Апталық e-бюллетень 08. 11. 2016-14. 11. 2016 No 89. pdf

 

                                                                                                                                        Жазушы:

 

Жаналтай Женгизхан, 

Еуразия ғылыми-зерттеу институты, Қазақстан 

 

08.11.2016-14.11.2016 • No: 

89

 

 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ЫРЫҚТАНДЫРЫЛУЫ

 

Бүгінгі таңда жоғары білікті жұмысшылар əс-

іресе дамушы елдердің экономикалық дамуы- 

нда маңызды рөл атқаруда. Бұл білікті жұмыс 

күші жаңа өндірістік əдістер арқылы елдің эк-

ономикалық  өсуін  күшейтетін  серпінді  инно-

вациялардың  қозғалтқышы  болып  табылады. 

Алайда,  жоғары  білікті  жұмысшылардың  əл- 

емде тарауы теңгерілмеген. Бұл жоғары білік-

ті қызметкерлердің шамамен 70%-ы АҚШ пен 

Ұлыбритания, Канада жəне Австралия сияқты 

бірнеше  дамыған  елдерде жұмыс істеуді  қал- 

айды. Осыған байланысты, көптеген елдер өз- 

дерінің көші-қон туралы заңнамаларын ырық-

тандыру  арқылы  білікті  шетелдік  жұмысшы-

ларды тарту үшін жарысуда. 

Қазақстан  ұлттық  «100  нақты  қадам»  жоспа-

рына сəйкес елге білікті жұмысшыларды тар-

ту  үшін  тиімді тетік құратын  бюрократиялық 

рəсімдерді  оңайлату  үдерісін  бастады.  Тиісті 

заңның жобалау үдерісі 2014 жылғы 4 мамы- 

рда Қазақстан Республикасы Президенті Нұр-

сұлтан  Назарбаевтың  бұйрығымен  басталды. 

2015  жылғы  5  қарашада  Сенат  депутаттары 

2017  жылғы  қаңтарда  күшіне  енетін  «Көші-

қон жəне жұмыспен қамту туралы кейбір заң-

намалық актілерге өзгерістер мен толықтыру-

лар енгізу туралы заңды» мақұлдады. 

Жаңа  заңнамаға  сəйкес,  компанияларда  қыз-

мет  ететін  жергілікті  жұмысшылар  саны  ту-

ралы алдыңғы ережелер өзгеріссіз қалады. Бұ- 

ған  сəйкес,  жергілікті  жұмысшылардың  кем 

дегенде 70%-ы бірінші санатта (бас директор-

лар мен олардың орынбасарлары) жəне екінші 

санатта  (аға  менеджерлер,  мамандар)  жұм-

ысқа  орналасуы  қажет.  Сондай-ақ,  жергілікті 

қызметкерлер  үшінші  санаттың  (білікті  ма-

мандар)  жəне  төртінші  санаттың  (білікті  жұ-

мысшылар)  90%-ын  құрауы  тиіс.  Бұған  қоса, 

компаниялар  арасында  ауыстыру  (бас  компа-

ния  мен  оның  еншілес  ұйымдары  арасында 

ауыстыру)  үлесінің  кемінде 50%-ы  жергілікті 

қызметкерлерден болуы тиіс. 

Екінші  жағынан,  жаңа  қабылданған  көші-қон 

туралы  заңға  көптеген  өзгерістер  мен  толық-

тырулар енгізіледі. Мысалы, жаңа өзгерістер-

ге сəйкес, Еуразиялық экономикалық одақ аз-

аматтары шетелдік жұмысшылар емес, жергі-

лікті  жұмысшылар  болып  саналатын  болады. 

