қызмет істейді. Тырна келсе «Жыл құсы». «Қаз қайтса күз», «Қарға келсе қар
қалмайды», «Ұзақ келсе қыс аяғы ұзамайды», «Көкек кслсе көктем»,
«Сауысқан келсе суық болады» т.б. деген қағидалар халық көңілінен мықты
орнаған. Осы айтылғандардың жастарға тәлім-тәрбие беруде атқаратын ролі
орасан зор.Қай заман, қай ғасырда болсын қазақ халқында табиғатқа
тағылықпен қарау болған жоқ, жабайы аңдар мен құстарға дейін
жанашырлықппен қарады. Өзінің қолда бар, еңбек етіп асыраған малына
қанағат етті. Табиғат байлығын жеке меншік емес, қоғамдығы, халықтікі,
болашақ ұрпақтікі деп қарады.Қазақ арасында бұрын «адам топырақтан
жаралды» деген ұғым болғаны рас. Сондықтан да топыраққа, жерге, тірі
жүрсең де, өлсең де менің деп ықыласпен қарады. Жерді қазу, шұқылау
берекесін кетіру – бәрі де оны жаралаумен тең, оның қаһарына душар болу
деген сез — деп ұқты. Осындай түсініктер жер бетінің бүтін болуына,
топырақтың тозбауына, көркінің кетпеуіне үлкен себеп болды. Халықтың
еңбек ері, дүние жүзіне атағы әйгілі, белгілі дикан, күріш өсіруші Ыбырай
Жақаев: «Мен рахметті жерге айтар едім, – дейді – өзімді дүниеге келтірген,
маған бақыт әперген, жомарт төсінде дән дариясын тасытқан», «Қасиетті
Жер-ана сенсің менің ардақтым!». Міне бұл сөздер жерді ұқсатуды
кәсіпеткен сол жердің қасиетін, кереметін, «тілін» түсіне білген адамның
сөзі.
Осындай дәстүрлі ісімен қазақ ақсақалы аумағы кішігірім совхоз
орталығындай жерден жыл сайын күріштің дариясын шалқытып бір
рекорттан бір рекордты туғызып дүние жүзінің күріші өсірушілеріне өнеге
көрсетіп жүрген болатын. Кейіннен ол ұлы адам дүние салды.
Табиғаттың ләззатті көктемін адам баласыньщ ақын жанды перзенттерінің
жырламағаны жоқ деуге болады. Ақында, жазушы да, ғалым да, композитор
мен суретші де табиғат көктемінің сан алуан сырлы сипатын, сұлулығымен
кереметін дәріптеп, анадай аялап, сәбидей мәпелеп, көне тарих жолының
басынан бері қарай із қалдырып келе жатқаны баршаға белгілі жағдай. Кол-
көсір байлықтың тегі-өсімдік дүниесі екенін біздің қазақ халқы жақсы білген.
«Көкті жұлма — көктей соларсың» деген нақыл сөзде көк шөпкс деген
жанашырлық қамқорлық, философиялық терең мағына жатыр. Бұл нақыл сөз
өсімдік қадірін білгендіктен туған.Тамақ, киім, отын, баспана, құрылыс
өндіріс материалдары, дәрі-дәрімек бәрінде өсімдіктерден алатыны баршаға
белгілі.
Жерге, өсімдікке деген ықылас пен көзқарас әрбір ауылды белгілі бір
жолмен, белгілі^ уақытта кешуге, белгілі құдықтың, немесе бұлақтың басына
қонуға, малды үйренген жерге жоюға қалыптастырып үйретті. Осындай
көшу, қону жағдайларына байланысты мал жайылымы қыстау, жайлдау,
көктеу, күзеуге бөлініп, жылдың төрт мезгіліңце әр ауылдың қоныс ететін
бслгілі жерлері болды. Бұл сияқты жерді, өрісті бөлу ұзақтан, әріден
басталғандықтан атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа тараған берік қағида,
дағдыға айналды. Әр жүздің, рудың, ауылдың мал баққан жерлері солардың
ортақ меншіктеріне айналып кетті. Басқа біреудің айтайық бір ауылдың,
94
екінші ауылдың жеріне мал жаюы, немесе, ұлықсатсыз келіп көшіп алуы
үлкен дау-жанжалға айналатын болған.
