ХІХ ғ. ортасында Қазақстандағы казак әскерилері

Казақстанның бүкіл дерлік аумағын батысынан шығысына карай бекіністері, форттары, форпостары, кордондары мен пикеттері бар үздіксіз әскери шептер тізбегі коршап жатты. Мәселен, Орал шебі Гурьевтен Илецк корғанысына дейін созылды және XIX ғасырдың басында 19 форпост пен 5 бекіністен тұрды. Төменгі шепте - 6 мың, жоғарғы шепте - 7 мың, Оралдың өзінде 17 мың қазақ орналасты. Ал 1857 жылға қарай төменгісінде - 21 мың, жоғарғысында - 45 мың, Орал қаласында 11 мың қазақ болды.

XVIII ғасырдың 30-жылдарында-ақ құрыла бастаған, Верхнеяицк және Үй бекіністі шептерінен тұратын Орынбор шекаралык шебі күшті қорғаныс болды. Верхнеяицк шебі Орынбордан шығысқа қарай созы-лып, 9 бекініс пен 16 редутты қамтыды және екі дистанцияға: Красногорск және Орск дистанцияларына бөлінді. Красногорск дистанциясы - 4 бекініс пен 6 редуттан, Орск дистанциясы 5 бекініс пен 10 редуттан тұрды. Үй шебі Верхнеяицк бекінісінен Тобылдағы Звериноголов бекінісіне дейін созылып, 8 бекініс пен 9 редуттан тұрды, Верхнеуйск және Нижнеуйск дистанцияларына бөлінді. Верхнеуйск дистанциясы - 3 бекініс пен 5 редуттан, Нижнеуйск дистанциясы 5 бекініс пен 4 редуттан тұрды.

1810-1822 жылдарда Новоилецк әскери шебі құрылады. Ол алты форпостыдан (Изобильный, Буранный, Новоилецк, Линевск, Угольный және Ветлянск), Ханский редуты мен Бердянск бекінісінен тұрды.

1835-37 жылдарда Орынбор әскери шебінің бір бөлігі ретінде Жаңа шеп құрылады. Ол Орск бекінісінен басталып, солтүстік-шығыска қарай жүріп, Үй өзенінің Тоғызаққа құйылысындағы Березовский редутына дейін жетеді. Оның ұзындығы 478 шақырым болды.

Әскери жағынан Орынбор әскери шебінің зор маңызы болмады, өйткені «әскери іспен таныс емес және кандай да болсын кұрылғыдан хабарсыз» әлсіз көршілері, соның ішінде казактар да Ресейге қарсы әлдебір елеулі әскери әрекет ете алмайды деп саналды. Сондықтан мұнда мықты бекіністер емес, қайта кордондық кызметті қырағы жүргізу талап етілді, ол кызмет Орал және Орынбор қазақ әскерлеріне жүктелді. Қалалар мен бекіністердегі гарнизондық кызметті Жеке Орынбор корпусының жаяу әскер батальондары, мүгедектік және этаптық командалар атқарды.

Ертіс әскери шебі XVIII ғасырдың басында-ақ құрылған еді. Ямышевск бекінісінде 18 зеңбірегі бар 303 адамнан, Семейде - 9 зеңбірегі бар 204 адамнан, Өскеменде - 9 зеңбірегі бар 141 адамнан,Железинскі-де - 6 зеңбірегі бар 72 адамнан, Омбыда - 20 зеңбірегі бар 267 адамнан тұратын гарнизондар болды. Коряковск, Семиярск, Убинск, Черлаковск форпос-тары мен басқаларында да гарнизондар орналасты. Сібір шекаралық шептерінде барлығы 18 бекініс, 31 редут, 13 форпост, 23 станция, 35 шамшырак (маяк) тұрды.

XIX ғасырдың 20-жылдарында ішкі округтерді корғау үшін әскери шептер мен бекіністерді далалы аймаққа сұғынта түсу басталады. Мәселен, 1822 жылдың шілдесінде алғашқы бекіністер - Ақмоладан оңтүстікке қарай 300 шақырым болатын Ақтау тауларында, Сарысу өзенінде Ақтау және Есіл өзенінде Жарқайың бекіністерінің негізі каланады. 1824 жылдың сәуірінде Карқаралы приказы ашылып, майор Тұрсын Шыңғысов аға сұлтан етіп тағайындалды. Оның әскер қосынында (ставкасында) 6 және 7-Сібір полктерінің полковник Броневский басқарған 300 казак орналасты. 1824 жылғы 29 сәуірде Көкшетау приказы құрылды, оның гарнизоны да әскери старшина Лукин бастаған 2 және 4-Сібір полктерінің 300 казагынан тұрды.

