Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені


ХІХ ғ. ортасында Қазақстандағы казак әскерилері



жүктеу 2,25 Mb.
бет13/22
Дата09.01.2020
өлшемі2,25 Mb.
#26131
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   22

3.ХІХ ғ. ортасында Қазақстандағы казак әскерилері. XIX ғасырдың екінші ширегі Қазақстанды әскери отарлаудың шешуші кезеңі болды. Ресейдің қазақ даласына жүз жылдан астам уақытқа созылған өңмеңдеуі, оңтүстік аймақтарды қоспағанда, өлкенің барлық дерлік аумағының империя құрамына косылуына әкеп соқты. Бұл Қазақстанның саяси бытыраңқылығының, күрделі сыртқы жағдайының салдарынан ғана емес, сонымен қатар Ресейдің сөзсіз әскери басымдығының нәтижесінен болды, ал оның армиясы сол кезде Еуропадағы ең куатты армиялардың бірі еді. 1825 жылы орыстың құрғақтағы армиясында 526 мың адам болды..

XIX ғасырдың ортасында Ресейдің Казақстандағы қарулы күштері тұрақты әскерлер мен тұрақты емес әскерлерден тұрды, олар екі әскери құрамаға біріктірілді. Жеке Орынбор корпусына 23-жаяу әскер дивизиясы (10 шептік батальон кұрамында), Орал және Орынбор қазақ әскерлері, башқұрт-мещеряк қазақ полкі кірді. Корпустың штабы Орынборда орналасты, өлкенің әскери губернаторы кызметі бойынша оның командирі болды. Жеке Сібір корпусына 24-жаяу әскер дивизиясы (15шептікбатальон құрамында),екі гарнизондық батальон және Сібір шебінің қазақ әскері кірді.Корпустың штабы Омбыда орналасты, оның командирі Батыс Сібір әскери губернаторы болды.

Казақстанның бүкіл дерлік аумағын батысынан шығысына карай бекіністері, форттары, форпостары, кордондары мен пикеттері бар үздіксіз әскери шептер тізбегі коршап жатты. Мәселен, Орал шебі Гурьевтен Илецк корғанысына дейін созылды және XIX ғасырдың басында 19 форпост пен 5 бекіністен тұрды. Төменгі шепте - 6 мың, жоғарғы шепте - 7 мың, Оралдың өзінде 17 мың қазақ орналасты. Ал 1857 жылға қарай төменгісінде - 21 мың, жоғарғысында - 45 мың, Орал қаласында 11 мың қазақ болды.

XVIII ғасырдың 30-жылдарында-ақ құрыла бастаған, Верхнеяицк және Үй бекіністі шептерінен тұратын Орынбор шекаралык шебі күшті қорғаныс болды. Верхнеяицк шебі Орынбордан шығысқа қарай созы-лып, 9 бекініс пен 16 редутты қамтыды және екі дистанцияға: Красногорск және Орск дистанцияларына бөлінді. Красногорск дистанциясы - 4 бекініс пен 6 редуттан, Орск дистанциясы 5 бекініс пен 10 редуттан тұрды. Үй шебі Верхнеяицк бекінісінен Тобылдағы Звериноголов бекінісіне дейін созылып, 8 бекініс пен 9 редуттан тұрды, Верхнеуйск және Нижнеуйск дистанцияларына бөлінді. Верхнеуйск дистанциясы - 3 бекініс пен 5 редуттан, Нижнеуйск дистанциясы 5 бекініс пен 4 редуттан тұрды.

1810-1822 жылдарда Новоилецк әскери шебі құрылады. Ол алты форпостыдан (Изобильный, Буранный, Новоилецк, Линевск, Угольный және Ветлянск), Ханский редуты мен Бердянск бекінісінен тұрды.


1835-37 жылдарда Орынбор әскери шебінің бір бөлігі ретінде Жаңа шеп құрылады. Ол Орск бекінісінен басталып, солтүстік-шығыска қарай жүріп, Үй өзенінің Тоғызаққа құйылысындағы Березовский редутына дейін жетеді. Оның ұзындығы 478 шақырым болды.



Осы әскери шептердің бәрі ұзындығы 1780 шақырым болатын (Гурьевтен Батыс Сібірмен шекарадағы Алабұға отрядына дейін) Орынбор әскери-шекаралық шебінің кұрамына кірді.

