Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығы ерте жастағЫ

1. Түрлі пішіндегі құрылымдарды жасауға, олардың қолданылуын түсінуге үйрету.

2. Балаларға ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алынған сюжетті ойыншықтармен ойнауға арналған құрастырылымдарды қолдануға үйрету, меңгерген құрастыру дағдыларын дербес ойындарда қолдану.
1 жас — 1 жас 6 ай

Балаларға құрылыс материалының бөліктерін бірінің үстіне бірін қоюға үйрету: текшені текшеге (мұнара), текшеге призманы (үйшік), цилиндрге жарты шарды (саңырауқұлақ) және т.б., бөлшектерді үстел үстіне орналастыру (жол, поезд). Кірпіштерді тігінен бір қатарға қойып, ұзын қабырға (шарбақ), бірінің үстіне бірін қойып биік қабырға (биік шарбақ) жасауға, текше мен кірпіштерді пайдаланып, көрсете отырып, қарапайым құрылымдар (үстел, орындық, диван, кереует) жасауға үйрету.

Пластина үстіне кірпіш пен текше қойып, автомобиль құрастыруға, кірпіштерден кең немесе тар көшелерді жасауға үйрету. Балаларды құрылыс міндеттерін түсінуге, сюжетті пішіндерді қолдана отырып, құрастырылымдармен ойнауға үйрету.
1 жас 6 ай — 2 жас

Балаларды құрылыс материалдарынан күрделі құрастырылымдар жасауға үйрету: екі текше мен пластинадан орындық, қақпа, тігінен қойылған кірпіштер мен пластиналардан шарбақ жасау. Орнықты (орындық) және орнықтылығы аз (қақпа, үйшік) негізде қоршау жасау. Сюжетті ойыншықтармен ойнау үшін құрастырылымдарды қолдануға үйретуді жалғастыру.

1 жас 9 айдан бастап сюжетті ойындар үшін жиһаздар құрастыра білуге үйрету: екі кірпіштен диван, бір кірпішті жатқызып, екі кірпішті жанына қойып кереует жасау; міндеттері мен құрылымы әртүрлі екі зат құрастыру: үстел - орындық, кереует - орындық, текшелер мен кірпіштерден баспалдақ жасау, үш қырлы призма мен төрт кірпіштен сюжетті ойыншықтарға үйшік жасау. Баланың дербес ойынына қажетті сюжетті ойыншық жасауда «сюжетті құрастырулар», құрастырылымдарды жасауды қолдану (адам, жануарлар мен көлік түрлерін бейнелейтін. орнықты пішіндер).

Жыл соңында бағдарламалық материалдарды меңгеру нәтижесінде балалар:

- екі текше мен пластинадан орындық, қақпа; тігінен қойылған кірпіштер мен пластиналардан шарбақ құрастыруды;

- орнықты (орындық) және орнықтылығы аз (қақпа, үйшік) негізде қоршау жасауды;

- сюжетті ойыншықтармен ойынға арналған құрылыстарды пайдалануды;

- сюжетті ойыншықтармен ойындар үшін жиһаздар жасауды;

- құрылымы және қолданылуымен ерекшеленетін екі түрлі заттарды бір мезгілде құрастыруды білуі тиіс.

«ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ» БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫ
Мақсаты: балалардың эстетикалық талғамының бастауы мен сезімдік-эмоционалдық ортасын қалыптастыру, бейнелеу өнері мен музыкаға қызығушылығын тәрбиелеу.

«Шығармашылық» білім беру саласының базалық мазмұны:

- сурет салу мен мүсіндеу;

- музыка ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде жүзеге асады.

1. Түрлі бейнелеу материалдарымен сурет салуға мүмкіндік жасау, олардың қасиеттерімен таныстыру.

2. Сурет салу мен мүсіндеуге қызығушылығын ынталандыру

Мазмұны:

Балалардың назарын сурет салу процесіне аудару, ересектердің сурет салу процесін бақылауға, қағаздағы қарындаш немесе бояудың бедерін байқауға, ересектерге еліктеуге мүмкіндік беру.

