Аязбай м. Д., Имандосов а. Т., Семернин а. Н. Жолаушылар тасымалын жобалау

Ж е ң і л а в т о м о б и л ь д е р өлшемдері бойынша қозғалтқыштың жұмыстық көлеміне (литражына) және орын санына қарай жіктеледі. Қозғалтқыштың литражы барлық мемлекеттерде негізгі критерий ретінде қабылданған. Барлық жеңіл автомобилбдер өлшемдері бойынша: өте кіші, кіші, орта, үлкен, өте үлкен деп аталатын бес класқа бөлінеді. Өте үлкен кластағы автомобиль тасымалдау көлігі ретінде қолданыла бермейді. Бастапқы үш кластың әрқайсысы өз кезегінде екі топқа бөлінеді (2.2-кесте).

2. Автомобильдердің техникалық пайдалану сапасы және оларға қойылатын талаптар

Белгілі бір қолданыс жағдайында пайдалануға жарамдылық дәрежесін анықтайтын автомобильдің кешенді қасиеттері болады. Автомобильді пайдаланудың тиімділігін оның құрылымына тәуелділік тұрғысынан зерттеу оның құрылымының жетілгендігін кешенді бағалау үшін негізгі техникалық- пайдалану сапасын анықтауға мүмкіндік береді. 2.3-кестеде техникалық- пайдалану сапасының кейбір тиімділік көрсеткіштеріне әсері көрсетілген[6].

4.2-кесте

Жеңіл автомобильдердің өлшемдері бойынша жіктелуі

4.4-кестеде жеңіл автомобильдердің, ал 2.5-кестеде автобустардың техникалык мінездемелері келтірілген.

4.4-кесте

Жеңіл автомобильдердің техникалык мінездемесі

4.5-кесте

Автобустардың техникалық сипаттамасы

Г а б а р и т т і к ө л ш е м д е р і м е н м а с с а с ы автомобильдің маңызды техникалық-пайдалану сапалары болып табылады. Жолда жүру үшін автомобильдің ең үлкен габариттік өлшемдері төмендегі мәндермен шектеледі: жеке автомобильдің ұзындығы L_а ≤ 15 м ден аспауы тиіс, жартылай тіркеме немесе бір тіркеме тіркелген тартқыштан құралған автопойыздың ұзындығы L_ап ≤ 20 метрден аспауы тиіс, екі немесе одан артық тіркемелі автопойыздың ұзындығы L_ап ≤ 24 метрден аспауы, биіктігі Н≤ 3,8 метрден аспауы, рессорланбаған бөлігінің ені В_н ≤ 2,65 метрден аспауы қажет[4].

Ж о л а у ш ы с ы й ы м д ы л ы ғ ы q автобустағы жалпы орын санымен анықталады. Қалалық және қала маңындағы автобустар үшін жалпы орын санына жолаушы түрегеп тұратын орындар да кіреді. Автобустың номиналды жолаушы сыйымдылығын шығарушы-зауыт тағайындайды. Қалалық автобустардың номиналдық сыйымдылығын жолаушы отыратын орындықтар саны мен түрегеп тұратын жолаушылар санының қосындысы ретінде анықтайды. Түрегеп тұратын жолаушылардың санын орындықтардан бос болған еден ауданының әрбір шаршы метріне қалалық автобус үшін 5 адамнан, ал қала маңындағы автобус үшін 3 адамнан келеді деп қабылдайды. Ең үлкен сыйымдылықты анықтағанда орындықтан бос еден ауданының әрбір шаршы метріне 8 адамнан келеді деп қабылдауға болады.

Қала аралық автобустардың сыйымдылығы жолаушылар отыратын орындықтардың санына тең[4].

Ж ы л д а м д ы қ қ а с и е т т е р і автомобильдің төмендегі көрсеткіштерімен бағаланады: техникалық жылдамдығы, максималды жылдамдығы, жылдамдықты арттыру қарқыны және динамикалық фактор.