Онда 2-дәрежелі бекіністер қатарына жататын және француз инженері Вованның жүйесі бойынша салынған Орынбор бекінісі басты бекініс деп саналды. Ол тас қабырғалы, қақпалары мен бекіністік орлары бар ұзак мерзімді сипаттағы қамалдық 11 форттан тұрды. Бекіністің сыртында оған кіреберісті корғап тұрған үш форштадт болды. Орск бекінісі 3-дәрежелі бекініске жатты, кұм үйіліп, ормен коршалды, сырт жағынан өзен қорғап тұрды. Орынбор, Орск және Илецк корғанысы бекіністері Орынбор және Орск инженерлік командалары мен әскери-жұмысшы ротасынан тұратын Орынбор инженерлік округіне қарады. Олар 14-гарнизондық артиллерия бригадасы орналасқан Орынбор артиллериялық гарнизондық округінің кұрамына да кірді. Бекіністердің қару-жарағында әр түрлі 130 зеңбірек, ал далалық бекіністерде (Новопетровск, Карабұтақ фортында және баскаларында) 54 зеңбірек (пушкалар мен единорогтар) болды. Орынбор және Орск бекіністеріндегі, Новопетровск бекінісіндегі артиллериялық қару-жарақ күшті болатын.

Әскери жағынан Орынбор әскери шебінің зор маңызы болмады, өйткені «әскери іспен таныс емес және кандай да болсын кұрылғыдан хабарсыз» әлсіз көршілері, соның ішінде казактар да Ресейге қарсы әлдебір елеулі әскери әрекет ете алмайды деп саналды. Сондықтан мұнда мықты бекіністер емес, қайта кордондық кызметті қырағы жүргізу талап етілді, ол кызмет Орал және Орынбор қазақ әскерлеріне жүктелді. Қалалар мен бекіністердегі гарнизондық кызметті Жеке Орынбор корпусының жаяу әскер батальондары, мүгедектік және этаптық командалар атқарды.



Орынбор әскери губернаторы В. А. Обручевтің тұсында дала ішінде қазақтар қоныстарының қақ ортасында бекіністер салына бастады, бұл алыстағы аумақтарды бакылауда ұстауға, шептерді Орта Азия хандықтарының шекараларына жақындатуға мүмкіндік берді.

1845 жылғы 7 қыркүйекте Торғай өзенінің оң жағасында,Орскіден 12 шақырым жердегі Бесқопа шатқалына жақын маңайда Оренбургс бекінісінің (Торғай қаласы) негізі каланды. Бекініс жартылай шеңберл шығыңқы жерлері бар редут түрінде салынды. Гарнизон жергілікті қорғанысқа арналған жаяу әскер ротасы мен зеңбірекшілер командасынан барлығы 150 адамнан тұрды. Көшпелі резервке екі зеңбірегі бар, штаб офицер командалык ететін екі жүз орынбор қазағы кірді. Гарнизонны қару-жарағы 1839-1840 жылдардағы сәтсіз аяқталған Хиуа жорығына қалған, шойыннан кұйылған 16 бекіністік зеңбірек пен үш таған тұғырль 100 жанғыш зымыраннан тұратын. Гарнизонның коменданты майор немесе подполковник шеніндегі офицер болды.

Нақ сол жылы Орынбордан 120 шақырым және Ордан 406 шақырым жердегі Жармола шатқалында, Ырғыздың жарлауытты оң жағасында Уральск бекінісі салынды. Гарнизоны Оренбургск бекінісіндегідей бол- ды. Кару-жарағына екі зеңбірек: 6 фунттық бір зеңбірек пен 3 фунтты тауға арналған жеңіл зеңбірек, сондай-ақ үш шақырымға дейін алысқ атылатын зымыран снарядтары кірді.

1847 жылы Арал теңізінің жағасындағы Райым шатқалында, Сырдарииның сағасына жақын жерде Райым бекінісінің негізі қаланды. Оның гарнизоны штабымен қоса Орынбор шебі 4-батальонының барлығы 503 солдат пен офицер болатын екі ротасынан, Орал қазақ әскерінің үш жүздігінен және 14-гарнизондық зеңбірек бригадасының оқпаны әр түрлі 14 мыс зеңбірегінен тұрды, ол 64 әскери лауазым иелерінің басқаруында болды. 1848 жылы Ырғызда Қарабұтақ және Арал теңізінің жағалауында Косарал форттарының негізі қаланды. Сөйтіп Орынбор форттар мен бекіністер тізбегі арқылы Арал теңізімен жалғастырылды. 1853 жылы (Сырдарияда № 1 Қазалы форты мен № 2 Қармақшы форты салынды. Ресей Орта Азияның іргесіне, Хиуа және Коқан хандыктарының шекарасына шықты.