Бояудың ашық түстеріне эмоционалдық реакциясын тудыру.

Балалардың бояулармен, қарындаштармен, фломастерлермен сурет салуға ынталарын қолдау; қағаз бетіне ашық түсті дақ, бояу жағу, алақанға бояу жағып, қағаз бетіне түсіру мүмкіндігін ұсыну.

Қағаз бетін қарындашпен тоқылдату, сызықтар жүргізу, не шыққанын баладан сұрау (күн, шарбақ, гүлдер).

Балаларды сазбалшықтың қасиеттерімен таныстыру, сазбалшықпен тәжірибе жасау ниеттерін мадақтап, көмектесу. Сазбалшықты алақанына алып, алақан арасында домалатып «кішкентай шарлар» жасауға үйрету. Жалпақ дөңгелек пішінді «тәрелкелер», «үлкен және жуан шұжықты» мүсіндеуге үйрету.

Жыл соңында бағдарламалық материалдарды меңгеру нәтижесінде балалар:

- қағаз бетіндегі қарындаш немесе бояудың бедерін байқай білуді, ересектерге еліктеуді;

- бояудың ашық түстеріне эмоционалдық реакцияларын білдіруді;

- бояулармен, қарындаштармен, фломастерлермен сурет салуға ниетті;

- қағаз бетіне ашық түсті дақ, бояу жағу, алақанға бояу жағып, қағаз бетіне түсіруді;

- сазбалшықпен тәжірибе жасауды;

- сазбалшықты алақанына салуды, алақан арасында домалатып «кішкентай шарлар» жасауды;

- жалпақ дөңгелек пішіндер мүсіндеуді білуі тиіс.

1. Есту қабілеттерін дамыту, әннің тек әуенін тыңдап қана қоймай, сонымен бірге сөзін тыңдап түсіну, әуенді қимылдармен, дыбыстармен сүйемелдей білу.

2. Бастапқы әншілік икемділігі мен музыка әуенімен ырғақты қарапайым қимылдар жасай білуді дамыту.

3. Балаларды бейнелі рөлді ересек адам қолындағы ойыншық орындайтын қарапайым сюжетті ойындарға қатысуға дайындау.

Есту қабілеттерін, музыканы тыңдай білуді дамыту. Балаларды сергек және байыпты әндерді, сәйкес қимылдармен сүйемелдей отырып, тыңдауға үйрету; дыбысқа еліктеулерді қайталау, әндегі қайталанатын әуендерді айтуға үйрету.

Балаларды фортепианода 3-4 минуттық үзілістермен, 20-40 секунд үздіксіз орындалатын, сондай-ақ түрлі музыкалық аспаптарда (триола, металлофон, ксилофон, ауызсырнай) орындалатын әуендерді тыңдауға үйрету.

Ересектердің айтқан әнімен жүре білуді қалыптастыру, ойын қимылдарын орындау, би әуендеріне жеңіл қимылдармен көңілді сипат беру: аяқтан аяққа ауысу, аяқты тарсылдату, алақандарын шапалақтау, қол буындарын айналдыру, орнында айналу, музыкаға қосылып сылдырмақпен ойнау, шапалақпен музыканың ақырын және қатты дыбысын белгілеу, ересектерге еліктеп, қарапайым бейнелі қимылдарды көрсету.

Педагогтің артынан топпен жүру іскерліктерін қалыптастыру; үлкендердің көрсетуімен би қимылдарын орындау.

1 жас 6 ай — 2 жас

Әннің әуені мен сөздерін тыңдауға, оларды тануға үйрету.

Көңілді және байыпты сипаттағы әндер мен пьесаларды қолдана отырып, музыкалық шығармаға сәйкес эмоционалдық жай-күй туғызу; музыкалық дыбыстауды ажырата білуді, музыка тыңдауда шоғырлануын арттыра отырып, есту қабілеттерін дамыту.