Одан соң Баянауыл (1826 ж.), Ақмола және Көкпекті (1827 ж.), Атбасар (1846ж.), Аягөз, Кұсмұрын приказдары, Ұлытау (1846 ж.), Капал (1847 ж.) бекіністері ірге тебеді. Оларға қарауыл қызметін аткару үшін қозғалысқа жеңіл қазақ отрядтары орналастырылды. Мәселен, 1826 жылы жаңадан ірге көтерген Көкшетау және Карқаралы бекіністерінде 452 әскери қазақтан тұратын екі отряд, 1836 жылы - 860 казактан тұратын жеті отряд болды.

1853 жылғақарай олардың саны 2мың казакка дейін өсті, ал 1863 жылы далалық 20 бекіністе 2,5 әскери казак орналасты.

Сонымен XIX ғасырдың ортасында бүкіл Қазақстан аумағы әр түрлі бекіністі шептерден: Жаңаөзен, Илецк, Үй, Новая, Новоишимск (Горькая дейтін), Ертіс, Жем, Ақмола-Көкшетау және Сырдария әскери және шекаралық шептерімен қоршап алынды. Оларда күшті артиллериялық және зымырандық қару-жарақтары, ат жегілетін артиллериялық батареялары бар, жаяу әскер батальондарының, драгун полктерінің, жеңіл қозғалатын казак отрядтарының тұрақты және ауыспалы гарнизондары орналасты. Теңіздегі және Сырдария өзеніндегі операцияларға арналған бес жауынгерлік жалаудан тұратын Арал әскери флотилиясы болды. Осының бәрі қазақ жасақтарынан Ресейдің әскери басымдығын қамтамасыз етті, одан әрі шабуыл жасап, жаңа аумақтарды жаулап алу үшін сенімді алғы шеп болды.

Ресейдің шығыстағы даламен шектес шептеріне орналастыру үшін патша өкіметі казак әскерлерінің сақадай сай жүйесін құрды, ол Ресей мен бағындырылған халықтардың этникалык шекарасында орналастырылып, Азияның терең түкпіріне үдемелдете ене түсу және онда ұлт-азаттық қозғалысын басып-жаныштау үшін тұрақты әскерлердің орнына пайдаланылды.

XIX ғасырдың орта шеніне карай өлке аумағында жақсы қаруландырылып, машықтандырылған, әскери шептер мен бекіністердің кең желісіне сүйенген үш казак әскері болды.Олар қазақ көшпелілерімен ғасырлық күресте қаһарлы әскери күш еді.

Орал (1775 жылға дейін Жайық) қазақ әскері сонау 1591 жылы құрылған болатын. Тарихшы А. Рябинин жайық казактарында бір ғана өліспей беріспейтін жауы болды - олар қазақтар еді деп жазды. Олар «қажырлы, қайсар, қорқуды да, шаршауды да білмейтін жау еді. Жайық қазақтары оларға қарсы нағыз кескілескен соғыс жүргізді».

1803 жылғы 26 желтоқсанда патша он атты әскер полкі кұрамында Орал казак әскері туралы Ережені бекітті, әрбір полкте бес жүздік құрама болды. 1819 жылы әскерге Илецк және Сақмар станицаларының казактары косылды, сөйтіп полктер саны жаңадан қосылған казактардан құрылған тағы да екі полкке көбейді. 12 атты әскер полкінде – 10 мың, 1840 жылы 50 мың әскер шеніндегілер, ал 1856 жылы әскер кұрамында 73 мың казакболды.

Қазақ даласын Ресей патшалығының қол астына қаратуда патша өкіметінің әкімшілік басқаруын іске асыру арқылы шын мәніндегі отар еліне айналдыру үшін патша әкімшілік басқару жүйесін енгізудегі ізденістерінің нәтижесін талдап, қорытындылаған арнайы коммисияның қазақ даласында болып қайтқан. Қазақ даласының Орынбор және Сібір ведомстволығын жалпы басқарудың қажеттілігін анықтай отырып, Комиссия басты бір негізгі мәселені шешуді ұйғарады: кең даланы алып жатқан далалық облыстардың көлемінде Әкімшілік басқару әрекетін сәтті жүргізе ала ма? Егерде басқару әрекетін жүзеге асыра алмайтын болса, өлкенің аймағының үлкендігінен қолайсыздық болса, қолайсыздықты жою үшін не жасау керектіктерін шешуді ұйғарған.

Бірінші, әйелдер мен еркектерді қосқанда: 750 мың тұрғындары бар Орынбор облысының қазақтары 700 мың шаршы шақырымды алып жатты,

Бір жағынан жол қатынастарының жеткіліксіздігі мен аймықтың өте үлкендігі және өлкенің тәртіпке келтірмегендігі патша үкіметі әкімшілігіне облысты басқаруға қолайсыз болды. Далалық елдерді аралап жүріп-тұрудағы жол қиындығынан бұрыңғы облыс басқармаларына соқпай айналып кетіп журген. Мұрағат деректерінде былайша сипаттайды. «Басқа қазақтарға қарағанда батыс бөлігінің ішкі жағындағы қазақтар тіптен тәртіпке келтірілмеген және халық тұрғындарының мінездері тағы және өте жауынгер, » .

Сондықтан Қазақстанның батыс бөлігіне ерекше ықлас қоюды қажет деп санаған, осындай ерекшеліктерін ескере отырып, қазақ даласының батыс бөлігінде мықты орыс билігін бекіту үшін, қазақтармен казачествоны бір басқару билігіне бағындыру үшін, Комиссия төмендегідей ұйғарым жасайды.

Екінші, Орал казачествосының жауынгерлерінің жерінен, Орынбор қазақтарының батыс бөлігінен азғантай кеңістіктің орта бөлігінен жер алып, ерекше облыс құрып, оған Приуральск атауын беруді ұйғарады.

Әскери губернатор мен жауынгерлер басшысы шендерін біріктіріп Орал казачество жауынгерлеріне тағайындалған атамандық шенін (Наказной атаман, казак әскерлеріндегі тағайындалып қойылған) беруі.

Әскери Губернатордың тұрағын Орал қаласында орналастыруды ұйғарады. Орал қаласын алуының себебі: Облысты басқаруға қолайлы орталық болып табылуы, және орталықтар үшін тарихи мәні барлығынан.

Орал казактары мен қазақтарды әкімшілік және соттық бір ортақ басқару жүйесіне біріктіру арқылы, әскерлерге қатысатын орындардағы азаматтық сипаттағы орталық басқарманы жою. Жаңа құрылымдағы жоғарыда аталған облыстық басқарманы құру.

Әкімшілік - әскери және әскери шаруашылық бөлімдерін меңгеру үшін, Әскери Губернаторлық жанынан ерекше басқару органын құру. Әскери Министрліктің шешіміімен облысты уездерге бөлу, Оралда, Калмыковская бекетін, Гурьев - қалашығында және Ембі күзет орнын уездік мекемелердің мекеніне айналдыру.

Уездердің шекараларын анықтау құқын жергілікті бастықтар өлкенің бас бастығының бекітуімен анықтайды.

Приуральск облысындағы әкімшілік құрылымға байланысты оңтүстік-батыс бөлігінде тыныштық сақталу үшін, Арал және Каспий теңіздері аралығында бекіністер салу арқылы қоршауды ұйғарады.

Оралдық казактар өз құқықтарын сақтай отырып, жеңілдіктер пайдаланатын болатын. Бұрынғыша әскери қызмет міндеткерлігін атқарады. Казактар тұратын селоларды (станичный) құру басқармасы және казактар соты (станичный суд орысша) тұрмысы мен басқармасы ешқандай өзгеріссіз қалдырылған.

Казачество мен қазақтарға ортақ әкімшілікті және сотты енгізуде ешқандай кедергі қиындықтар болмады. Орынбор әскери казачествосында жүзеге асырылған болатын.