Бұдан да ертеректе 1833 жылы Каспий теңізінің жағалауында, Өліқолтық шығанағында Новопетровск бекінісінің негізі қаланған еді. Гарнизон зеңбірекшілер командасы бар екі жаяу әскер ротасынан, екі жүз орал қазақтарынан тұрды, қару-жарақтан оқпаны әр түрлі 31 мыс және шойын зеңбірегі болды. Алайда орналаскан жері нашар, суы мен климат жағдайы колайсыз болғандықтан бекініс Түпкараған шығанағына көшіріліп, Новоалександровск деп аталды және 1847 жылғы 30 тамызда ресми түрде ашылды. Батыс Сібір генерал-губернаторлығы аумағында да әскери шеп нығайтылды. Оның Тобылдағы Звериноголов бекінісінен Алтайға дейінгі ұзындығы 2 мың шақырымдай болды. Ол төрт әскери шептен: Новоишимск (Пресногорьковск немесе жай ғана Горькая шебі), Ертіс, Бұқтырма, Бийск шептерінен тұрды. Горькая шебі сонау XVIII ғасырдың орта шенінде кұрылып, 16 редуты бар 11 бекіністі қамтыды, Сібір корпусы инженерлік басқармасының құрамына кірді. Алты бұрышты Петропавл бекінісі басты бекініс деп саналды. Оның шығысында төрт бекініс: Полуденная, Лебяжье, Николаевск, Покровск бекіністері, олардың ортасында 9 редут, батысында - алты бекініс: Скөпинск, Становск, Пресновск, Кабанья, Пресногорьковск және Звериноголов бекіністері орналасты. Петропавл бекінісі шептің ең басты артиллериялық арсеналы болды. Мұнда Сібір драгун полкі, жаяу әскер батальоны, қазақтар мен башқұрттардың отрядтары орналастырылды. Лебяжье бекінісі мен Тара дистанциясында Шируан мушкетерлік полкі орналасты.

Ертіс әскери шебі XVIII ғасырдың басында-ақ құрылған еді. Ямышевск бекінісінде 18 зеңбірегі бар 303 адамнан, Семейде - 9 зеңбірегі бар 204 адамнан, Өскеменде - 9 зеңбірегі бар 141 адамнан,Железинскі-де - 6 зеңбірегі бар 72 адамнан, Омбыда - 20 зеңбірегі бар 267 адамнан тұратын гарнизондар болды. Коряковск, Семиярск, Убинск, Черлаковск форпос-тары мен басқаларында да гарнизондар орналасты. Сібір шекаралық шептерінде барлығы 18 бекініс, 31 редут, 13 форпост, 23 станция, 35 шамшырак (маяк) тұрды.

XIX ғасырдың 20-жылдарында ішкі округтерді корғау үшін әскери шептер мен бекіністерді далалы аймаққа сұғынта түсу басталады. Мәселен, 1822 жылдың шілдесінде алғашқы бекіністер - Ақмоладан оңтүстікке қарай 300 шақырым болатын Ақтау тауларында, Сарысу өзенінде Ақтау және Есіл өзенінде Жарқайың бекіністерінің негізі каланады. 1824 жылдың сәуірінде Карқаралы приказы ашылып, майор Тұрсын Шыңғысов аға сұлтан етіп тағайындалды. Оның әскер қосынында (ставкасында) 6 және 7-Сібір полктерінің полковник Броневский басқарған 300 казак орналасты. 1824 жылғы 29 сәуірде Көкшетау приказы құрылды, оның гарнизоны да әскери старшина Лукин бастаған 2 және 4-Сібір полктерінің 300 казагынан тұрды.

Одан соң Баянауыл (1826 ж.), Ақмола және Көкпекті (1827 ж.), Атбасар (1846ж.), Аягөз, Кұсмұрын приказдары, Ұлытау (1846 ж.), Капал (1847 ж.) бекіністері ірге тебеді. Оларға қарауыл қызметін аткару үшін қозғалысқа жеңіл қазақ отрядтары орналастырылды. Мәселен, 1826 жылы жаңадан ірге көтерген Көкшетау және Карқаралы бекіністерінде 452 әскери қазақтан тұратын екі отряд, 1836 жылы - 860 казактан тұратын жеті отряд болды.

1853 жылғақарай олардың саны 2мың казакка дейін өсті, ал 1863 жылы далалық 20 бекіністе 2,5 әскери казак орналасты.

