Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі м. Ж. Еркебаев, Қ. С. Құлажанов, Д. Б. Тəттібаева, А. Ы. Мəуленов

111
дары массалық мөлшерде өндірілді. Олардың көпшілігін «Со-
вол» жəне «Совтол» таңбасымен Дзержинск жəне Новомосковск 
қалаларында орналасқан диэлектрлі сұйықтық өндірісінде 
қолданды. Құрамында ПХБ-дің мөлшері аз материалдар (ПХБ-
дің гексахлорбутадиенмен қоспасы – гексол) біраз уақыт 
бойы гербицидтердің (Уфа) Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу 
институтының тəжірибелік зауытында өндірілді. Сол уақытта 
құрамында ПХБ бар диэлектрлі сұйықтық өндірісінің жалпы 
көлемі жылына 180 мың тонна шамасында болды.
ПХБ жəне «электроизоляциялық Совол» араласпасын конденса-
торларды толтыруға, сымдардың электроизоляциясын жақсартуға 
қолданды; ПХБ жəне «пластификаторлы Совол» қоспасын – 
пластикалық массалар жəне нитроцеллюлозалық лак өндірісінде, 
«Совтол-10» жəне (ПХБ жəне трихлорбензол қоспасын) транс-
форматорларды құюға қолданды. ПХБ-ді антикоррозиялық жабу 
өндірісінде пластификаторлар ретінде қолданылғаны туралы 
мəліметтер бар. ПХБ конденсаторларын толтыру жұмыстары 1988 
жылға дейін Ресейдің Серпухово қаласындағы конденсаторлық за-
уытта жүргізілді.
Инвентаризация нəтижелері құрамында ПХБ бар электро-
техникалық жабдықтардың көп бөлігі (ГЭС, АЭС, ГРЭС, пештер, 
электржелілері) энергия жүйелерінде бар екенін көрсетті. Құрамында 
ПХБ мөлшері біршама аз траснформаторлар жəне конденсаторлар 
машина жəне аспап жасау (18% шамасында) кəсіпорындарында 
қолдануда. Бұдан басқа, мұндай жабдық қара жəне түсті метал-
лургия кəсіпорындарында (14%), тағам өнеркəсібінде (10%), хи-
мия өнеркəсібінде (9%), құрылыс индустриясы, механикалық 
зауыттар, мұнай-газ жəне мұнай өңдеу өнеркəсіптерінде (6%), 
жеңіл өнеркəсіпте (5%), машина жасауда (4%), тұрғын-үй комму-
налды шаруашылығында (3%), көмір өндіру өнеркəсібінде (1%) 
қолданылады.
Қолданыста жəне қорда (резерв) 200 мыңнан астам транформа-
тор жəне конденсаторлар бар, олардың құрамында полихлорланған 
бифенил қосылған май (негізінен «Совол», «Совтол», трихлорбифе-
нил) бар, майдың мөлшері 18 мың тоннаға жуық. Бұл жабдықтың 
негізгі бөлігі қолданыста.
Осылайша, қазіргі уақытта қоршаған ортаға əртүрлі жолдармен 
түсетін диоксиндер жəне полигалогенделген көмірсутегілердің 
əртүрлі көздері бар. Осы түрдің суперэкотоксиканттары халықтың 

112
көпшілігі шоғырланған, өнеркəсібі дамыған елдерде, шығу тегі 
техногендік сипаттағы, əсіресе, қалаларда адамның шаруашылық 
əрекетінің нəтижесінде түзіледі. Қоршаған ортадан адам ағзасына 
түсетін диоксин жəне соған ұқсас қосылыстардың негізгі көздері 
тағам өнімдері, ауыз су, сонымен қатар ана сүті болып табылады.
Табиғи ортада берілген суперэкотоксиканттар хлорорганикалық 
пестицидтер тəрізді айтарлықтай тұрақты болады. Биосферада ПГК-
ді өсімдіктер тез сіңіреді, сонымен қатар физикалық, химиялық жəне 
биологиялық факторлар əсерінен ортасы өзгермейтін топырақ жəне 
əртүрлі материалдар да сіңіреді. Кешен (комплекс) түзу қабілеті бар 
олар топырақтың органикалық заттарымен мықты байланыс түзіп, 
өлген топырақ микроағзаларының қалдықтарында жəне өсімдіктің 
өлі бөліктерінде жинақталады. Диоксиндер жəне басқа ПГК-ді 
топырақтан көп жағдайда механикалық жолмен алады. Тығыздығы 
төмендігімен ерекшеленетін диоксиндердің органикалық заттармен 
кешені (комплекс), сонымен қатар құрамында аталған кешеннің (ком-
плекс) қалдығы бар өлген ағзалар топырақ бетінен желмен ұшып, 
жаңбыр ағындарымен жуылады, нəтижесінде зақымдаудың жаңа 
ошақтарын түзе отырып, ойпат жер жəне акваторияға ұмтылады. 
Жаңа зақымдау ошақтарына жауын суы жинақталған жерлер, 
көлдер, өзендердің бөлінген түптері, каналдар, теңіз жəне мұхитқа 
жақын зоналар жатады.
Табиғатта диоксиндердің жартылай ыдырау кезеңі он жыл-
дан асады. Осылайша қоршаған ортаның түрлі объектілері осы 
токсиканттардың сенімді қоймалары болып саналады.
ПГК-тер бірегей биологиялық белсенділігімен ерекшеленеді, 
қоршаған ортада өзі орналасқан орыннан алыс қашықтықтарға 
дейін таралады. Олар органикалық еріткіштерде жақсы ериді, 
суда ерімейді, адгезиялық қабілетінің жоғары болуы əсерінен 
органикалық заттармен кешен түрінде жинақталып ауа, су 
жəне тағам өнімдеріне түсуіне мүмкіндік туғызады. ПГК ағзада 
жинақталып, тағам тізбегі бойынша миграциялауға қабілетті. 
Тағам тізбегінің əрбір кезекті тізбегінде полихлорланған 
бифенилдердің концентрациясы жоғарылайды, сондықтан 
осы заттардың ең көп мөлшері жыртқыштардың ағзасында 
шоғырланады. Адам ағзасына ПГК негізінен тағам өнімдерімен, 
ең бастысы ет, сүт жəне жануар майымен түседі. Өсімдік май-
ларында диоксиндер дерлік болмайды, себебі өсімдіктердің 
липофильді заттарды сіңіруге қабілеті жоқ.

113
Диоксиндер жəне басқа ПГК-тер өнімдерде, əсіресе майда 
жинақталуы мүмкін, кулинарлық əдіспен жəне жылумен өңдегенде 
уытты əсерін сақтап, бұзылмайды. ПГК үлкен қашықтықтарға орын 
ауыстыруы мүмкін болғандықтан, диоксин жəне диоксинге ұқсас 
қосылыстардың проблемасы ғаламдық сипатқа ие, оның шешімін 
табуға барлық елдер жұмылдырылуы тиіс. Диоксиндердің балалар 
ағзасына сүт жəне сүт өнімдері, соның ішінде ана сүтімен түсуіне жəне 
жинақталу қаупіне байланысты Бүкілəлемдік денсаулық сақтау ұйымы 
осы проблеманы шешу бойынша халықаралық бағдарлама əзірледі.
Қазіргі уақытта тағам өнімдері, ауа жəне ауыз суда диоксиндердің 
болуына рұқсат етілмейді. Бірақ бұл мақсатқа жету мүмкін емес, 
сондықтан көптеген дамыған елдерде əртүрлі бақылау жəне адам 
денсаулығы жəне қоршаған ортаны қорғау қызметтері адам ағзасына 
диоксиннің рұқсат етілетін нормасын, сонымен қатар олардың 
əртүрлі ортадағы мөлшерінің РЕШК-сын немесе деңгейін бекіткен 
(ауа, су, топырақ жəне т.б.).
БДСҰ-ның ұсынымдарына сəйкес адам үшін диоксиннің РЕТД-
сы 10 нг/кг-ды құрайды.
3.4.3. Тағам өнімдері жəне қоршаған орта объектілеріндегі по-
лигалогенделген көмірсутегілерді талдау əдістері
ПГК-ді, соның ішінде диоксиндерді анықтаудың негізгі 
қиыншылығы, бұл қосылыстардың қоршаған ортада өте аз 
кездесуінде. Олар із деңгейіндегі өте аз мөлшерде кездеседі. 
Химиялық құрамы көп жағдайда күрделі болып келетіндіктен 
оларды қоршаған орта объектілерінде анықтау бір мая пішендегі 
инені іздеумен тең, жəне арнайы аналитикалық əдістер мен күрделі 
жабдық қолдануды талап етеді. Бұл заттарды 10
-12 
г мөлшерде зертте-
уге мүмкіндік беретін қуатты аналитикалық базаның пайда болуына 
байланысты ПГК-ны талдау мүмкін бола бастады.
Полигалогенделген көмірсутегілердің құрылымында əртүрлі 
химиялық қосылыстар болатындықтан оларды анықтау қиындығы ту-
ындайды. Мысалы, өте уытты диоксиндер 2,3,7,8-тетрахлордибенз-
n
-диоксин (2,3,7,8-ТХДД) жəне 2,3,7,8-тетрахлордибензофуранмен 
(2,3,7,8-ТХДФ) қатар уыттылығы өте жоғары ТХДД-ның 22 изомері 
жəне ТХДФ-ның 38 изомері бар. 
Біртекті орнын басатын полихлор- жəне полибромдибенз-
n
-диоксиндер жəне дибензофурандардың жиынтығы 420 жеке 

114
қосылыстардан тұрады. Осыған ұқсас əртүрлілік полигалоген-
делген бифенилдер арасында да байқалады. Біртекті орын баса-
тын ПХБ-дер 209 гомолог жəне изомерлерден тұрады. Осыншама 
қосылыстар полибромфенилдер (ПББ), біртекті орын басатын га-
логенделген азобензолдар жəне олардың азоксианалогтары топ-
тарына кіреді. Қоршаған ортада айналатын қауіптілігі өте жоғары 
қосылыстардың осыншама мөлшері оларды идентификациялауды, 
анықтау жəне анықтау əдісін таңдауды қиындатады.
Аналитикалық əдістер жəне аспаптар біршама жақын ара-
да пайда болды. Полигалогенделген көмірсутектер арасында 
қоршаған орта жəне тағам өнімдерінде полихлорланған бифе-
нилдер ең бірінші табылды. ПХБ-ді анықтаудың аналитикалық 
əдістері 1970 жылдары табылған хлорорганикалық пестицидтерді 
анықтауға арналған əдістерге негізделген. Бұл əдіс: талданатын 
үлгіден ПХБ-ді бөліп алу, алынған сығындыны тазалау, фрак-
циялау жəне газдық хроматографиялық анықтау кезеңдерінен 
тұрады.

жүктеу 1,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: