Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

              377 

 

отырып,  өндірістік  жалпы  тиімділігін  көтереді,  қоғамдық  еңбек  өнімділігінің  артуына 

көмектеседі.  Қазақстан  Республикасының  депозиттік  қызметінің  құрылуына  да  көп  уақыт 

болмаса да, нарықта белгілі тұрақтылығымен сипатталуда.  

Қазақстанның  депозит  нарығының  құрылымын  институттар  тұрғысынан  және 

нарықтың қаржылық құралдары тұрғысынан да көрсетуге болады. 

Институционалдық құрылым – қадағалаудың реттеуші органдары және шаруашылық 

субъектілердің байланысы болып табылады. 

Депозит  нарығының  қаржылық  институттары  болып  өз  қызметтерін  жүзеге  асыру 

мақсатында салымдар тартатын ұйымдар болып табылады. 

Банктерде тұрғындардың жинағының өсуі, өзіндік тұрақтылық және сенімділік кепілі 

болып  табылатын  олардың  несиелік  қабілеттілігі  мен  өтімділігін  арта  түсіретін  маңызды 

факторлардың бірі болып табылады. 

Қазақстан  Республикасында  2000  жылдың  1  қаңтарынан  бастап  жеке  тұлғалардың 

салымдарын  сақтандыру  жүйесі  қызмет  етуде.  Оның  орталық  органы  болып  Қазақстанның 

жеке  тұлғаларының  салымдарына  кепіл  беру  (сақтандыру)  қоры  табылады.  Ол  Қазақстан 

Республикасы  Ұлттық  банкі  басқармасының  қаулысына  сәйкес  екінші  деңгейлі  банктердің 

салымшыларының  қызығушылығын  қорғау  мақсатында  акционерлік  қоғам  формасында 

құрылған.  Бұл  жүйеге  келесі  бағыттар  бойынша  белгілі  талаптарға  сай  коммерциялық 

банктер жатады. Олар: 

  халықаралық стандарттарға өту бойынша бағдарламаларға енгізілген; 

  банктің меншікті капитал мөлшері бекітілген нормативтерге сәйкестігі; 

  қорға  өтініш  беру  уақытына  дейін  3  ай  ішінде  пруденциялық  нормативтердің 

сақталуы; 

  берілген сұрақ бойынша Ұлттық банктің ұсынысының болуы (ұсыныс құпия құжат 

болып табылады және қорға міндетті түрде жіберіледі); 

  Ұлттық  банктің  тізіміндегі  халықаралық  аудиторлық  ұйым  мен  бекітілген  соңғы 

жылғы банктің жылдық қаржылық есеп беру. 

Банктің өтініш беруінен кейін қор Ұлттық банктің ұсынысы негізінде банктің берген 

құжаттарын  есепке  ала  отырып  жүйеге  енгізу  мүмкіндігін  талдайды.  Қор  басқармасының 

шешімі өтініш берген күннен бастап 1ай мерзімінде қабылдануы тиіс. 

Еліміздегі  қалыптасқан  банктердің  депозиттік  операциялары  қазіргі  таңда  даму 

үстінде  өзімізге  белгілі  депозит  банктердің  негізгі  ресурс  көзі  болып  табылады.  Бұл 

ресурстардың көбеюі, қосымша несиелік ресурстардың көбеюін қалыптастырады [3]. 

Депозиттік операциялардың дамуына әсер ететін бірден-бір көрсеткіш, бұл халықтың 

сенімділік  дәрежесін  арттыру  үшін  банктер  өз  алдына  осы  бағытта  арнайы  стартегиялар 

қабылдау  қажет.  Шетел  тәжірибесіне  жүгінсек,  банктер  туралы  қарапайым  халық  толық 

ақпаратқа  ие.  Олардың  балансын,  тартылған  қаражаттар  көлемін,  сыйақы  мөлшерін  толық 

бөледі.  Ал  біздің елде кейбір  банктерден басқа банктер өз балансын жарияламайды. Қазіргі 

таңда  кез  келген  ел  тұрғынынан  депозит  туралы  сұрасақ  және  қай  банкке  сенімділігін 

сұрасақ  жауап  бере  алмайды.  Сондықтан  осы  проблеманы  жою  үшін  банк  арнайы 

маркетингтік  зерттеу  жүргізіп,  үнемі  презентациялар,  бұқаралық  ақпарат  құралдары  мен 

сұхбат өткізіп, баспа беттеріне жариялау керек. Ашық ақпарат бар жерде сенімділік те бар. 

Елде  депозиттік  операциялардың  дамуына  кедергі  жасайтын  тағы  бір  көрсеткіш 

халықтың  әлеуметтік  жағдайы.  Онсыз  да  бір  айлықтан  екінші  жалақыға  өз  шығындарын 

зорға өтеп отырған халық депозит салуды ойламайды да.  

Мемлекет  тарапынан  айлық  көлемін  өзгерту,  әлеуметтік  көмек  тағы  да  басқа. 