Сонымен XIX ғасырдың ортасында бүкіл Қазақстан аумағы әр түрлі бекіністі шептерден: Жаңаөзен, Илецк, Үй, Новая, Новоишимск (Горькая дейтін), Ертіс, Жем, Ақмола-Көкшетау және Сырдария әскери және шекаралық шептерімен қоршап алынды. Оларда күшті артиллериялық және зымырандық қару-жарақтары, ат жегілетін артиллериялық батареялары бар, жаяу әскер батальондарының, драгун полктерінің, жеңіл қозғалатын казак отрядтарының тұрақты және ауыспалы гарнизондары орналасты. Теңіздегі және Сырдария өзеніндегі операцияларға арналған бес жауынгерлік жалаудан тұратын Арал әскери флотилиясы болды. Осының бәрі қазақ жасақтарынан Ресейдің әскери басымдығын қамтамасыз етті, одан әрі шабуыл жасап, жаңа аумақтарды жаулап алу үшін сенімді алғы шеп болды.

Ресейдің шығыстағы даламен шектес шептеріне орналастыру үшін патша өкіметі казак әскерлерінің сақадай сай жүйесін құрды, ол Ресей мен бағындырылған халықтардың этникалык шекарасында орналастырылып, Азияның терең түкпіріне үдемелдете ене түсу және онда ұлт-азаттық қозғалысын басып-жаныштау үшін тұрақты әскерлердің орнына пайдаланылды.

XIX ғасырдың орта шеніне карай өлке аумағында жақсы қаруландырылып, машықтандырылған, әскери шептер мен бекіністердің кең желісіне сүйенген үш казак әскері болды.Олар қазақ көшпелілерімен ғасырлық күресте қаһарлы әскери күш еді.

Орал (1775 жылға дейін Жайық) қазақ әскері сонау 1591 жылы құрылған болатын. Тарихшы А. Рябинин жайық казактарында бір ғана өліспей беріспейтін жауы болды - олар қазақтар еді деп жазды. Олар «қажырлы, қайсар, қорқуды да, шаршауды да білмейтін жау еді. Жайық қазақтары оларға қарсы нағыз кескілескен соғыс жүргізді».

1803 жылғы 26 желтоқсанда патша он атты әскер полкі кұрамында Орал казак әскері туралы Ережені бекітті, әрбір полкте бес жүздік құрама болды. 1819 жылы әскерге Илецк және Сақмар станицаларының казактары косылды, сөйтіп полктер саны жаңадан қосылған казактардан құрылған тағы да екі полкке көбейді. 12 атты әскер полкінде – 10 мың, 1840 жылы 50 мың әскер шеніндегілер, ал 1856 жылы әскер кұрамында 73 мың казакболды.



Орынбор қазақ әскерін патша үкіметі XVIII ғасырдың орта шенінде, қазақ жерлерінің бір бөлігі Ресей құрамына кіргізіле бастауына байланысты кұрды. Оның кұрылуы үкімет қолданған әскери отарлаудың тікелей салдары болды. Оның мақсаты Еділ бойын, Орал өңірін, Оралды Мәскеу мемлекетіне бекіту, онда әскери бекіністер тізбегін құру еді».

1840 жылғы 12 желтоқсанда император I Николай патшалық рескриптін - «Орынбор казак әскері туралы ережесін» шығарды. Бүкіл әскер екі әскер округіне және он полк отрядына бөлінді, әрбір полкте 870 казак болды. Атты-артиллериялык бір бригада барлығы 774 адамнан құралған үш батареядан және 250 адамнан құралған әскери ісмерлер жүздігінен тұратын. Әскер барлығы 63 мыңға дейін саптағы казактарды шығара алатын. Әскери атаман қызметі бойынша атты әскер дивизиясының командиріне теңестірілді.

Сонымен Қазақстан аумағы XVIII ғасыр бойында және XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресей армиясының тұрақты және тұрақты емес (қазақ) бөлімдері орналастырылатын орын ретінде пайдаланылды. Бұл орыс-қазак шекарасының бүкіл бойында ғана емес, қазақ даласының терең ішкі өңірінен де кұрылды. Осы сансыз көп әскер және қазақ бөлімшелері Ресей империясы оңтүстік шекараларының қауіпсіздігін камтамасыз етті. Солдаттар мен қазақтар көптеген әскери және кұрылысшылык міндеттер атқарды. Патша үкіметі оларға жердің жақсысын берді, қазақтар мен солдаттар бекіністер, станицалар мен калалар салу кезінде жұмыс күші ретінде кеңінен пайдаланылды. Алайда осынау зор және кымбатқа түскен барлыкқ шаралардың саяси мағынасы мүлде тереңде жатты. Ресей идеологтарының ойлары бойынша, патша өкіметі қазақ даласының шет аймақтар мен терең ішінде берік және біржола орнығып алды. Қаржы шығындарымен және қаншалыкты дұрыс екендігімен санаспай, империялық идеялар өзге ой-пікірлердің бәрінен де басым түсіп отырды. Мұның бәрімен де бітпейді. Казақстан аумағына әскер орналастыра отырып, патша өкіметі Орта Азияға карай ілгерілеу үшін алғы шеп дайындады және ең соңғысы, тегінде, ең бастысы - тұрақгы бөлімдер мен казак әскерлері казақ халкының сана-сезімін тұншыктыруға және ұлт-азаттық қозғалыс күштерін талқандауға арналды. Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов басшылық еткен көтерілісті басып-жаныштауда нақ солай болды, Кенесары Қасымов бастаған қазақ халқының күрес жылдарында да нақ солай болды, басқа көптеген жағдайларда да нақ солай болды.

4.Жаңа әкімшілік –территориялық жүйе құрылымы. Жергілікті орындарда әрі текті басқару жүйесін зерттеу үшін, қырғыздардың (қазақтар, – Ө.И.) келешек басқару құрылымының жалпы жүйесін бастау мүмкіндігін анықтау үшін, 5 маусымда 1865 жылы патша үкіметінің бұйрығы бойынша қазақ даласына ерекше коммисия іссапарға жіберіледі.

Қазақ даласын Ресей патшалығының қол астына қаратуда патша өкіметінің әкімшілік басқаруын іске асыру арқылы шын мәніндегі отар еліне айналдыру үшін патша әкімшілік басқару жүйесін енгізудегі ізденістерінің нәтижесін талдап, қорытындылаған арнайы коммисияның қазақ даласында болып қайтқан. Қазақ даласының Орынбор және Сібір ведомстволығын жалпы басқарудың қажеттілігін анықтай отырып, Комиссия басты бір негізгі мәселені шешуді ұйғарады: кең даланы алып жатқан далалық облыстардың көлемінде Әкімшілік басқару әрекетін сәтті жүргізе ала ма? Егерде басқару әрекетін жүзеге асыра алмайтын болса, өлкенің аймағының үлкендігінен қолайсыздық болса, қолайсыздықты жою үшін не жасау керектіктерін шешуді ұйғарған.

Бірінші, әйелдер мен еркектерді қосқанда: 750 мың тұрғындары бар Орынбор облысының қазақтары 700 мың шаршы шақырымды алып жатты,

Бір жағынан жол қатынастарының жеткіліксіздігі мен аймықтың өте үлкендігі және өлкенің тәртіпке келтірмегендігі патша үкіметі әкімшілігіне облысты басқаруға қолайсыз болды. Далалық елдерді аралап жүріп-тұрудағы жол қиындығынан бұрыңғы облыс басқармаларына соқпай айналып кетіп журген. Мұрағат деректерінде былайша сипаттайды. «Басқа қазақтарға қарағанда батыс бөлігінің ішкі жағындағы қазақтар тіптен тәртіпке келтірілмеген және халық тұрғындарының мінездері тағы және өте жауынгер, » .

Сондықтан Қазақстанның батыс бөлігіне ерекше ықлас қоюды қажет деп санаған, осындай ерекшеліктерін ескере отырып, қазақ даласының батыс бөлігінде мықты орыс билігін бекіту үшін, қазақтармен казачествоны бір басқару билігіне бағындыру үшін, Комиссия төмендегідей ұйғарым жасайды.

Екінші, Орал казачествосының жауынгерлерінің жерінен, Орынбор қазақтарының батыс бөлігінен азғантай кеңістіктің орта бөлігінен жер алып, ерекше облыс құрып, оған Приуральск атауын беруді ұйғарады.

Әскери губернатор мен жауынгерлер басшысы шендерін біріктіріп Орал казачество жауынгерлеріне тағайындалған атамандық шенін (Наказной атаман, казак әскерлеріндегі тағайындалып қойылған) беруі.

Әскери Губернатордың тұрағын Орал қаласында орналастыруды ұйғарады. Орал қаласын алуының себебі: Облысты басқаруға қолайлы орталық болып табылуы, және орталықтар үшін тарихи мәні барлығынан.

Орал казактары мен қазақтарды әкімшілік және соттық бір ортақ басқару жүйесіне біріктіру арқылы, әскерлерге қатысатын орындардағы азаматтық сипаттағы орталық басқарманы жою. Жаңа құрылымдағы жоғарыда аталған облыстық басқарманы құру.

Әкімшілік - әскери және әскери шаруашылық бөлімдерін меңгеру үшін, Әскери Губернаторлық жанынан ерекше басқару органын құру. Әскери Министрліктің шешіміімен облысты уездерге бөлу, Оралда, Калмыковская бекетін, Гурьев - қалашығында және Ембі күзет орнын уездік мекемелердің мекеніне айналдыру.

Уездердің шекараларын анықтау құқын жергілікті бастықтар өлкенің бас бастығының бекітуімен анықтайды.

Приуральск облысындағы әкімшілік құрылымға байланысты оңтүстік-батыс бөлігінде тыныштық сақталу үшін, Арал және Каспий теңіздері аралығында бекіністер салу арқылы қоршауды ұйғарады.

Оралдық казактар өз құқықтарын сақтай отырып, жеңілдіктер пайдаланатын болатын. Бұрынғыша әскери қызмет міндеткерлігін атқарады. Казактар тұратын селоларды (станичный) құру басқармасы және казактар соты (станичный суд орысша) тұрмысы мен басқармасы ешқандай өзгеріссіз қалдырылған.

Казачество мен қазақтарға ортақ әкімшілікті және сотты енгізуде ешқандай кедергі қиындықтар болмады. Орынбор әскери казачествосында жүзеге асырылған болатын.

Приуральск облысын құруда оған көп орыс тұрғындары кірді: мұның өзі патша үкіметінің жергілікті қазақтарды орыстарға жақындатудағы басты мақсаттарын жүзеге асырды. Сонымен қатар облыстық басшы қол астына материалдық күш казак әскерлерін алуына мүмкіндік жасалды. Бұл шара жергілікті қазақтар тарапынан қарсылық бола қалса, казак әскерлерін пайдалануға жасаған сақтық шаралары болатын.

Приуральск облысының құрылуы негізінде көшпелі тұрғындар Приуральск облысын казактар қолына бермейді, қазақтардың пайдасына шешіледі. Ортақ бастықтары екі халыққа да, яғни қазаққа да, казакқа да, бірдей алалықсыз қарайды. Бұдан қазақтар өз құқықтарын қорғайтын облыс басшысын көретін болады. Сонымен қатар Орал әскерлерін бірте - бірте ортақ империя әкімшілігіне енгізетініне сенім артты. Осындай көздеген басты иүдделері болды.

Екінші, Орынбор қазақтарының облысының қалған бөлігінен ерекше облыс құрып, оны Торғай облысы атауын ұйғарады.

Торғай облысын басқаруды құруда: Облыс басқармасының атауын Әскери Губернаторға ауыстыру оған Губернаторға тиісті құқық беру, және облыстағы дивизия басшысы құқында.әскерді бағындыру орналасқан.

Облыстық басқарманы жергілікті жерден қолайлы орын тапқанға шейін, Орынборда қалдыра тұруды ұйғарады. Сонымен қатар облысты төрт уезге бөлу: қазақ даласынан әкімшілік күзет орны таңдап, алынғанға дейін уезд мекендеріне Илецкий - Защите, Николаев бекеті, Орынбор бекінісін «Торғай» атауына өзгерту. Орал бекінісін «Ырғыз» атауына өзгерту. Торғай мен Ырғызға қалалық қоныс құқын беру. Илецкий және Николаев уездік басқармасы линияда уақытша тұратын уездер басқармасына басқа атау берілетін болды.

Құрылатын жаңа облыстар алып жататын кеңістіктер көлемі: Бірінші, Приуральск облысы жер көлемі шамамен 460.000 шаршы шақырым. Халқы шамамен 490.000 тұрғын еркегі мен әйелдерін қоса есептегенде.

Орал әскери казачествосының жері 62 мың шаршы шақырым, Орынбор қазақтарының облысының бөлігіндегі тұрғындардың шамамен 400 мың шаршы шақырым. Орал әскерлеріндегі Орынбор қазақтарының облысының бөлігінде 400 мыңы қазақтар әйелі мен еркегін қоса есептегенде.

Екінші, Торғай облысы жер көлемі шамамен 300.000 шаршы шақырым тұрғындары шамамен 350.000 еркегі мен әйелін қоса есептегенде 350.000..

Аталған облыстардың арасындағы шекара белгілері шамамен Илецкі қалашығымен Илек, Қобда өзендерінің аралығы,батыс және орталық шекарасы аралығы Мұғалжар таулары және оңтүстік шегі Арал теңізіне дейінгі аралық облыс басшыларының өзара келісімімен айқындалып, өлке бастығымен бекітілуі тиіс болды.

Приуральск, Торғай облыстарының құрылуымен, патша үкіметінің әкімшілік басқаруы үшін Орынбор облысының жерінің өте үлкендігіне байланысты қолайсыздық жойылды. Орал және Орынбор бұрынғы әкімшілік мәнін сақтап қалды. Сонымен қатар жаңа губерниялар мен облыстар патша үкіметі қазынасынан көп қаржы шығынын қажет етпеді. Жаңа әкімшілік құрылым үшін ғимараттардың құрылысын жүргізудің қажеті болмады. Себебі тағайындалған губернатор мен атаман әскери кеңес үйіне орналасты ал Торғай облыстық басқармасы Орынбор қазақтарының облыстық басқармасының ғимаратына орналастырылады. Шенеуніктерді ауыстырып жатуда қажет болмайтын етіп шешуі арқылы оларға берілетін көтерме ақша, жол ақысы сияқты шығындарды қажет етпейтін еткен.

Әкімшілік комиссия мүшесі подполковник Поценко 1865 жылы Орынбор губерниясының географиялық жағдайының жарамсыздығы жөнінде өз пікірін білдірген. Оның пікірінше 800 шақырымды алып жатқан, жердің орталығы Орынборда болуы және губернияның шетінде алыста болуы, жергілікті әкімшілік үшін, басқару ісінде жеткілікті қолайсыздық туғызады .

Одан әрі, жергілікті әкімшілік үшін, Орынбор даласын және Приуральск әскерлерінің жерлерін қосып, олардан Приуральск облысы мен Троицк губерниясын жасақтауды ұсынады. Оның ұйғарымы бойынша Приуралье облысына Орынбор уезін. Орал казачествосының әскерінің жеріне және Орынбор қазақтарының жерлерінің бір бөлігіне, Орал жоталарының батысында жатқан, Мұғалжар тауы аралығын енгізу.

Троицк губерниясын 4 уезд құрайды. Орынбор губерниясы және Орынбор қазақтарының облысының қалған бөлігі.

Аталған губерниялардың аралық шекарасын Орал жоталарымен Губерлин және Мұғалжар тауларымен оңтүстігінде Арал теңізімен шектестіріп аяқтауды, губерния мен облыс бастықтарының өзара келісімімен белгілеп, өлкенің бас бастығына бекіттіру еді.

Ұсынылған жоба бойынша Приуральск облысы аумағы 450.000 шаршы шақырым кеңістікті құрайды, тұрғындары еркегі мен әйелдерін қоса есептегенде шамамен 833.000. Троицк губерниясы – шамамен 500.000 шаршы шақырымды құрайды. Тұрғындары еркегі мен әйелдерін қоса есептегенде шамамен 845.000. Мұның ішінде; Орынбор уезі аумағы 24 мың шаршы шақырым, Орал әскерлерінің аумағы 62 мың шаршы шақырым және Приуральск облысына кеткен жерлері шамамен 370 мың шаршы шақырымды құрайды.

Орынбор уезінің тұрғындары 243 мың ерлері мен әйелдерін қоса алғанда, Орал әскерлерінің жерінде 90 мың. Орынбор қазақтарының облысының бөлігіндей тұрғындар шамамен 500 мың.

Қалған 4 уезде тұрғындар Орынбор губерниясының еркектері мен әйелдерін қоса есептегенде 580 мың Орынбор қазақтарының облысының бөлігінде шамамен 265 мыңға дейін болған.

Комиссия шешімі бойынша Приуральск облысының басқармасы.Орал қаласында болуы керек немесе қазақ әскерлеріне басшылық жасауға байланысты және қазақ даласының батыс бөлігіне жарлық жасауға қолайлы, Орынборда қалдыруды ұсынды.

Комиссия Облысты 6 уезге бөліп олар Орынборда, Оралда, Калмыков бекетінде, Гурьевте және Ембі күзет орынында құруды ойластырған.

Троицк губерниясының орталығын Троицк қаласында болуын қолайлы санап, Троицк губерниясын жеті уезге бөлуді ұйғарады.

Уездердің басқармасының орталықтары: Троицк қаласында, Челябіде, Верхноуральскіде, Орскіде, Николайевск бекетінде, Орынбор бекінісінен құрылатын Торғайда және Орал бекінісінен Ырғызда болу керек.

Комиссия өлкені осылай бөлу арқылы мынадай пайдалы нәтиже күтті.

Бір әкімшілік басшылыққа бағындыру орыстар мен қазақтарды жақындастырады және қазақтардың ішкі аудандарындағы мәселелерді шешуге қолайлы жағдайтуғызады. Қазақ даласының ішкі аудандарында қыстық тұрақты жайлайтын қоныстары болатын, осы қоныстары Орынбор Губерниясының құрамына кетеді және қазақтардың көп бөлігі бекіністер бойына жақындайды.Линияларда орталық және уездік мекемелер: Үкімет жергілікті басқармалардың іс-әрекеттерін бақылауға мүмкіндік алады.

Құрылған облыс және губерния алып жатқан, жер кеңістігі аумағы мен халық тұрғындарының саны жағынан теңеседі.