Абайдың: «Ерте барсам жерімді жеп қоямындеп, ықтырма мен күзеуде
отырар бай» – деуі, бір жағынан байдың сарандығын сықақтаса, екіншіден
мал жаятын жердің қатаң есептелуі екенін, жердің шөбін де тиімді
пайдаланудың қажеттігін көрсетеді. Жер бетіндегі өсіп тұрған өсімдікке
шапағатты көзқарас халықтың қасиетті сезімі қазақ халқы ұғымында жер
өртеу, үлкен кылмыс. Жер мен оның өсімдігі заласыз, зардапсыз, пөк әлем.
Пісіп тұрған шалғында өртсу елге деген орны толмайтын зиян. Сол үшін де
даныяшан Абай «Атың шықпаса, жер өрте» деген сөзді түйреп, «Жер өртеп
шығарған атың құрысын» дейді. Көшпелі қазақ ауылдарындағы үлкендср
ертеден-ақ кейінгілерге «Отпен ойнама» ден өсиет айтқан. Қадірлі өсиетпен
тәрбиеленген қазақ баласы соғыс өртін ешқашанда тудырған емес.Жан иесі
ғана емес, жер бетінс шығып көгеріп тұрған өсімдіктерідің дс тіршілігі бар.
Кесілген ағаштың немесе жұлынған шөптің аққан сөлі – көз жасы сияқты жас
ағаштың сынғанын, гүл-бәйшешектің мезгілсіз жұлынғанын көрсек аяныш
білдіреміз.«Көкті жұлма, көктей соларсың», немесе «көктей солғыр»,
«өспегір» деп біреуге лағынет айту да осындай ұғымынан туғаны өзінен-өзі
белгілі. Әрине мұндағы негізгі философиялық мағына тіршілік еткісі келген
дүниені тиіспе, залал келтірме, зақымдама деген аталы ақыл. Шынына
келетін болсақ өсіп түрған «әдемі ағаштың, гүл, жеміс» ағаштарының адам
баласына, түрлі жан-жануарларға, жер көркіне келтірер пайдасы сан
алуан.Біреуге риза болғанда «көсегең көгерсін», «өркенің өссін» дейді. Қазақ
қандай тамаша жүрекке жылы тиетін тілек. Халықтын өз туындысымен
түсіндіргенде: «Бұтақ жайған ағаш қартаймайды, ұрпақ жайған адам
қартаймайды» деген мағынада.
Оңтүстікте «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын» деген создер бар.
Әкесінің егіп кеткен жас шыбығы кейін өсе келе жемісті, саялы баққа
айналып ұрпағынан-ұрпағына дәулет болып келе жатқандар да аз
еемес.Ғасырлар бойы көшіп жүріп малды жайып, бағу биосфера
компоненттерігі тиімді пайдаланудың дәстүрлі жолдарын туғызды.
Ауыл ақсақалдары жұрттың шаңы шығып, тақырға айналып кетуіне жол
бермегсн. Құлындар байлайтын желілерді, қозылар көгенделінетін
көгендерді ауыстырып отыру әдетке айналдырған өмір тәжірибесімен
істелген мұндай жұмыстардың табиғатты қорғау жөнінен ғылыми негізі бар.
Шөп тамырымен жойылса, ондай жерге ендігі жылы шөп шықпай қалады.
Жұртты тақырға айналдырып жіберу табиғатты орынды пайдаланбағанның,
жерге
жаны ашымағанның ісі.
Сондықтан да ауыл қонып отырған жұртты тоздырмай, қарайтып
шаңын шығармай тұрып көшу басқа жерге жүрт аударып отыру, ел көшкен
кезде қазылған жер ошақ, шұңқыр, апандарда көміп тегістеп, кететін қазақ
шаруаларының ежелден келе жатқан аса бір пайдалы дәстүрі. Бұндай
жаңашырлықтың бүгінгі шаруашылыққа да үлкен пайдасы тиеді.
Жайылым мен жердің жасыл шебі ғана емес, қазақ дәстүрінде орман-тоғайды
қорғау мен пайдаланудың да өзіндік, қағидалары бар. «Ағаш көркі жапырақ
95
Достарыңызбен бөлісу: |