Приуральск облысын құруда оған көп орыс тұрғындары кірді: мұның өзі патша үкіметінің жергілікті қазақтарды орыстарға жақындатудағы басты мақсаттарын жүзеге асырды. Сонымен қатар облыстық басшы қол астына материалдық күш казак әскерлерін алуына мүмкіндік жасалды. Бұл шара жергілікті қазақтар тарапынан қарсылық бола қалса, казак әскерлерін пайдалануға жасаған сақтық шаралары болатын.

Приуральск облысының құрылуы негізінде көшпелі тұрғындар Приуральск облысын казактар қолына бермейді, қазақтардың пайдасына шешіледі. Ортақ бастықтары екі халыққа да, яғни қазаққа да, казакқа да, бірдей алалықсыз қарайды. Бұдан қазақтар өз құқықтарын қорғайтын облыс басшысын көретін болады. Сонымен қатар Орал әскерлерін бірте - бірте ортақ империя әкімшілігіне енгізетініне сенім артты. Осындай көздеген басты иүдделері болды.

Екінші, Орынбор қазақтарының облысының қалған бөлігінен ерекше облыс құрып, оны Торғай облысы атауын ұйғарады.

Торғай облысын басқаруды құруда: Облыс басқармасының атауын Әскери Губернаторға ауыстыру оған Губернаторға тиісті құқық беру, және облыстағы дивизия басшысы құқында.әскерді бағындыру орналасқан.

Облыстық басқарманы жергілікті жерден қолайлы орын тапқанға шейін, Орынборда қалдыра тұруды ұйғарады. Сонымен қатар облысты төрт уезге бөлу: қазақ даласынан әкімшілік күзет орны таңдап, алынғанға дейін уезд мекендеріне Илецкий - Защите, Николаев бекеті, Орынбор бекінісін «Торғай» атауына өзгерту. Орал бекінісін «Ырғыз» атауына өзгерту. Торғай мен Ырғызға қалалық қоныс құқын беру. Илецкий және Николаев уездік басқармасы линияда уақытша тұратын уездер басқармасына басқа атау берілетін болды.

Құрылатын жаңа облыстар алып жататын кеңістіктер көлемі: Бірінші, Приуральск облысы жер көлемі шамамен 460.000 шаршы шақырым. Халқы шамамен 490.000 тұрғын еркегі мен әйелдерін қоса есептегенде.

Орал әскери казачествосының жері 62 мың шаршы шақырым, Орынбор қазақтарының облысының бөлігіндегі тұрғындардың шамамен 400 мың шаршы шақырым. Орал әскерлеріндегі Орынбор қазақтарының облысының бөлігінде 400 мыңы қазақтар әйелі мен еркегін қоса есептегенде.

Екінші, Торғай облысы жер көлемі шамамен 300.000 шаршы шақырым тұрғындары шамамен 350.000 еркегі мен әйелін қоса есептегенде 350.000..

Аталған облыстардың арасындағы шекара белгілері шамамен Илецкі қалашығымен Илек, Қобда өзендерінің аралығы,батыс және орталық шекарасы аралығы Мұғалжар таулары және оңтүстік шегі Арал теңізіне дейінгі аралық облыс басшыларының өзара келісімімен айқындалып, өлке бастығымен бекітілуі тиіс болды.

Приуральск, Торғай облыстарының құрылуымен, патша үкіметінің әкімшілік басқаруы үшін Орынбор облысының жерінің өте үлкендігіне байланысты қолайсыздық жойылды. Орал және Орынбор бұрынғы әкімшілік мәнін сақтап қалды. Сонымен қатар жаңа губерниялар мен облыстар патша үкіметі қазынасынан көп қаржы шығынын қажет етпеді. Жаңа әкімшілік құрылым үшін ғимараттардың құрылысын жүргізудің қажеті болмады. Себебі тағайындалған губернатор мен атаман әскери кеңес үйіне орналасты ал Торғай облыстық басқармасы Орынбор қазақтарының облыстық басқармасының ғимаратына орналастырылады. Шенеуніктерді ауыстырып жатуда қажет болмайтын етіп шешуі арқылы оларға берілетін көтерме ақша, жол ақысы сияқты шығындарды қажет етпейтін еткен.

Әкімшілік комиссия мүшесі подполковник Поценко 1865 жылы Орынбор губерниясының географиялық жағдайының жарамсыздығы жөнінде өз пікірін білдірген. Оның пікірінше 800 шақырымды алып жатқан, жердің орталығы Орынборда болуы және губернияның шетінде алыста болуы, жергілікті әкімшілік үшін, басқару ісінде жеткілікті қолайсыздық туғызады .

Одан әрі, жергілікті әкімшілік үшін, Орынбор даласын және Приуральск әскерлерінің жерлерін қосып, олардан Приуральск облысы мен Троицк губерниясын жасақтауды ұсынады. Оның ұйғарымы бойынша Приуралье облысына Орынбор уезін. Орал казачествосының әскерінің жеріне және Орынбор қазақтарының жерлерінің бір бөлігіне, Орал жоталарының батысында жатқан, Мұғалжар тауы аралығын енгізу.

Троицк губерниясын 4 уезд құрайды. Орынбор губерниясы және Орынбор қазақтарының облысының қалған бөлігі.

Аталған губерниялардың аралық шекарасын Орал жоталарымен Губерлин және Мұғалжар тауларымен оңтүстігінде Арал теңізімен шектестіріп аяқтауды, губерния мен облыс бастықтарының өзара келісімімен белгілеп, өлкенің бас бастығына бекіттіру еді.

Ұсынылған жоба бойынша Приуральск облысы аумағы 450.000 шаршы шақырым кеңістікті құрайды, тұрғындары еркегі мен әйелдерін қоса есептегенде шамамен 833.000. Троицк губерниясы – шамамен 500.000 шаршы шақырымды құрайды. Тұрғындары еркегі мен әйелдерін қоса есептегенде шамамен 845.000. Мұның ішінде; Орынбор уезі аумағы 24 мың шаршы шақырым, Орал әскерлерінің аумағы 62 мың шаршы шақырым және Приуральск облысына кеткен жерлері шамамен 370 мың шаршы шақырымды құрайды.

Орынбор уезінің тұрғындары 243 мың ерлері мен әйелдерін қоса алғанда, Орал әскерлерінің жерінде 90 мың. Орынбор қазақтарының облысының бөлігіндей тұрғындар шамамен 500 мың.

Қалған 4 уезде тұрғындар Орынбор губерниясының еркектері мен әйелдерін қоса есептегенде 580 мың Орынбор қазақтарының облысының бөлігінде шамамен 265 мыңға дейін болған.

Комиссия шешімі бойынша Приуральск облысының басқармасы.Орал қаласында болуы керек немесе қазақ әскерлеріне басшылық жасауға байланысты және қазақ даласының батыс бөлігіне жарлық жасауға қолайлы, Орынборда қалдыруды ұсынды.

Комиссия Облысты 6 уезге бөліп олар Орынборда, Оралда, Калмыков бекетінде, Гурьевте және Ембі күзет орынында құруды ойластырған.

Троицк губерниясының орталығын Троицк қаласында болуын қолайлы санап, Троицк губерниясын жеті уезге бөлуді ұйғарады.

Уездердің басқармасының орталықтары: Троицк қаласында, Челябіде, Верхноуральскіде, Орскіде, Николайевск бекетінде, Орынбор бекінісінен құрылатын Торғайда және Орал бекінісінен Ырғызда болу керек.

Комиссия өлкені осылай бөлу арқылы мынадай пайдалы нәтиже күтті.

Бір әкімшілік басшылыққа бағындыру орыстар мен қазақтарды жақындастырады және қазақтардың ішкі аудандарындағы мәселелерді шешуге қолайлы жағдайтуғызады. Қазақ даласының ішкі аудандарында қыстық тұрақты жайлайтын қоныстары болатын, осы қоныстары Орынбор Губерниясының құрамына кетеді және қазақтардың көп бөлігі бекіністер бойына жақындайды.Линияларда орталық және уездік мекемелер: Үкімет жергілікті басқармалардың іс-әрекеттерін бақылауға мүмкіндік алады.

Құрылған облыс және губерния алып жатқан, жер кеңістігі аумағы мен халық тұрғындарының саны жағынан теңеседі.

Басқармаларды құру, ұсынылған штат бойынша патша үкіметінің коммисиясының есебінше төмендегідей қаражатты қажет етті.Дерек бойынша:

Бірінші, Приуральск облысында:

Орталық басқарма ................52,393 р 80 к.

Уездік .....................................46,500 –

Барлығы 98,893р. 80 к.

Екінші, Торғай облысында:

Орталығы ..............................63,344 р. 74 3/4 к.

Уездік ....................................48,400 –

Барлығы .. 111,744 р. 74 3/4 к.

Екі облысқа жалпы шғын ............210,638 р. 54 3/4.

Сол кезде Орынбор қазақтарының облысының әкімшілігін ұстау үшін қазынадан 101,427 рубль 49 көпеек 1/4 қаражат жіберіліп тұрған.Орал казак әскерлернің орнына құрылған азаматтық орталықтандырылған басқару сипатындағы құрылымнан жылына 15,000 рубль қаражатты қысқартып, облыстық басқарманы ұстауға жіберу мүмкіндігін жасау көзделген.Барлығы 116,427 рубль 49 1/4 көпеек қаржыны құраған.

Осылайша,жаңа басқарма қосымша 94, 211 рубль 5 көпеек.1/2 көп. Жылына қосымша қаражат қажет етті. Бұлшығындардың орнын толтыру үшін, комиссия үкіметі Облыстарда күйме салығын өсіру арқылы қаражат көзін көбейтуді ұсынған.

Сол кезде Орынбор қазақтарының күйме салығы”Кибиточный сбор”әр үйден 1 рубль 50 көпеек алып тұрады. Күйме салығынан түсетін қаражат 226, 500 рубльді құраған. Ал, комиссия ұйғарымы бойынша күйме салығын 2 рубль 75 көпеекке өсірсе, кіріс қаражаты 421, 750 рубльді құрайды, яғни 195.250 рубльге өседі; жаңа әкімшілікке жұмсалатын қосымша шығынды есептемегенде, Орынбор даласындағы қайта құрылымдарды өсім 101.039 рубльге дейін өседі.

Приуральск облысымен Троицк губерниясын басқармасын құрғанда жұмсалатын қаражат шығыны. Басқармалардың тұрақты орындарына мекемелерді көшіру шығындарын қоспағанда Приуральск облысындағы: Орталық басқарма шамамен 60, 000 р. Қаражат тұрады. Уездік басқарма 83, 084 рубль 42 көпеек. Барлығы 143, 084 рубль 42 көпеек болатын. Комиссия өз ұсыныстарымен қоса сметалық шығындарын есептеп комиссия үкіметке ұсынған.

Жоғары мәртебелінің әмір бойынша:

1. Орынбор, Сібір облыстарының және Семипалатинскі, сондай - ақ Орал және Сібір қазактарының әскерлерінің жерлерінен төрт облыс құрлысын: Орал, Торғай, Ақмола, Семипалатинск.

2. Орал облысының жерінен Орал казачествосын құруға Орынбор қырғыздарының (қазақтар И.Ө.) облысының батыс бөлігінің орталығынан үлкен емес кеңістік жер алынсын, сол облыстың қалған кеңістігінен.Торғай облысы құрылсын.

3. Торғай облысының басқармасының мекемесі ішкі жаққа көшірілгенше, уақытша Орынборда болсын!

4. Алғашқы екі облыстың бас басқармасына Орынбор өлкесінің бас бастығы, қалдырылсын!

5. Жаңа облыстардың жергілікті басқармасын құруда министрлер камитетінде қаралған негізде және біздер мақұлдаған осы облыстарды басқару жөніндегі, жаңа ережелер мен уақытша лауазымдар кестесі басшылыққа алынсын!

6. Жаңа басқарма мекемелеріндің құрылуымен қатар бұрынғы басқармаларды жойып жаңа тәртіпке сай қайта құру. Жойылған басқармалардың шенеуектеріне жаңа лауазымға тағайындалмағандарына жалпы құқықтық негіздегі штатқа қалуға құқық берілсін.

7.Қазақтардың ішкі ордасының бұрынғы Орынбор генерал- губернаторлығының қарауындағы облыстың басқармаларының жойылуына байланысты Орынбор қазақтары бұрынғы негізде уақытша Торғай облыстық басқармасының қарауына берілсін делінген. Одан әрі “…1868 жылы (Түркістан уалаятындағы қазақтар үшін ) және 1891 жылғы қазақ елін басқаруға арналған заңдар қазақ жерін орыс меншігі жариялап, оған ішкі Ресейден келіп қоныстанушыларға кең жол ашып берді” .