М а к с и м а л д ы ж ы л д а м д ы қ жылжымалы құрамның жылдамдық мүмкіндігінің шегін көрсетеді. Қазіргі кезде автобустар үшін максималды жылдамдықтың ең төменгі шегі тағайындалған. Номиналды сыйымдылықта масималды жылдамдық мәні төмендегі мөлшерден кем болмауы тиіс: қалалық автобустар үшін – 70 км/сағ, жергілікті автобустар үшін ұзындығы 6 – 6,5 м болғанда – 85 км/сағ, ұзындығы 7 – 7,5 м болғанда – 90 км/сағ, қала аралық автобустар үшін – 100 км/сағ, саяхаттық және туристік автобустар үшін – 90 км/сағ.

О т ы н ү н е м д і л і г і автомобильдің әрбір жолаушы-километрге ең кем отын шығынымен жолаушы тасымалын жүзеге асыруға бейімделгендігін сипаттайды. Отынның құны келтірілген шығындардың айтарлықтай бөлігін құрайды. Отын үнемділігінің көрсеткіштері мыналар: ү н е м д і л і к м і н е з д е м е с і , м е н ш і к т і о т ы н ш ы ғ ы н ы , о р т а ш а о т ы н ш ы ғ ы н ы . Бензинмен жүретін қозғалтқыштар үшін отын шығыны 100 км-ге кіші автобустар үшін 20 литрден, орта автобустар үшін 30 литрден, үлкен автобустар үшін 35 литрден аспауы тиіс.

П а й д а л а н у ғ а қ о л а й л ы л ы ғ ы көлікке жолаушының мініп-түсуге және жол жүруге ыңғайлылығымен сипатталады. Көлік жүрісінің жайлылығы құрылымдық сапасымен бір қатарда орындықтың өлшемі мен жұмсақтығына, оның қозғалыс бағытына қарағанда қалай орналасуына, өтетеін аралықтың өлшемдеріне, есіктің еніне, баспалдақтың биіктігіне, кузовтың саңылаусыздығына, жылыту мен желдетудің тиімділігіне, тәуліктің қараңғы кездерінде жарықтандырылғанына және т.б. факторларға тәуелді.

3. Автомобилдерді пайдаланудың тиімділігі

Т а с ы м а л д а у д ы ң э н е р г и я с ы й ы м д ы л ы ғ ы (Э) деп нақты автомобильдің тасымалдау үшін шығындаған энергия мөлшерін айтады, ккал/100 жолаушы-км:

1. 
   жылжымалы құрамның сандық көрсеткіштері және линияда жұмыс атқару үшін көлік мекемесінде болу уақытын пайдалану;
   
2. 
   бір сағатта атқарылған орташа жұмысты тасымалданған жолаушылар саны бойынша да, жолаушы-километр бойынша да сипаттайтын парктің өнімділік көрсеткіштері.
   

Бірінші топтың көрсеткіштерін қарастырайық.

5. Парктегі жылжымалы құрамның саны

П а р к т е г і ж ы л ж ы м а л ы қ ұ р а м н ы ң с а н ы парктің тізімдік құрамы (белгілі бағдарлама бойынша тасымалдау үшін арналған көліктік кәсіпорындар мен ұйымдардың жылжымалы құрамы) және (инвентарлық тізім бойынша саналатын) инвентарлық парк болып бөлінеді. Инвентарлық парк тізімдегі құрамды және арнайы мақсат үшін тағайындалған (линиялық бақылау автомобилдері, техникалық жәрдем автомобилдері, жүргізушілерді жұмыс орнына жеткізуге арналған автомобильдер және т.б. ) көлік құралдарын қамтиды[4].

Сонда нақты бір күнді алатын болсақ, сол күнгі тізімдегі автомобильдер саны төмендегі құраушылардан тұрады[3]:

Сурет 4.1-Желідегі жылжымалы құрамның санын анықтауға арналған

номограмма

6. Парктің техникалық дайындық коэффициенті

П а р к т і ң т е х н и к а л ы қ д а й ы н д ы қ к о э ф ф и ц и е н т і α_т техникалық дайын жағдайда тұрған автомобильдердің мөлшерін сипаттайды. Оны жылжымалы құрамның техникалық дайын жағдайда болған автомобиль- күндерінің (АД_исп) паркте болған жалпы уақытына қатынасынан анықтайды: