Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені

1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері немен аяқталды?

2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуінің себептері неде?

3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасының саяси сипаты қандай болды ?

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі.

2.Қазақ- Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты.

3.Қазақ - Башқұрт қатынасы.

Лекция

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі. Әбілқайыр хан – XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Қолбасшылық талантымен саяси көрегендігі, мәмлегерлік шеберлігі күрделі тарихи кезенде көзге түсті. Әбілқайыр ел басына күн туған ауыр заманда қазақ жасағына Бас қолбасшы сайланып, жан-жақтан аңталаған жауға тойтарыс берді.

ХІХ-ХХ ғасырдың екінші жартысында Әбілқайыр қазақтарды Ресейге бодан етті деген де, алдымен Әбілқайыр ханның 1730 жылғы Анна патшаға жазған хатын дәлел етеміз. Әрине, Әбілқайырдың 1731-1732 жылғы хатжазғаны да, ант бергені де шын, бірақ, ол хаттың мақсатына, қүқықтығына онша көңіл қоймай жүрген сияқтымыз.

XIX ғасырдағы белгілі тарихшылардың бірі, академик Н.И.Веселовский шығыстанушы ғалым ретінде Қазақстанның Ресейге қосылуын зерттей келе "Көшпенділердің келісім туралы түсініктерінің біздің тусінігімізден әлдеқайда айырмашылыгы бар. Олар ушін бодандық дегеніміз, ешкімді белгілі бір мемлекетке ештеңеге міндеттемейтін, сондай-ақ қазақтардың пайдасына шешілген сауда-саттықтың бір келісімі сияқты әсер етті'^% деді. Яғни, қазақтардың Ресей-мен жасаған келісімі көрші екі елдің жайшылықтағы бір-бірімен алыс-берісі сияқты байланыстай-ақ көрінген.

Сонымен қатар Қазақстаннан тыс жерлерде кеңес қоғамының тарихы жөнінде объективтік, шыншыл еңбектер бізде емес, Батыс елдерінде де жазылғандығын ескерсек, бірқатар шетел тарихшылары да өз еңбектерінде осы тақырыпқа көңіл аударған. Олар Скайлер (АҚШ дипломаты), Г.Бульжер (XIX ғасырдағы ағылшын тарихшысы), А.Боджер (Англия), Х.Сетов — Утсон (Англия), М.Б.Олкотт (АҚШ), т.б. Сонымен атақты Әбілқайыр ханды түсіну үшін тағы да тарихшылар түйініне назар аударайық. Ол туралы шетел тарихшылары не деді екен?

Орта Азия зерттеушілерінің ардагері доктор Баймырза Хайит: "1731 жылы Әбілқайырдың орыс патша әйеліне жазган хатында, әңгіме бодан болу жөнінде емес, қамқор болу жөнінде болды'* деп көрсетті. Жалпы алғанда Б.Хайит Қазақстан бүкіл Орта Азия сияқты Ресейге қарудың күшімен еріксіз қосылды деген көзқарасты ұстады.

Бірақ орыс-қазақ қатынастарына деген козқарас Батыс тарихшылары арасында да бірыңғай емес. Мүндай қайшы-пікірлер 1731 —1732 жж. Қазақстанның Ресейге оз еркімен қосылғандығы туралы төңірегінде орбіді. А.Боджер бұл туралы: "Қазақ халқы орыс боданы болуды қалады деген жорамал шыныдыққа жатпайды. Әбілқайыр озінің іс-әрекеттерінде жеке басының муддесін — саяси мақсатты көздеді, бір созбен айтқанда, ол да орыстан квмек алуга тырысты, бірақ орыспен қосылгысы келмедідейді.

