүкіл  әлеммен  байланыстыра-

ды. Оның пікірінше, «адамның ерекше қасиеті – жетілуде де, бүлінуде 

де оның шексіз мүмкіндігінің болуы». «Табиғи құқық» идеясын қызу 

бөлісе  отырып,  «табиғат  құқығы  ешқашан  түгесілмейді»  деп  санап, 

ойшыл адам бойындағы шынайы табиғилықты ақтайды.

1793  жылы  патша  Павел  I  оны  айдаудан  қайтарып,  Калуга 

облысының Немцово селосында орнығуға, бірақ полиция бақылауында 

болуға  ұйғарым  шығарады.  Радищевтің  Ресейдегі  даңқы  өсті.  Патша 

тағында  Павел  I-ді  ауыстырған  Александр  I  Радищевті  Заңдар  жасап 

шығару  жөніндегі  комиссияға  тартады.  Әңгіме  патша  халыққа  уәде 

берген  конституциялық  реформа  туралы  еді.  Радищев  бұл  жұмысқа 

құлшына  кірісті,  бірнеше  жоба  әзірледі,  бірақ  оның  бірде-біреуі 

қабылданбады. Бұл оның қандай да бір алға ілгерілеушілік болады де-

ген үміті мен сенімін күл-талқан етті. 1802 жылдың 11 қыркүйегінде 

Радищев өмірмен қош айтысуға бел буып, у ішіп қайтыс болады.

Әлбетте, А.Н.Радищевтің өмірлік ерлігі, оның Ресей тағдыры үшін 

күйзелгені – ағартушылық идеяларды таратуда үлкен рөл атқарды.

Дегенмен    Орыс  ағартушылығының  негізін  салушы  –  кемеліне 

келген  ағартушылықты  ұстанған