Кемшіліктері  бар,  бірақ  депозиттік  операциялардың  дамуына  ондай  көп  кедергісін  тигізіп 

жатқан  жоқ.  Идеалды  модельді  қазіргі  таңда  құру  өте  күрделі.  Өйткені,  қор  аз  депозиттер, 

бірақ көп халықпен жұмыс істеуі керек немесе үлкен салымдармен аз халықпен жұмыс істеуі 

керек. Оларды бір орталыққа теңестіру өте күрделі. Кішігірім депозиттермен, көп халықпен 

жұмыс істеу оңтайлы нұсқалардың бірі болып табылады. 

              378 

 

Болашақта  кепілдендіру  қорының  дамуы  халықаралақ  ең  жақсы  тәжірибе  негізінде 

болады.  Банктердің  еріксіз  жабылу  кезінде  тез  арада  салымдарды  қайтару,  жүйенің  қызмет 

атқару тәуекелін минимализациялау, сақтандырылатын депозиттерінің түрін көбейту [4]. 

ҚР-дағы  депозиттік  нарығы  еліміздегі  қаржы  нарығының  бірден  бір  дамып  отырған 

сегментіне жатады. Депозиттік нарық заңды және жеке тұлғалардың банктік салымдарының 

жиынтығын құрайды. 

Депозиттік  нарығының  ажырамас  бөлігі  –  депозит,  яғни  бұл  клиенттердің  банктегі 

белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары болып табылады. 

Еліміздің депозит нарығының тұрақты дамуы және бүгінгі әлемдік қаржы дағдарысқа 

төтеп  беретіндей  шараларды  іздестіру  үшін  алдымен  оның  қазіргі  жағдайына  талдау  жасау 

керек. 

Ұлттық  валютаның  девальвациясы  мен  валюталық  активтер  курсының  қайта 

бағалануына байланысты депозиттік салымдардың өсуіне алып келді [5]. 

Теңгенің  девальвациясы  салымшылардың  ұлттық  валютадағы  ақшаларын  шетел 

валютасына  аудара  бастауына  әкелді.  Соның  салдарынан  ақша  массасы  мен  экономиканың 

долларизация  деңгейінің  өсуіне  әкелді.  Осыған  байланысты  ұлттық  валютадағы  депозиттер 

көлемі қысқартылды, яғни қазір 343,4 млрд. теңгені құрайды. 

Кез  келген  дағдарыста  банк  жүйесіндегі  қауіпті  жағдайлардың  бірі  –  халық  өз 

салымдарын  сақтап  қалу  мақсатында  банк  депозиттерінен  ақша  қаражаттарын  уақытынан 

бұрын қайтарып алуы. Бұндай жағдай АҚШ, Ұлыбритания, Украина және т.б. мемлекеттерде 

орын алды. Қазақстанда банк жүйесінде де көрініс тапты. 

Банк жүйесіне сенімділікті арттыру үшін мемлекет бірнеше шаралар қолдануда: 

1.  Салымдар  бойынша жеке  тұлғаларға  кепілдендірілген  қайтару  сомасының  деңгейі 

5 млн.теңгеге дейін жетті; 

2.  Республикалық бюджет есебінен стресстік активтер қоры құрылды [6]. 

Дегенмен,  коммерциялық  банктердің  қаржылық  тұрақтылығын  қамтамасыз  ету 

мақсатында  мемлекет  тарапынан  қосымша  қаржы  ресурстарын  бөлу  және  дағдарыстан 

шығудың бір ғана жолы емес. Ұсынылып отырған ақша қаражаттар ақша-несиелік реттеудің 

қарапайым  әдісі  бола  тұрып,  уақытша  өтімділікті  қамтамасыз  етеді.  Бірақ,  өкінішке  орай, 

банк  активтерінің  тәуекелділік  деңгейін  жоғарлатады  және  активтердің  сапасын 

жақсартпайды. Құрылған стресстік активтер қоры қарыздарды түгелімен жабуға жеткіліксіз. 

Теңге  девальвациясы  салдарынан  қарыздар  көлемінің  ұлғаюына,  халықты  күйзеліске 

ұшырауына, елдің қаржы жүйесіне деген сеніміздігінің артуына әкеп тірелді. 

 

Әдебиеттер 

1.  Мақыш С.Б. Банк ісі // Оқу құралы. – Алматы: Издат-Маркет. - 2007. – 441 б. 

2.  Қазақстан  Республикасы  Президенті  Н.  Назарбаевтың  2014  жылдың  17 

қаңтарындағы «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан 

халқына Жолдауы. 17 қаңтар, 2014 ж.  

3.  Депозит нарығы // Банки Казахстана, 2005 жыл. №10 -16 б. 

4.  Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары // Оқу құралы. 2-шi басылым - 

Алматы: Издат-Маркет. 2004. – 272 б. 

5.  Қазақстан  Ұлтық  Банкі  ресми  сайты  //  [электронды  ресурс]  —  Кіру  режимі.  — 

URL: http:// www.nationalbank.kz/?switch=russian (сұраныс мерзімі 01.11.2017). 

6.  Депозит нарығы // Банки Казахстана - 2007 жыл. №9-2б.