Сонымен  қатар,  шетелдік  қызметкердің  кете-

тініне кепілдік беріп, жұмысқа орналасуға ар-

налған рұқсат  соңында  қайта төленетін  депо-

зиттік  жарна  алынып  тасталады.  Сондай-ақ, 

жұмысқа орналасуға арналған рұқсатты алуға 

өтініш беруден бұрын жергілікті еңбек нары-

ғында  зерттеу  жүргізу  талабы  алынып  таста-

латын болады. Жұмысқа орналасуға арналған 

рұқсатты алу үшiн жаңа мемлекеттік баж қол- 

данылатын  болады  жəне  оның  бағасы  өтініш 

берген  шетелдік  қызметкердің  біліктілігі  мен 

экономиканың  қай  секторында  жұмыс  істей-

тініне  сəйкес  өзгеретін  болады.  Сондықтан, 

шетелдік  қызметкерлердің  жұмысқа  орнала-

суға  арналған  рұқсат  құны  154-1500  доллар 

арасында  ауытқып  отырады.  Сонымен  қатар, 

жоғары  білікті  қызметкерлер  үшін  жұмыс  іс-

теуге  рұқсаттың  ең  ұзақ  мерзiмi  3  жылдан  1 

жылға дейін қысқартылатын болады жəне бұл 

рұқсат 3 рет ұзартылуы мүмкін (алдыңғы заң-

намадағы ұзарту жиілігі 2 рет еді). 

Қазақстан үкіметі жұмысқа  алу  рəсімін  оңай-

латумен  қатар,  экономиканың  еңбек  күшіне 

мұқтаж  салаларындағы  жұмыс  мүмкіндіктері 

туралы  жұмысшылар  мен  жұмыс  берушілер 

арасында  ақпарат  алмасуды  қамтамасыз  ете-

тін ақпараттық жүйені (портал) ұйымдастыру- 

ды  жоспарлап  отыр.  Бұл  жүйе  əрбір  сектор-

дың  экономикалық  қажеттіліктері  мен  əрбір 

секторда  жұмыс  істейтін  жоғары  білікті  ше-

телдік  қызметкерлердің  біліктілік  түрлері  ту-

ралы ақпарат беретін болады. Бұл жаңа ақпа-

раттық жүйе жұмыс берушілер мен жұмысш- 

ыларға  түрлі  салалардағы  жұмыс  талаптары 

мен бұл салаларда жұмыс істейтіндердің білі- 

ктіліктері туралы қажетті ақпаратты алуға мү- 

мкіндік береді. Ал корпоратив ішілік ауысты-

рулар мəселесінде Қазақстанның «Дүниежүзі-

лік  сауда  ұйымына»  (ДСҰ)  міндеттемелеріне 

сəйкес белгілі бір жақсартулар жүзеге асыры-

латын болады. Осы орайда Қазақстанның ДС- 

Ұ-ға  қосылу  үдерісі  кезінде  Астана  тек  бас-

шылар, менеджерлер, мамандар мен іскер ад- 

амдар сияқты жоғары білікті қызметкерлердің 

корпоратив  ішілік ауысуына  қатысты  міндет-

темелер  жасады,  ал  біліктілігі  жоқ  шетелдік 

жұмысшылардың  ағынын  реттеу  Қазақстан 

Республикасы  органдарының  қарауына  қала-

тынын атап өткен жөн. 

Сонымен қатар, жаңа өзгерістер шетелдік жұ- 

мыс  күшін  тартуға  арналған  қағаз  жұмысын 

жеңілдетіп,  жауапты  органдардың  жұмысқа 

рұқсат алуға қатысты шешім қабылдау мерзі-

мін  30-40  күннен  5  күнге  дейін  қысқартатын 

болады. Үкімет, сондай-ақ квота бөлу тетікте- 

рінде өзгертулер енгізу туралы шешім қабыл-

дады.  2015  жылы  жалпы  квота  жүйесі  бола-

тын жəне бұл жүйе 9 млн. экономикалық тұр-

ғыдан  белсенді халықтың 0,7%-ын құрайтын. 

Жаңа ережелерге сəйкес, жалпы квота жүйесі 

алынып  тасталады  жəне  шетелдік  жұмысшы-

лар үшін квота əр сектордың талабына сəйкес 

қалыптастырылатын  болады.  Квота  жүйесін-

дегі бұл өзгерістерге сəйкес, шетелдік жұмыс- 

шылар  үшін  сұраныс  пен  ұсыныс  Қазақстан 

экономикасының  еңбек  нарығы  динамикасы-

на сəйкес неғұрлым тиімді түрде анықталатын 

болады  деп  күтілуде.  Сонымен  қатар,  жұмыс 

істеуге  рұқсат  беруде  төленуі  қажетті  салық-

тар  да  жергілікті  бюджеттер  тарапынан  қам-

тамасыз етілетін болады. 

Жаңа өзгерістер іске асырылғаннан кейін Қа-

зақстанда жұмыс істеуге ниет білдірген білік-

ті  шетелдік  жұмысшылар  сəйкестік  сертифи-

каттарымен  экономиканың  жетекші  салала-

рында 3 айдың ішінде жұмыс таба алады. Ше-

телдік жұмысшылар бұл сертификаттарды алу 

үшін  олардың  біліктілігін  растап,  тəжірибесі 

мен  білімін  бағалайтын  балл  жүйесінен  өтуі 

қажет.  Осылайша Қазақстанда жұмыс істегісі 

келген  шетелдік  жұмысшылар  бағалау  үдері-

сінен өтіп, біліктілік сертификатын ала алады. 

Соңғы 5 жыл ішінде елдегі ресми жұмыссыз-

дық  деңгейінің  тек  5-5,4%-ды  (2016  жылдың 

бірінші жартыжылдығында бұл көрсеткіш 5% 

еді) құрағанын ескере отырып, көші-қон тура- 

лы  заңдағы  ырықтандыруға  қатысты  жаңа           

ережелердің теріс салдары ең төмен деңгейде 

болады  деп  айтуға  болады.  Сонымен  қатар, 

2015  жылы  63,000  адамға  квота  шегі  қойыл-

ды. Алайда Үкімет 2015 жылғы 1 қазанға дей-

ін тек 35,813 шетелдік жұмысшыға жұмыс іс-

теуге рұқсат берді. 

Сондай-ақ, квота жүйесі арқылы жұмысқа рұ-

қсат  алу  үшін  өтініш  берген  жоғары  білікті 

шетелдік  қызметкерлердің  саны  біліктілігі 

жоқ шетелдік жұмысшыларға қарағанда айта-

рлықтай  жоғары  екенін  атап  өткен  жөн.  Мы-

салы, 2015 жылы квота алушылардың 64% -ы 

басшылар, орта буын басшылары жəне мама-

ндар сияқты жоғары білікті жұмысшылар бо-

лса,  қалған  36%-ын  білікті  жұмысшылар  мен 

маусымдық  шетелдік  жұмысшылар  құрады. 

Қазіргі таңда (2015 жылғы деректерге сəйкес) 

квота жүйесінде қытай жұмысшылары 11,713 

адаммен алдыңғы  қатарда  орналасқан.  Соны-

мен қатар, шетелдік жұмысшылар ең көп кел-

ген алғашқы 5 ел – Түркия (3,302), Өзбекстан 

(3,012),  Ұлыбритания  (1,490)  жəне  Үндістан 

(1,274). Көші-қон заңнамасындағы жаңа өзге-

рістер  Қазақстанға  келетін  шетелдік  қызмет-

керлер  санының ұлғаюына  себеп  болуы  мүм-

кін.  Алайда,  жоғарыда  аталған  5  ел  заңнама-

дағы жаңа өзгерістерден үлкен дəрежеде пай-

да  табатын  тəрізді.  Əсіресе  Қытайдың  Жібек 

жолы  экономикалық  белдеуі  бастамасы  шең-

берінде  аймақтағы  ұзақ  мерзімді  инфрақұры-

лымдық  жобаны  ескеретін  болсақ,  қытайлық 

жұмысшылардың үлкен артықшылыққа ие бо- 

латынын байқауға болады.  

Қорытындылай  келе,  көші-қон  туралы  заңға 

енгізілетін  ағымдағы  өзгерістер  жұмысқа  алу 

үдерісін оңайлату, бюрократияны азайту жəне 

ақпараттық  ағынды  ұлғайту  арқылы  инвес-

торлар  мен  шетелдік  жұмысшыларға  да,  Қа-

зақстан экономикасына да тиімді болады деу-

ге  болады.  Қазақстанның  əлемнің  соңғы  тех-

нологиялық  жетістіктеріне  бейімделуі  жəне 

елдің  адами  капитал  əлеуетін  нығайтуы  аса 

маңызды  болып  табылады.  Сол  үшін  Қазақ-            

стан  инновациялық  «Қазақстанда  жасалған» 

өнімдер жасау  үшін қазіргі  заманғы техноло-

гияларды  пайдалана  алатын  мамандарды  қа-

жет  етеді.  Сондықтан,  Қазақстанның  еңбек 

нарығы  инновациялық  өнімдер  жасап,  жергі-

лікті  мамандармен  өз  тəжірибесімен  бөлісу 

арқылы  осы  мамандарды  оқыта  алатын  жəне 

экономиканың  əр  саласында  жоғары  білікті 

жергілікті  жұмысшылардың  еңбекпен  қамты-

луын ынталандыра алатын одан да көп білікті 

шетелдік  жұмыс күшіне  əрдайым  мұқтаж  бо-

лады.

 

 

 

 

Қырғызстан  президенті  Алмазбек  Ат- 

амбаев  Сооронбай  Жеенбековты  ел 

премьер-министрі  ретінде  тағайында-

ды.  Парламенттің  112  мүшесінің  жаңа 

премьер-министр  кандидатурасы  пай-

дасына дауыс бергені, 4 мүшесінің қа-

рсы дауыс бергені атап өтілді. 

 

Америка  Құрама  Штаттарында  Респу-

бликалық  партия  атынан  ұсынылған 

үміткер Дональд Трамп 276 дауыс жи-

нап елдің 45-ші президенті болып сай-

ланды.  Ал  Трамптың  қарсыласы  Де-

мократиялық  партия  атынан  ұсыныл-

ған  үміткер  Хиллари  Клинтон  тек  218 

дауыс алды. 

 

Израильге  ресми  сапары  барысында 

Ресей  премьер-министрі  Дмитрий  Ме-

дведев  жəне  оның  израильдік  əріптесі 

Биньямин Нетаньяху сауда-экономика- 

лық,  инвестициялық  жəне  екі  ел  арас- 

ындағы ғылыми-техникалық ынтымақ-

тастықты  нығайту  жолдарын  қоса  ал-

ғанда, екіжақты қарым-қатынастар мə-

селелерін талқылады. 

 

Сеулге ресми сапары барысында Қаза- 

қстан  Республикасының  Президенті 

Нұрсұлтан  Назарбаев  жəне  Оңтүстік 

Корея  Республикасының  Президенті 

Пак  Кын  Хе  халықаралық  күн  тəртібі 

мен  Қазақстан-Корея  қарым-қатынас- 

тарының  негізгі  аспектілерін  талқыла-

ды.  Тараптар  сондай-ақ  стратегиялық 

əріптестікті  тереңдету  туралы  Бірлес-

кен  Декларацияны,  Қазақстанның  Ин-

вестиция  жəне  даму  министрлігі  мен 

Оңтүстік  Кореяның  Сауда,  индустрия 

жəне  даму  министрлігі  арасында  Бір-

лескен  іс-қимыл  жоспарын  жəне көлік 

саласында  инвестициялық  жəне  инно-

вациялық  жобаларды  қолдауға  арнал-

ған  өзара  түсіністік  туралы  меморан-

думды  қамтыған  бірқатар  екіжақты 

құжаттарға қол қойды. 

 

Ашхабадқа  ресми  сапары  барысында 

Өзбекстан  премьер-министрінің  орын-

басары  Ұлықбек  Розукулов  жəне  Түр-

кіменстан президенті Гурбангулы Бер-

дімұхамедов екі ел арасындағы кең ау- 

қымды  диалогты  дамытуды  қамтыған-

да екіжақты ынтымақтастықтың өзекті 

мəселелерін талқылады. 

 

Бакуге  ресми  сапары  барысында  Ита-

лия Сыртқы істер министрі Паоло Дж- 

ентилони  жəне  Əзірбайжан  əріптесі 

Эльмар  Мамедъяров  Италияда  «Əзер-

байжанда  жасалған»  (Made  in  Azerbai- 

jan) брендін насихаттау жолдарын тал-

қылады.  Тараптар  сондай-ақ  Таулы 

Қарабақ  қақтығысын  реттеу  мəселеле-

ріне назар аударды. 

 

Путраджаяға ресми сапары барысында 

Түркіменстан  президенті  Гурбангулы 

Бердімұхамедов  жəне  Малайзия  прем-

ьер-министрі  Мохд  Наджиб  Тун  қажы 

Абдул  Разақ  екі  елдің  үкіметтері  ара-

сында қол қойылған экономикалық жə- 

не  ғылыми-техникалық  ынтымақтаст- 

ық туралы келісімге өзгерістер мен то-

лықтырулар  енгізу  туралы  хаттамаға 

қол  қойды.  Кездесу  барысында  тарап-

тар екі ел арасындағы қарым-қатынас- 

тарды дамыту үшін қолда бар əлеуетті 

тиімді  пайдалануға  дайын  екендігін 

білдірді.  

 

Экономика, қаржы жəне энергия 

 

 

Əзірбайжан «SOCAR» мемлекеттік мұ- 

най компаниясы Сангачал-дениз – Ду-

ванны-дениз – Хара-Зире теңіз кен ор- 

ындарында  жөндеуден  өткен  ұңғыма 

іске  қосылғаннан  кейін  жыл  сайын 

3,280  тоннадан  астам  мұнай  өндіруді 

жоспарлағандарын  хабарлады.  Сонда-

йақ,  2016  жылғы  қаңтар-қыркүйек  ай-

ларында  Əзірбайжанның  құрлық  жəне 

теңіз кен орындарында 5,68 млн. тонна 

мұнай өндірілгені атап өтілді. Бұл көр-

сеткіш  2015  жылдың  осы  кезеңінде 

6,21 млн. тоннаны құрады. 

 

Түркия энергетика жəне табиғи ресур-

стар  министрі  Берат  Албайрактың  ай-

туынша, Транс Анадолы табиғи газ құ-

быр  желісі  (TANAP)  құрылысының 

55%-ы  2016  жылдың  соңына  дейін 

аяқталады деп жоспарланып отыр. 

 

Ресейдің  «Роснефть»  мемлекеттік  мұ-

най  өндіруші  компаниясы  2016  жыл-

дың  қаңтар-қыркүйек  айларында  ком-

панияның жалпы қарызы жылдан жыл-

ға 2,5%-ға азайып, 46,3 млрд. долларға 

дейін  төмендеді  деп  хабарлады.  Сон-

дай-ақ,  компанияның  2016  жылы  14,3 

млрд.  доллар  көлемінде  қарыз  өтеуді 

жоспарлағаны  жəне  2017,  2018  жəне 

2019  жылдары  сəйкесінше  11,7  млрд. 

доллар, 12,2 млрд. доллар жəне 1,9 мл- 

рд.  доллар  көлемінде  қарыз  төлеуді 

жоспарлағаны мəлім болды.  

 

Халықаралық  энергетикалық  агенттік 

2017  жылы  Ресейдің  мұнай  өндірісіне 

қатысты  болжамын  алдыңғы  болжам-

дармен  салыстырғанда  тəулігіне  190, 

000  баррельге  көтергенін  жəне  мұнай 

өндіру  деңгейінің  тəулігіне  11,1  млн. 

баррельден  астам  болатынын  хабарла-

ды. 

 

Түркіменстан  мұнай-газ кешенінің  мə-

лімдемесіне  сəйкес,  ресейлік  «Газпр- 

ом» компаниясы мен Түркіменстанның 

«Түркіменгаз»  мемлекеттік  концерні 

бейбітшілік  орнатудағы  жетістіктерге 

байланысты  газбен  жабдықтауға  қа-

тысты  төрелік  дауды  тоқтатты.  2015 

жылы  «Газпром»  компаниясы  «Түркі-

менгазға» қарсы Стокгольм төрелiк со-

тына  іс  қозғады  жəне  2010-2015  жыл-

дары Түркіменстаннан жеткізілетін та-

биғи  газ  үшін  Түркіменстанға  төлеген 

5 млрд. долларды қайтаруын талап ет-

ті. 

 

Қазақстан  Республикасының  Прези-

денті  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  Сеулге 

сапары  барысында  өткен  Қазақстан-

Корея іскерлік кеңесі жиналасында де-

нсаулық  сақтау,  ақпараттық  технолог-

иялар,  құрылыс,  қаржы,  сауда  жəне 

туризм  салаларында  құны  640  млн.-

нан  астам  20  келісімге  қол  қойылды. 

Форумға  қазақстандық  жəне  кореялық 

компаниялардың  350-ден  астам  өкілі 

қатысты. 

 

Өзбекстанның  «Өзбекэнерго»  мемлек-

еттік энергетикалық компаниясы елдің 

солтүстік-батыс бөлігінде 255 млн. до-

ллар  көлемінде  электр  беру  желісі  құ-

рылысының  басталғаны  туралы  жари- 

ялады.  Бұл  жоба  Қарақалпақстан  мен 

Хорезм  аймақтарында  үш  қосалқы  ст- 

анция құрылысын қамтуда. 

 

Өзбекстан  президентінің  міндетін  ат-

қарушы  Шавкат  Мирзяев  сайлау  ал-

дындағы  науқан  барысында  елде  тағы 

үш  еркін  экономикалық  аймақ  құру 

жоспарлары  туралы  жариялады.  Бұл 

жаңа  еркін  экономикалық  аймақтар 

Ургут  жəне  Гиждуван  аудандарында, 

сондай-ақ  Қоқан  қаласында  құрылады 

деп күтілуде. 

 

Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  эко-

номика  министрі  Қуандық  Бишімбаев 

аударымдарсыз  қоғамдық  кірістер  20- 

17, 2018  жəне  2019  жылдары  тиісінше  

4,3 трлн. теңге (12,6 млрд. доллар), 4,5 

трлн.  теңге  (13,3  млрд.  доллар)  жəне 

4,8  трлн.  теңгені  (14,2  млрд.  доллар) 

құрайтын болады деп хабарлады. Сон-

дай-ақ,  «Нұрлы  жол»  бағдарламасын 

қаржыландыру үшін 441,6 млрд. теңге 

(1,28  млрд.  доллар)  жұмсалатын  бола-

ды деп атап өтілді. 

 

Қоғам жəне мəдениет 

 

 

Жапонияға  ресми  сапары  барысында 

Қазақстан  Республикасы  Президенті 

Нұрсұлтан  Назарбаев  ядролық  қарудан 

азат əлемді құруға зор үлес қосқаны үш- 

ін «Хиросима қаласының айрықша құр- 

метті азаматы» атағы берілді. 

 

Əзірбайжан  «SOCAR»  мемлекеттік  мұ-

най  компаниясы  Каспий  теңізінде  жер 

сілкінісінен  туындаған  техникалық  мə-

селелерге  байланысты  «Гюнешли»  мұ-

най  кен  орнындағы  №10  платформада 

қызметкерлер  қауіпсіз  жерге  көшірілді. 

Еденнің  кейбір  бөліктерінің  дəнекерле- 

нген жіктен ажыратылғаны жəне қазіргі 

уақытта  жөндеу  жүріп  жатқаны  мəлім-

делді. 

 

Өзбек  Əуе  Жолдарының  басты  атқару-

шы директоры Валерий Тян 2017 жыл-

дың бірінші жартысынан бастап Өзбек-

стан  мен  Тəжікстан  арасындағы  рейс-

тердің  қайтадан  жалғасатынын  хабар-

лады. 

 

Климаттың  өзгеруімен  күрес  жөніндегі 

Париж  келісімі  халықаралық  құқық 

аясында қарастырыла бастады. Əлемнің 

парниктік  газ  шығарындыларының  тек 

2/3 бөлігін құраған 96 ел жаһандық жы-

лынуды  2  градусқа  дейін  төмендетуді 

көздеген  келісімді  ресми  түрде  қабыл-

дады. 

 

Қазақстан Республикасының Парламен-

ті Байқоңыр қаласының мəртебесi тура-

лы Қазақстан мен Ресей арасында 1995 

жылғы  23  желтоқсанда  жасалған  Келі-

сімге өзгертулер енгізу туралы хаттама-

ны ратификациялады. 

Саясат, сыртқы қатынастар жəне 

қауіпсіздік 

 

 

Дайындағандар:  Лидия Пархомчик, Айча Шимшек, Данияр 

Нурбаев. 

 

Meiramgul Issayeva