Домбыра - сыбызғы, барабан - баян музыкалық аспаптарын дыбысталуы арқылы ажырата білуге мүмкіндіктер туғызу.

Балаларды фортепианода, металлофонда, триолада орындалған ұлттық әуендерді тыңдауға үйрету; ересек адамның орындауындағы әндерді тыңдау, қайталап айту, кім туралы айтылғанын сұрау, ересектермен қосылып айту.

Музыкамен жүру, жүгіру, жалаушамен жүру; ересектердің әніне қосылып дабылды соғу; жоғарғы және төменгі дыбыстауды тыңдау, ойын әрекеттерін көрсете білу, тәрбиешінің көрсетуімен би қимылдарын (аяқтарымен топылдату, алақандарын шапалақтау, бір қолмен бұлғау, қазақтың және басқа да халықтардың музыкасының ырғағына сәйкес қолмен би қимылдарын) орындау.

Заттармен қарапайым қимылдарды орындауға үйрету: жалаушаны жоғары көтеру, бұлғау, сылдырмақты сылдырлату.

Ойындарға белсенді араласу, жыл соңында 1-2 таныс билерді дербес орындай білуі тиіс.

Жыл соңында бағдарламалық материалдарды меңгеру нәтижесінде балалар:

- әндердің әуені мен сөзін тыңдауды, оларды тануды;

- музыкалық аспаптарды дыбысталуы арқылы ажыратуды;

- ересектердің орындауындағы әндерді тыңдауды, оларға қосылуды;

- музыка әуенімен жүре білуді, жүгіре білуді;

- тәрбиешінің көрсетуімен би қимылдарын орындауды;

- заттармен қарапайым қимылдарды орындауды;

- ойындарға белсенді араласуды;

- 1-2 таныс билерді дербес орындауды білуі тиіс.
«ӘЛЕУМЕТТІК ОРТА» БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫ
Мақсаты: мінез-құлық мәдениетінің дағдыларын, құрбыларымен және ересектермен жағымды қарым-қатынасын қалыптастыру, құрбыларына, ересек адамдарға, барлық тіршілік иелеріне жанашырлық пен қайырымдылықты тәрбиелеу.

«Әлеуметтік орта» білім беру саласының базалық мазмұны түрлі балалар іс-әрекетінде жүзеге асады.

1. Ересектермен жағымды қарым-қатынас жасауға үйрету, ересектердің жағымды әсеріне жағымды эмоциялармен жауап беру.

2. Әлеуметтік ортадағы қарапайым мінез-құлық мәдениетінің ережелері мен нормаларына тәрбиелеу.

3. Балаларды жеке әрекет түрлерінен қатар ойнау әрекетіне, құрбыларымен қысқа мерзімді қимылдарға көшуге үйрету.

Ненің жақсы, ненің жаман екенін (жанжалдасуға, ойыншықты тартып алуға, жаман сөздер айтуға болмайды) түсіндіру; әрекетті рұқсат еткенде ғана орындау (болады дегенде), тиым салғанда тоқтау (болмайды дегенде). Болмайды, рұқсат, қажет сөздерін түсіну және оның міндеттеріне сәйкес әрекет жасау.

Нормалар мен ережелерге сәйкес балалардың мінез-құлқын қалыптастыру: жаймен сөйлеу, жатын бөлмеде өзін тыныш ұстау, ересектерді мұқият тыңдау және тапсырмаларын орындау. Тәрбиеші топта балалардың әрдайым байсалды, қуанышты көңіл күйін сақтауға жағдай жасау қажет.

Сәлемдесуге, қоштасуға, ересектердің сәлеміне жауап беруге, алғыс айтуға үйрету.