Басқармаларды құру, ұсынылған штат бойынша патша үкіметінің коммисиясының есебінше төмендегідей қаражатты қажет етті.Дерек бойынша:

Бірінші, Приуральск облысында:

Орталық басқарма ................52,393 р 80 к.

Уездік .....................................46,500 –

Барлығы 98,893р. 80 к.

Екінші, Торғай облысында:

Орталығы ..............................63,344 р. 74 3/4 к.

Уездік ....................................48,400 –

Барлығы .. 111,744 р. 74 3/4 к.

Екі облысқа жалпы шғын ............210,638 р. 54 3/4.

Сол кезде Орынбор қазақтарының облысының әкімшілігін ұстау үшін қазынадан 101,427 рубль 49 көпеек 1/4 қаражат жіберіліп тұрған.Орал казак әскерлернің орнына құрылған азаматтық орталықтандырылған басқару сипатындағы құрылымнан жылына 15,000 рубль қаражатты қысқартып, облыстық басқарманы ұстауға жіберу мүмкіндігін жасау көзделген.Барлығы 116,427 рубль 49 1/4 көпеек қаржыны құраған.

Осылайша,жаңа басқарма қосымша 94, 211 рубль 5 көпеек.1/2 көп. Жылына қосымша қаражат қажет етті. Бұлшығындардың орнын толтыру үшін, комиссия үкіметі Облыстарда күйме салығын өсіру арқылы қаражат көзін көбейтуді ұсынған.

Сол кезде Орынбор қазақтарының күйме салығы”Кибиточный сбор”әр үйден 1 рубль 50 көпеек алып тұрады. Күйме салығынан түсетін қаражат 226, 500 рубльді құраған. Ал, комиссия ұйғарымы бойынша күйме салығын 2 рубль 75 көпеекке өсірсе, кіріс қаражаты 421, 750 рубльді құрайды, яғни 195.250 рубльге өседі; жаңа әкімшілікке жұмсалатын қосымша шығынды есептемегенде, Орынбор даласындағы қайта құрылымдарды өсім 101.039 рубльге дейін өседі.

Приуральск облысымен Троицк губерниясын басқармасын құрғанда жұмсалатын қаражат шығыны. Басқармалардың тұрақты орындарына мекемелерді көшіру шығындарын қоспағанда Приуральск облысындағы: Орталық басқарма шамамен 60, 000 р. Қаражат тұрады. Уездік басқарма 83, 084 рубль 42 көпеек. Барлығы 143, 084 рубль 42 көпеек болатын. Комиссия өз ұсыныстарымен қоса сметалық шығындарын есептеп комиссия үкіметке ұсынған.

Жоғары мәртебелінің әмір бойынша:

1. Орынбор, Сібір облыстарының және Семипалатинскі, сондай - ақ Орал және Сібір қазактарының әскерлерінің жерлерінен төрт облыс құрлысын: Орал, Торғай, Ақмола, Семипалатинск.

2. Орал облысының жерінен Орал казачествосын құруға Орынбор қырғыздарының (қазақтар И.Ө.) облысының батыс бөлігінің орталығынан үлкен емес кеңістік жер алынсын, сол облыстың қалған кеңістігінен.Торғай облысы құрылсын.

3. Торғай облысының басқармасының мекемесі ішкі жаққа көшірілгенше, уақытша Орынборда болсын!

4. Алғашқы екі облыстың бас басқармасына Орынбор өлкесінің бас бастығы, қалдырылсын!

5. Жаңа облыстардың жергілікті басқармасын құруда министрлер камитетінде қаралған негізде және біздер мақұлдаған осы облыстарды басқару жөніндегі, жаңа ережелер мен уақытша лауазымдар кестесі басшылыққа алынсын!

6. Жаңа басқарма мекемелеріндің құрылуымен қатар бұрынғы басқармаларды жойып жаңа тәртіпке сай қайта құру. Жойылған басқармалардың шенеуектеріне жаңа лауазымға тағайындалмағандарына жалпы құқықтық негіздегі штатқа қалуға құқық берілсін.

7.Қазақтардың ішкі ордасының бұрынғы Орынбор генерал- губернаторлығының қарауындағы облыстың басқармаларының жойылуына байланысты Орынбор қазақтары бұрынғы негізде уақытша Торғай облыстық басқармасының қарауына берілсін делінген. Одан әрі “…1868 жылы (Түркістан уалаятындағы қазақтар үшін ) және 1891 жылғы қазақ елін басқаруға арналған заңдар қазақ жерін орыс меншігі жариялап, оған ішкі Ресейден келіп қоныстанушыларға кең жол ашып берді” .


жүктеу 2,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   22




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау