Қазақстан республикасы мәдениет және спорт министрлігі т.Қ. ЖҮргенов атындағЫ Қазақ Ұлттық Өнер академиясы

Халық тәрбиесінің маңызды құралы - сөз. "Бұл сөз адамның рухани қазынасының ең үлкені. Анамен күнделікті қарым-қатынаста бала ана тілі деп аталатын тілді меңгереді". Мақал-мәтелдер жеке тұлғаның белгілі бір қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған білім беру құралы болып табылады, сонымен қатар күнделікті кеңестер мен еңбектегі тілектерді көрсетеді. Мақал-мәтелдер халықтың ұжымдық пікірін көрсетеді, өйткені оларды бүкіл халық жасайды; үлкендерден кішіге бағытталған.

Қазақ тілінде сөздерге үлкен мән беріледі. Көне данышпандардың, ақындар мен шешендердің сөздері әрқашан ерекшеназармен тыңдалды. Ежелгі уақытта жазу болмағандықтан, барлық шығармалар ауыздан-ауызға берілді. Сондықтан уақыт өте келе олардың көпшілігі өзгертіліп, авторлары ұмытылды. Мысалы, мақал-мәтелдердің, мақал-мәтелдердің, аңыздардың және т.б. авторы халық деп саналады.

Қазақ тілінде көптеген мақал-мәтелдер тәрбиелік мәнге ие. Олар балаларға өздерінің терең мағыналарын салып, сөздік қорын толықтырады, сондай-ақ жас ұрпақты еңбекке, оқуға және өзін-өзі дамытуға шақырады. Олар баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен қалыптасуына ерекше назар аударады.

Мақал немесе мақал — өсиет түрінде айтылған қара сөз, философиялық ой. Олар сабырлы, орташа және ритақты түрде айтылады. Олар екі бөліктен тұрады. Бірініші бөлім - ойдың негізі, ал екінші бөлім - қорытынды. Мысалы, «Еңбек етсең, емерсің», «От жақпаған үй — көрмен тең, адам кірмеген үй — моламен тең».

Мақал-мәтелдерде адамдар жақсылық пен жамандықты, адамгершілік пен арамдықты, еңбекқорлық пен жалқаулықты, жомарттық пен ашкөздікті, интеллект пен надандықты салыстырады. "Жақсыдан-шарапат, жаманнан-кесапат", яғни жақсы адаммен дос болу — жақсы болу, ақымақпен дос болу — ақымақ болу . Олар адамды жаман әсерден сақтандырады, мазақ етеді жалқаулық, жалқаулық, ақымақтық, өтірік, және басқа да жамандықтар.

«Оқу білім азығы, білім-ырыс қазығы» деп өз болашағының ырысты болуы да сол білімиділіктен туатынын айтады. «Ақыл-тозбайтын тон, білім таусылмайтын кен»- деп оның болашағы да соншалық босымды, мығым болатынын сан рет ескертеді. Бірақ мұның өзі еңбексіз, әрекетсіз тектен-тек қолға түсе қылатын оңай олжа емес. Асуы қиын бел-белес, ұшы қиыры көрінбейтін құба жон екенін де ашық айтқан. Қажымай қайрат көрсету арқылы ғана оның үлесіне жетуге болатынын ескертеді. «Білім қымбат, білу қиын» деген мақал осыдан алынып, жас өспірімдерге әдейі айтылған. «Өз білмегеніңді кісіден сұра, үлкен жоқ болса кішіден сұра», қалайда соның уәдесіне жет, шыңына көтеріл дегенді насихат етеді. Егер білім алу жолындағы қиыншылыққа төзбесең, еңбектенбесең қатарыңнан қалып қойсаң, өкінішті боласың.

Өкініш естен кетпейді, бір тойғаның түске жетпейді, «Өнерлі жігіт өрге жүзер,өнерсіз жігіт жер соғар», — деп жастардың намысына тие, ойына қозғау сала айтатын жақтары да халық мақалдарынан көп кездеседі. «Адам болар баланың кісіменен ісі бар, адам болмас баланың кісіменен несі бар», — деп баланың психологиялық оқу процесіне зер салып,дұрыс бағытқа жөн сілтеп отырған.Адам болатын баланың талабы, ынтасы жас кезінен танылады. Көпшілікке, оның игілікті жақсы жақтарына үйір бола бастайды. Қоғамшыл, көпшіл бола бастайды. Ақыл, парасатқа бой ұрып, игі жұмысқа тез үйренеді.