Өсімдіктер мен жануарларды бақылау барысында барлық тіршілік иелеріне қамқорлықпен қарауға тәрбиелеу, табиғат бұрышын мекендеушілерге қамқорлық жасауға үйрету.

Баланың балабақшаға бейімделуіне жағдай жасау; сәбиге қайырымды және шыдамды болу, анасынан алшақ кетуде, өмірдің жаңа жағдайларына үйренуге көмектесу; баланы барлығы жақсы көріп, оған алаңдайтындарын түсіндіру.

Ересектермен, құрбыларымен қарым-қатынаста, заттармен, ойыншықтармен бірлескен әрекетте эмоционалдық елгезектік танытуға ынталандыру. Баланың құрбыларымен аз да болса қарым-қатынасқа түсуін ынталандыру, құрбысына деген қызығушылығын қолдау, қолындағы тәттісімен, ойыншықтарымен бөлісуін мадақтау. Баланың тәрбиешімен бірге немесе өз бетінше басқалардың әрекеттерін бақылауы; олардың қимылдарына еліктеуі; тәрбиешіге өзі және басқа балалар туралы айтып беруі («Сәуле құлап қалып, аяғын ауыртып алды, ал Самат оны аяды»).

Бір-біріне кедергі жасамай ойнауға үйрету. Ойыншықтарды сұрау және бөлісіп, бірге ойнай білуді қалыптастыру. Бала бойында құрбыларымен бірлесіп әрекет жасаудың (қысқа мерзімді әрекет) бастамасын қалау. Алғашқы табыстары мен өзіндік күш салуына рақаттану сезімдерін қолдау.

Ересектердің назарына, қарым-қатынас жасауына қажеттіліктерін қолдау; алғашқы дербес ниеттердің пайда болуын қолдау («келеді», «келмейді»); балада ересек адамды тыңдап, тапсырмасын орындау ниеттерін дамыту («Дамир, пирамиданы алып келші», «Мәншүк, маған текшелерді жинастыруға көмектесші»); балаға жақын әлеуметтік ортада еліктеуге лайықты жағдайларды қолдау («Анаңа көмектес», «Әжеңнің бетінен сүй», «Мысықты аяу керек», «Атаңа газет бер»).

Баланы өзін-өзі таныстыруға, өзінің атын есте сақтауға (бір жарым жастан кейін) жағдайлар жасау; өзін айнадан, суреттерден тануға үйрету, баланың атын атап шақыру.

Өзінің жыныстық ерекшеліктерін (ұл, қыз), сыртқы белгілеріне (киімі, шаш қоюы) қарай анықтауға болатынын, аты-жөні, ұнататын ойыншықтары бойынша түсініктерін қорытындылау.

Жыл соңында бағдарламалық материалдарды меңгеру нәтижесінде балалар:

- ненің жақсы, ненің жаман екендігі жайлы түсініктерінің болуы;

- болмайды, рұқсат, қажет сөздерін түсініп, олардың мағыналарына сәйкес іс-әрекет жасауды;

- жайымен сөйлесуді, ересектерді мұқият тыңдауды, тапсырмаларды орындауды;

- амандасуды, қоштасуды, ересектердің сәлеміне жауап бере білуді, алғыс айтуды;

- барлық тіршілік иелеріне ұқыптылықпен қарауды, табиғат бұрышын мекендеушілерге қамқорлығын білдіруді;

- құрбыларымен қысқа мерзімді қарым-қатынасқа түсуді, құрбысына қызығушылық білдіруді, қолындағы тәттісімен, ойыншықтарымен бөлісуге талпына білуді;

- бір-біріне кедергі жасамай ойнауды;

- ересектерді тыңдап, тапсырмаларын орындауға ниет білдіруді;

- өзінің атын (бір жарым жастан кейін) білу, айнадан, суреттен өзін тани білуі тиіс.

1. Балаларды қимылды ойындарға ынталандыру, ойын көмегімен қимылдарды дамыту (жүру, жүгіру, өрмелеу т.б.).

2. Балаларды бір-біріне кедергі жасамай, ойыншықтарды бөлісіп, сюжеттік, дидактикалық ойыншықтармен, құрылыс материалдарымен, сумен, қармен ойнауға үйрету.

3. Сюжеттік (бейнелі) ойыншықтармен іс-әрекеттерді заттармен әрекет жасаудан ажыратуға қол жеткізу.

Тәрбиешінің өтінішімен ойыншықтарды тауып, көрсету және оларды қолданылуына сәйкес (шыныаяқпен қуыршаққа шай беру, кереуетіне ұйықтауға жатқызу және т.б.) атауға үйрету.

1 жас алты айда балаларды ойынға қажетті заттарды (қонжықты отырғызу үшін арба, қуыршақты орау үшін көрпе, т.б.) таба білуге үйрету.

Балаларды кейбір ойын әрекеттеріне үйрету. Ойын әрекетінің әр түрлі болуы мен ойынды дамытуды қамтамасыз ету: мысалы, қуыршақты балалар тамақтандырады, ұйықтауға жатқызады, арбамен серуендетеді, емдейді. Тәрбиешінің көмегімен меңгерген әрекеттерді бір ойыншықтан екінші ұқсас ойыншыққа (қоян мен қонжықты тамақтандыру, үлкен және кішкентай қуыршақты ұйықтауға жатқызу) ауыстыруға үйрету. Осы тұрмыстық іс-әрекеттерді ойыншық жануарлармен де қайталау, жануарлардың қылықтарына еліктеу: итті үруге «мәжбүрлеу», ойыншық үйректі шиқылдату, т.с.с.

Балалардың ойыншықтармен бірнеше іс-әрекеттерді қатар орындай білуіне қол жеткізу. Қоршаған ортадан үйренгенін іс-әрекеттерінде қайтадан көрсете білуге үйрету.

Күтуші мен ересек балалардың іс-әрекеттерін бақылау; ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің қорытынды бөлімінде тәрбиеші әрекетін қайталауға балаларды еліктіру, қосымша материал ретінде ойыншықпен тағы не істеуге болатынын көрсету арқылы ойыншықтармен сахналауды енгізу.

Екі жастың соңына қарай қарапайым сюжеттік ойындарды қалыптастыру. Балаларды ойын әрекеттерін өмірлік-қисынды реттілікпен орындауға, ойында нақты заттардың орнына ауыстырғыш заттарды (сабынның орнына текшені, термометрдің орнына таяқшаны) қолдануға үйрету.

Ойын барысында балалардың бір-біріне жақсы ниетін тәрбиелеу, ойыншықтарымен бөлісуге, ауыстыруға, көмек көрсетуге үйрету (ойынға қажетті затты әкелу), тәрбиешінің көмегімен бірнеше әрекетті әрбір баланың орындауы.

Балаларды ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде таныстырған дидактикалық ойыншықтармен өз бетімен ойнауға үйрету. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде меңгерген дағдыларын қолдана отырып, түрлі құрылыс жасауға ынталандыру.

Балаларды ойыншықтардың өлшемін, түсін салыстыруға, ойында қолданылатын заттар мен құрылыс материалдарының (текшелер мен кішкентай кірпіштер) кейбір пішіндерін дұрыс атауға ынталандыру. Ойынға қажетті үстел үсті және көлемді құрылыс ойыншықтарының болуы қажет. Құрылыс материалдарының жинағында сюжеттік ойыншықтар болғаны жөн.

Құммен, сумен, қармен ойын барысында заттың қасиеттері туралы білімдерін бекіту. Құммен және қармен ойындарда қалақша мен күрекшені дұрыс қолдануға үйрету, кішкентай шелек пен қалыпшаға құмды салу, ылғал құмнан пішіндер жасау. Құммен ұқыпты ойнауға үйрету (жәшіктегі құмды шашпау, киімді былғамау).

Қимылды ойындарда негізгі қимылдарды (жүру, жүгіру, лақтыру, домалату) дамытуға мүмкіндік туғызу. Әр баланың жеткілікті қозғалуын қадағалау. Балаларды қимылды ойындарға (арбаны сүйрелеу, доппен ойнау, төбешік-басқыштарға шығып-түсу, жолмен жүгіру, пластмасса кеглилерді жеңіл доппен соғып құлату, т.б.) ынталандыру.

Бұрамалы ойыншықтарды көрсету, ойын-сауықтар жүргізу.

Балалар оқу жылының соңында бағдарламалық материалдарды меңгеру нәтижесінде:

- тәрбиешінің өтінішімен ойыншықтарды тауып, көрсетуді;

- оларды қолданылуына сәйкес атап, пайдалануды;

- тәрбиешінің көмегімен меңгерген әрекеттерді бір ойыншықтан екінші ойыншыққа ауыстыруды;

- бір-бірімен қарым-қатынас барысында өмірлік-қисынды бірізділікті ойын жағдайында жүргізуді;

- нақты заттардың үлгілерін ойында қолдануды;

- ойыншықтармен бір-бірімен бөлісіп, ауыстыруды;

- ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде таныс болған дидактикалық ойыншықтармен ойнауды;

- ойыншықтарды өлшемін, түсін салыстыру, ойында қолданылатын кейбір заттар мен құрылыс материалдарының пішіндерін дұрыс атауды;

- қармен, құммен ойнауда қалақшаны, күрекшені дұрыс қолдануды;

- қимылды ойындарға белсене араласуды білуі тиіс.

Ертеңгілік барысында қуыршақ театрының көрінісі, таныс ойындар мен билер орындалады. Балаларда мерекелік көңіл күй құру.

Жыл бойы ауық-ауық ойын-сауықтар өткізу. Оның барысында бұрамалы ойыншықтарды, қуыршақтар театрын қолдана отырып, балалар жазушыларының шығармалары бойынша шағын көріністер көрсету.

Қозғалмалы және қызықты ойыншықтарға, олардың қозғалыстары мен тәрбиешінің әрекеттерін бақылауға деген ниетті, қызықты ойын жағдайларын балалардың эмоционалды қабылдауын тудыру.

Балаларды шағын көріністерді көруге, ойын-сауықтарға қатысуға, жүргізушінің тапсырмаларын қарапайым қимыл түрінде орындап (қоянды қуып жету, атпен шабу, т.б.), жауап бере білуге үйрету.
2 ЖАСТАН БАСТАП 3 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ

І СӘБИЛЕР ТОБЫНДАҒЫ БАЛАЛАРҒА

АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМА
БАЛАЛАРДЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІК МҮМКІНДІКТЕРІНЕ СИПАТТАМА
Бала өмірінің үшінші жылында дене дамуы әлі де қарқынды жүреді, алайда өткен жылмен салыстырғанда бұл процесс баяу өтеді. Бұл кезеңде балалардың жүйке жүйесінің қызметі жетіле түседі, осыған байланысты белсенді сергектік уақыты (6 сағ. - 6,5 сағ. дейін) ұзарады. Бұл жастағы балаларда өзін дұрыс ұстау дағдылары жеңіл қалыптасады, себебі ол аз уақыт өз тілектері мен әрекеттерін тежей алады. Алайда, 3 жастағы баланың тез әсерленіп, тез шаршайтынын естен шығармау керек.

Бала өмірінің үшінші жылында жүйке жүйесінің де дамуы қарқынды өтеді. Сәби психикасындағы үлкен өзгерістер тілдің ары қарай дамуы және оның әсерінен ақыл-ойдың дамуымен байланысты. Осы жастағы балалардың сөздік қоры сан және сапасы жағынан өткен кезеңмен салыстырғанда, 3-4 есе артады. Сөздердің жеңілдетілген формалары ғана емес, сонымен қатар дұрыс айтылмайтын сөздер мүлде жоғалады; балалар барлық сөз таптарын қолдана бастайды. Баланың қалыптасқан ойлау қабілеті тілдің грамматикалық құрылымында білінеді, ол жайылма және құрамалас сөйлемдерді қолданады. Бұл жастағы балалар неге? неліктен? қайда? қашан? сұрақтарын көптеп қояды. Бұл сұрақтар дамыған танымдық қажеттілікті білдіреді.

Балалардың түрлі сөз таптарын қолдануы мен бала тілінде бағыныңқы сөйлемдер мен сұрақтардың пайда болуы ойлау қабілетінің дамуын сипаттайды; балалардың қоршаған ортадағы заттарды, құбылыстарды жеке-жеке емес, олардың арасында байланыс құра отырып, заттар мен құбылыстардың қасиеттерін түсініп, салыстыра, теңестіре отырып қабылдайтындығын көрсетеді.

Баланың айналасындағы адамдардың тілін түсінуде де елеулі өзгерістер болады. Бала өзінің айналасындағы өзіне, жан-дүниесіне тікелей байланысты сөздердің мағынасын түсінеді. Баламен тек осы уақыт туралы ғана емес, сонымен қатар өтіп кеткен уақыт жайлы да, келешек туралы да әңгімелесуге болады; мысалы, ол қайда барады, серуенде не істейді, кеше серуенде не болды, шыршаны қандай ойыншықтармен безендіруге болады, жазда орманда не жинайды т.б. Едәуір күрделі жалпылау түрлері пайда болады, мысалы, ойыншықтар, киім сөзімен бала әртүрлі, бірақ қызметтері ұқсас заттарды жалпылайды. Жалпыланған мағынаны заттың қасиеттерін білдіретін сөздер де иеленеді.

Бала өз көзімен көрмеген оқиғалар мен құбылыстар туралы ересектердің әңгімелерін түсіне алады, бірақ әңгімеде қолданылатын сөздер оларға түсінікті болуы тиіс

3 жасқа қараған бала тілінің тәрбиелік мағынасы айтарлықтай өзгереді. Үйрету барысында көрсету әлі де жетекші әдіс болғанымен, тілдің үйрету мен тәрбиелеу құралы ретінде рөлі едәуір артады. Сөзбен баланың қандай да бір әрекетін тыюға, теріс қылықтарының алдын алуға, өткенді еске түсіруге, жаңа әрекеттерге үйретуге, пайымдаулары мен түсініктерін қалыптастыруға болады. Бірақ, тілді дамытудағы жетістіктерге қарамастан, балалар тілдің грамматикалық құрылымын меңгермегендіктен, тәжірибелері әлі де жеткіліксіз болғандықтан, олардың тілдері ерекше болып келеді.

3 жаста баланың дыбыстарды дұрыс айтылуы бекітілмеген, бірақ автоматтандырылған болады. Көптеген дыбыстар жұмсақ айтылады, бір сөз тіркесінде дыбыстар дұрыс айтылса, енді біреуінде қате айтылады. Бұл жастағы барлық балалар бірдей «р, л, с, ш, з» дыбыстарын дұрыс айта бермейді, айтуға тілі келмейтін дыбыстарды ауыстырып айтады немесе тастап кетеді, орнын ауыстырады. Бірақ тіліндегі кемшіліктерге қарамастан бала басқа балалардың тіліндегі кемшіліктерді байқап, оларды жөндейді. Бұл балалардың тіл дыбыстарын қабылдауы дыбыстарды айта білуінен гөрі айтарлықтай жетілгендігімен түсіндіріледі.

3 жаста балада өзін қоршаған орта туралы түрлі ұғымдар мен түсініктер қалыптасады. Бала тұрмыстық заттардың қасиеттері мен қолданылуын біледі, оларды ажыратып қана қоймай, түрін, түсін, өлшемін атайды, негізгі кеңістіктік және уақыттық қатынастарда бағдарлана алады. Балада сан (көп, аз, артық, кем, бір) туралы алғашқы түсініктер қалыптасады. Балалардың ұғымдары мен түсініктері әлі де жеткіліксіз, сондықтан қате қорытындылар жиі кездеседі.

Сенсорлық дамуы ары қарай жүзеге асады, бағдарлық-танымдық қызметте айтарлықтай өзгерістер болады. Баланың негізгі әрекетінің бірі бақылау болып табылады, оған ерекше назар аударған жөн, себебі ол сенсорлық дамудың маңызды құралы болып табылады. Егер ересектер баламен бірге бақыласа, бала сұрақтарды көп қояды, сондықтан зейінді болған жөн. Баланың қоятын сұрақтары қоршаған ортаны танып-білуге бағытталады.

Бала өмірінің үшінші жылында іс-әрекет күрделенеді және түрленеді. Оның келесі түрлері бар: заттық іс-әрекет (пирамида, мозаика, алмалы-салмалы ойыншықтармен айналысу); сюжеттік ойындар (қуыршақпен ойнау); бақылаулар; суреттер мен кітаптарды қарастыру; еңбек әрекетінің элементтері (дербес тамақтану, киіну, ойыншықтарын жинастыру); құрылыс материалдарымен ойындар; бейнелеу өнерінің бастауы (мүсіндеу мен сурет салу). Іс-әрекет түрлерінің сәбидің ойлау қабілетін дамытуда ерекше маңызы бар. Баланың қалыпты дамуы бұл іс-әрекеттерсіз мүмкін емес.

Көптеген іс-әрекеттердің ішінде сюжетті ойындар ерекше орынды иеленеді, оның сипаты 2 жастағы баланың ойынымен салыстырғанда күрделірек болып табылады. Бала, ойнай отырып, айналасындағы адамдардың көптеген әрекеттерін бейнелей алады («жұмысқа барады», «түскі ас дайындайды», «науқас адамды емдейді»). Бала әрекеттердің бірізділігі мен өзара байланысын бейнелеп қоймай, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды көрсететін болады. Мысалы, қуыршақпен ойнай отырып, қайырымды болады, қамқорлық жасайды немесе оған ренжиді, ескертулер жасайды, жазалайды. Рөлдік ойындардың элементтері пайда болады.

Бала өмірінің үшінші жылында дамудағы жаңалық қандай да бір істі бастамас бұрын мақсатын анықтай білу болып табылады: «Мен үй саламын», «Мен қуыршақты емдеймін». Жоспарлау элементтерінің пайда болуы — бала әрекетінде маңызды. Бұл жаста бала құрылыс материалдарымен айналысқанды жақсы көреді. Ол өзі күрделі құрылыстарды жасай алады (мысалы, гараж, оған баратын жол, шарбақтар) және олармен ойнайды.

Іс-әрекеттің жаңа түрлері: мүсіндеу мен сурет салу пайда болады. Бала қарындаш, ермексаздың көмегімен бір нәрсені бейнелеуге, үш жастың соңына қарай жол, жауын, кішкентай сақиналардың суреттерін салып, таяқша, сақина, шелпекті илеп жасауды, бірнеше таяқшалар мен сақиналардан тұратын саңырауқұлақ пен пирамидаларды мүсіндеуге болатынын түсіне бастайды.

Іс-әрекет пен қарым-қатынас барысында балада айналасындағы адамдар мен құбылыстарға белгілі қарым-қатынасы, соған сәйкес мінез-құлқы қалыптаса бастайды. Жағымды мінез-құлықтың барлық түрлерін осы жастағы балаларда қалыптастыра бастау қажет. Осы кезеңдегі балалардың сезімдері де әртүрлі болып келеді. Олар рақаттану, қуану, өкіну, қорқу, ұялу, бауыр басу, өкпелеу сезімдерін білдіреді.