Іс жүзінде Әбілқайыр император әйелдің шын берілген қызметшісі болған жоқ, ол кей кездерде жоңғар билеу-шілерінің де коңілін жыққысы келмеді деген профессор М.Б.Олкотг пайымдамасын Әбілқайыр саясатының екіүш-тылығы емес, сол замандағы ерекше мәмілегерлік төсіл түрі ретінде бағамдауымыз керек дейді. Американ ғалымы Ю.Скайлер Қазақстанның Ресейге қосылуы себебін таддай келіп " XVIII гасырдың басында қырыздар (қазақтар) солтустік-батыстан қалмақтардың, сол-түстіктен — сібір казактарының, шыгыстан — жоңгар фео-далдарының шапқыншылыгына ұшырады да өте-мөте ауыр жагдайда қалды "' деп жазады "Түркістан" еңбегінде. Автор бұл орайда Әбілқайыр атқарған ролінде лайықты баға береді.

ХУШ-ХІХ ғасырлардағы тарихнаманы зерделегенде Әбілқайыр хан жөнінде көптеген пікірлер айтылғандығы жоғарыда көрініс берді. Алайда бір ерекше назар аударар жайт, отаршыл империя теоретиктері басқыншылықты бітімгершілікпен көлегейлеп, Әбілқайыр саясатына өркениеттілік сипат беруге неліктен жанталасқаны бүгінгі танда түсінікті болды. Ресей империясының ауқымды жоспармен жүргізілген отаршылдық саясаты қайткенде де қазақ жерін басып алмай тоқтамайтындығы бүркемеленді. Ал керісінше, отандық тарихнамада қазақтар үшін жоңғар шапқыншылығынан аман қалудың, сөйтіп жер бетінен түтастай жойылып кетпеудің бірден-бір жолы қазақ өлкесінің Ресейге қосылуы ақтабан шұбырынды алқакел сұлама деген шалажансар аңыз үстемді етіп келеді.

Сонымен Кеңес өкіметі кезінде Әбілқайыр хан туралы, қазіргі оқып жүрген қазақ тарихында Әбілқайыр хан қазақ елін Ресейге қосып бодандықтың кигізді деген ғылыми дәлелденбеген, нақты дерекке емес, болжамға, долбарға сүйеніп жазылған қортыңды еді.

Ресми идеологияның қолдауына сүйенген маркстік-лениңдік тарихнама қазақ халқының тарихын формацияларға бөліп, қазақ халқының тарихын Ресей окіметінің, Совет окіметінің саяси-идеологиялық қағидаларына үйлестіргені белгілі. Қазақ тарихын жазғандар қазақ тарихын формацияларға бөлгенде Ресей мемлекетінің тарихынан бірге қарау мәселесін ешқашан естен шығарған емес және қазак тарихын коне заманнан бүрмалап көрсетуге тырысты. Ресми тарихнама қоғамға үстемдігін жүргізген ресми кезқарас тұрысынан баяндалды. Сондықтан отаршылдықтың бүкіл зардабын Әбілқайыр есімімен тікелей байланыстыра қарауды доғаратын уақыт жетті.

Бірақ қазақ қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі ескери жеңісінің жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптас-қан әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен соң, жаңа Жоңғар ханы Қаддан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Сәмеке және басқалар өз өскерлерін соғыс қимыддары алаңынан алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы озара кикілжің туа бастаған еді.

Халқының озі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің осы бас араздығы аса зор кымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны озіне қаратты. Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап талқаңдадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді. Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір болігі тұтқынға түсті.

Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды деген қате козқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса Да жоне жаулаушы ойраттардың әлуметтік диштоматиялық Қысымына қарамастан Орта жүз бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін өрқашанда сақтап қалғанын баса айтқан жон. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс қимылдарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудандарына жорықтар жасап жүрген, бүрын Башқүрттардың котерілісін басқарған, ал енді қазақ кошпелілер арасында жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін арнайы әскерлер беруді және тағы баска да талапты жүктеді.

Жаңа қызметке тағайындалған Татищевтің қазақ даласымен баруға мүмкіндігі болмады. Башқұрттар бұлігімен алаң болып жүргенде. Бұл қызметте Кидишов сияқты Татищевте ұзақ болмады.

Кіші жүз хан Әбілқайыр 1737 жылдың аяғында орыс өкіметінен башқұрттардың толқуын әрекет етуін басуға рұқсат сұрайды.

Хан Әбілқайырдың бұл әрекетін сол кездегі жергілікті орыс тарихшысы Петр Иванович Рычков пікірі туралы былай деп жазады.

Пока Татищев собирался приступить к занятию Киргизскими делами, хан Абулхаир желая воспользоваться башкирским бунтом для своих выгод обогощения и усиления своей власти и даже, будто бы, для возведения в ханское достоинство в Башкирии одного из своих сыновей.

Рұқсат алған хан Әбілқайыр әскермен Башкирияға кіріп бұлікшісін де бейбіт халқын да айырып жатпайды. Шетінен тонауға кіріседі. Мұны кейін байқаған Татищев ханда Башкириядан әкетуін өтініп рұқсат сұрайды. 1738 жылдың 22 мартында шетел істері жөніндегі коллегия хан Әбілқайырды Башкириядан шығару жөнінде үкім шығарады. Осы мәселе бойынша Әбілқайырға тілмаш аудармашы Арсалан Бахметов 100 сом ақшаменен әр түрлі сыйлықтар алып Башкирияда тәртіп орнатқанына алғыс айтқан болып сыйлықтарын тапсырады. Осылайша Әбілқайырды оңай тоқтатады. Осы кезде кіші жүздің басқа бөлігі Еділ қалмақтарын тонап көптеген орыс адамдарын тұтқынға алады. Бұл туралы мәліметті Татищевке шетелдер жөніндегі коллегиясы 6 февральдағы 1738 жылғы үкімімен хабарланады.

1738 жылдың басында башқұрттар хан Әбілқайырдың хан деп танып одан көмек сұрайды. Оған Әбілқайыр келісім береді. Ресейге қарсы жаулық әрекет жасамақ болып бір топ 1738 жылдан апрель айының аяғында бір топ Башқұрт бұлікшілерін бастап Орынборға келеді. Майор Останков адам жіберіп Әбілқайырға башқұрт бұлікшілерімен байланыс жасауды тоқтатыс деп сұрағанда Әбілқайырдың берген жауабын былай деп жазған. "Город мой и для меня устроен, а кто не послушает тому голову отрублю", деп айтқаны жазбаға түскен. Добромыслов "Исторический очерк" Оренбург 1900 г. стр 25.

Орынбор бекінісін салуды өтінген хан Әбілқайырдың есебі өзімнің қалам болады. Халқым керек жарағын сауда сатығын осында барып жақын жерден алып тұрамын деп есеп қылды. Ресей патшалығының өз есебі болды.Хан Әбілқайырдың өтінішін орындаған болып бекініс салып өз шекарасын нығайтып әскерін қоюға жағдай жасады. Осы Орынбор бекінісі арқылы кіші жүз қазақтарының өздеріне жақын шекарасын мықтылап алды.

Әбілқайырдың тоқтамасын біліп Останковқа бұйрық береді. Башқұрттың басты-басты старшындарын тұтқынға алып бақылау қойғызады.

Бұл бұйрығын Әбілқайырдан жасырып, Останков башқұрттарды өз бетімен тұтқындатты бұл үшін ол жазаланды деп хабарлап жазды.

Бұл оқиға туралы орыс патшайымына мәлімет бергенде былай деп хабарлаған "Хотя Абулхайр хан свою присягу нарушил однако, я взирая на глупую их дикость и опосаясь, чтобы других их султанов и ханов жестокостью не отстрашаь намерен с ним ласково обоитись и о погрешностях его разговором выговорить деп жазды. В.Н. Витебский И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года изд. 1897 г., стр 158.

Осының өзі көп жайды аңғартады. Сол кездегі орыс, қазақ, башқұрт қарым-қатынастарындағы хан Әбілқайырдың қажырлы хан болып, Ресей бодандығын алып ант беріп, Ресей патшалығына іс жүзінде 1738 жылға дейін тәуелді болмағанын болғысы да келмегенін көрсетеді.

Татищевтің мәлімдемесіне орыстың патшайымы мынадай жауап қайырып үкімін жібереді. Ол туралы: В ответ на свое донесение Татищев получил строгое предписание немедленно отправиться в поход в Оренбург "Мы", говорится в указе императрицы "с великим удивлением и неудовольствием усмотрели каким образом от бунтующих, башкирцев новяе замещания начались, а что и хан Абулхайр сними соединился и имеет злое намерение атаковать Оренбург, чего мы никогдо не надеялись. Син нашим указом наикрипчайше подтверждаем, что все мирно надлежит вам со всею командою, к Оренбургу поспешить без всякого отлагательства – деген бұйрығын түсіреді. Қазақ-башқұрт қатынасын осыдан кейін патша үкіметі шйеленістіріп, араздастыруға жұмыстанады.

Бекіту сұрақтары:

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі ?

2.Қазақ-Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты туралы не білесіз?

3.Қазақ-Башқұрт қатынасы жөніндегі патша үкіметінің ұстанымы қандай болды?

1. Отан соғысының басталуы.

2.Шешуші шайқастар, олардың тарихи маңызы.

3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушылар.

Лекция

1.Отан соғысының басталуы. Сайрам қаласы түрғындарының кетеріліске шығып, Қаладағы ойраттардың басқыншы әскерлерін талқандауы 1684 жылы жонғарлардың екінші қайтара шабуыл жасап, Сайрамды қан сасытып, айуандықпен тонауына сылтау болды.

XVII ғасырдың 80 жылдардағы шабуылдардың бір езге-шеліп жоңғар басқыншылары енді оздері басып алған жерлерді өз уыстарынан шығармай ұстап, иемденіп қалуға, оларды Қазақстан мен Орта Азиядан бөліп тастауға үмтылды.

Тәуке хан өлген соң жоңғарлар шынында да өз дегеңдеріне жеткеңдей болды. Тәукенің мұрагері Қайыпқа қазақ хаңдары мен сұлтандарының жікшіддік әрекеттерін тежеу аса қиынға түсті. Көп кешікпей-ақ шын мәнінде, қазақ елі бірнеше үсақ мемлекеттік қүрылымдарға болініп кеті. Бұл өзі дәстүрлі жүздерге бөліну түрінде болғанымен бөлшектенудің аты бөлшектену еді. Осы жағдайды жігерлі де іскер Цабан-Рабдан үтымды пайдалана біліп және өзінің қол астына бүрынғы Шығыс Түркістанды қайтарып, Жоңғарияның күш-қуатын нығайта түсті.

Патшалық Ресейдің, Циньдік Қытайдың эскпансионизмі Жоңғар хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргізуіне итермеледі, сонымен бірге Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда-қолөнер орталықтары жоңғар қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар феодалдары арасындағы күрес әсіресе XVIII ғасырдың басыңда күшейе түсті. Сөйіп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығының жеріне басып кірді. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күшті тойтарыс берді. Жоңғар әскерлері 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бірақ олар қазақ жерінен қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бітімі шарты жоңғарларды қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды да, қазақ халқына бүрын-сонды болмаған қайғы-қасірет әкелді.

Бірақ қазақ қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі ескери жеңісінің жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптас-қан әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен соң, жаңа Жоңғар ханы Қаддан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Сәмеке және басқалар өз өскерлерін соғыс қимыддары алаңынан алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы озара кикілжің туа бастаған еді.

Халқының озі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің осы бас араздығы аса зор кымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны озіне қаратты. Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап талқаңдадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді. Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір болігі тұтқынға түсті.

Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды деген қате козқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса Да жоне жаулаушы ойраттардың әлуметтік диштоматиялық Қысымына қарамастан Орта жүз бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін өрқашанда сақтап қалғанын баса айтқан жон. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс қимылдарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудан-дарына жорықтар жасап жүрген, бүрын Башқүрттардың котерілісін басқарған, ал енді қазақ кошпелілер арасында жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін арнайы әскерлер беруді және тағы баска да талапты жүктеді.