ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

  енгізеді:  материалдық  әлемді 

жаратқан  соң,  Құдай  табиғат  заттарына 

ішкі  күш 

(ағылшынша  – 

moving  force)  берді,  сол  арқылы  оның  қозғалысы  мен  дамуы  сыртқы 

әсерден  емес,  ішкі  күштер  әсерімен  іске  асады.  Д.Толандтың  бұл 

ережесі кейіннен материализмнің дамуында үлкен рөл атқарды.

Адамның ойлау қабілетін алып қарасақ, ол – адам миы қызметінің 

нәтижесі. Идеяларды адам тәнінен бөліп қарауға болмайды. Адамның 

ойлау  қабілетінің  табиғи  сипатын  негіздеу  үшін,  Толанд 

  яғни  жаны  бар  (гилозоизм)  деп  қарайды,  өйткені, 

ойшылдың пікірінше, бұл Әлемді жаратқан Құдай оның жаны да, рухы 

да болады.

Д.Толанд  философия  тарихында  христиан  дінінің  мистикалық 

жақтарын  мүлде  қабылдамайтын  сыншы  ретінде  танылды.  Оның 

пікірінше,  Әлем  туралы  кез  келген  ілім  ақыл-парасат  тұрғысынан 

түсінікті,  ал  адамдардың  іс-әрекеттері  және  қоғам  нақты  мүмкін 

болуға тиіс. Ақыл тезінен өтпегеннің барлығы да теріске шығарылуға 

тиіс, өйткені ары қарай ол мүмкін бола алмайды.

154

Оның  ойынша,  бастапқы  христиандық  дін  жақсы  дін  болған.  

Алайда белгілі бір уақыт өте келе, шіркеу қызметшілері әртүрлі әдет-

ғұрыптар мен салт-жораларды ойлап тауып, оның мәнін бұрмалай бас-

тады.

Діни мәселелерде деист бола отырып, Толанд табиғи пантеизм идея-

ларын насихаттады. Аса жарқын шығармаларының бірі – 

жүктеу 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: