А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
124
125
быс жылдамдығынан үш есе артық асқынжылдамдықпен (1 км/сек шамасында)
ұшқан ұшақтың тежелу температурасы ~400
0
С-қа, ал ғарыштық ұшу аппараты
ғарыштан Жер атмосферасына
1-ғарыштық жылдамдықпен (8 км/сек) енген
кезде тежелу температурасы ~8000
0
С-қа дейін көтеріледі.
Температурасы артқан газ аймағынан жылу қозғалыстағы денеге беріледі, яғни
аэродинамикалық қыздырылу жүзеге асады. Аэродинамикалық қыздырылудың екі
түрі болады, олар
конвекциялық және радиациялық қыздырылу. Конвекциялық
қыздырылу молекулалық жылуөткізгіштік арқылы ыссы шекаралық қабаттан де-
неге беріледі. Ұшу жылдамдығы ~5000 м/сек-қа жеткен кезде соққы толқынының
артындағы температураның шамасы газ энергия бөліп шығаратын мәнге қажет
энергия алатын болады. Жоғары температуралы аймақтан энергияны сәулелік
тасымалдау салдарынан дененің беті радиациялық қыздырылуға ұшырайды. Жер
атмосферасында 1-ғарыштық жылдамдықпен ұшу кезінде радиациялық қыздырылу
конвенциялық қыздырылудан кем болады. 2-ғарыштық жылдамдық (11,2 км/сек)
кезінде бұлардың мәндері теңеседі. 13–15 км/сек жылдамдықпен нысандар Жерге
қайтып оралу кезінде радиациялық қыздырылу басым болады.
АЭРОСТАТИКА (грекше «аэр – ауа» + «статос – қозғалмайтын») –
гидроаэромеханиканың газ тәрізді орталардың тепе-теңдігін, негізінен атмосфера-
ны зерттейтін саласы. Іс жүзінде сығылмайтын сұйықтардың тепе-теңдік заңдарын
қарастыратын гидростатикадан айырмашылығы – аэростатика сұйықтардың
сығылғыштығынан әлдеқайда артық болатын ауаны және өзге газдарды
қарастырады. Аэростатиканың негізгі мәселесі – атмосфера қысымының биіктікке
тәуелділігін, сонымен қатар ауада жүзетін денелерде демеуші (ұстайтын) күштерді
зерттеу болып табылады. Аэростатиканың заңдары көбінесе атмосфераның тепе-
теңдігін және
ауада ұшу теорияларын зерттеуде қолданылады.
126
127
ӘДІС – белгілі бір мақсатқа жету тәсілі, нақты мәселені шашу; шындықты
тану амалдарының жиынтығы. Ғылыми әдістің негізгі мақсаты объективтік
ақиқатты ашу. Әдістің негізіне айғақталған білімдер (ұғымдар мен түсініктер және
заңдылықтар) жүйесі жатады.
Аналогия әдісі – кез келген үрдісті (процесті) зерттемекші үрдіс ретіндегі диф-
ференциалдық теңдеумен сипатталатын үрдіспен алмастыру тәсілімен зерттеу әдісі.
Векторлық диаграммалар әдісі – гармониялық тербелістерді векторлар
арқылы өрнектеу тәсілімен әлгіндей бірнеше тербелістерді қосу әдісі.
Дебай – Шеррер әдісі – монохромат рентген сәулелерін зерттеу әдісі. Бұл әдісті
1916 голланд физигі Петер
Дебай (1884–1966) мен швейцар физигі Пауль
Шеррер
(1890–1970) қолданған.
Интерференциялық контраст әдісі – нысан (объект) арқылы өткен және
өтпеген жарық толқындарының интерференциялары негізінде микроскопиялық
нысандардың (объектілердің) кескіндерін шығару әдісі.
Күңгірттелген өріс әдісі – бөлшектерді бақылау бағыты жарықталу бағытына
перпендикуляр бағытта болған кездегі бақылау әдісі.
Таңбаланған атомдар әдісі – кез келген үрдіске (процеске) қатысушы заттардың
атомдарын олардың радиоактивті изотоптарымен алмастырылатын зерттеу әдісі.
Үйлесу әдісі – ядролық физиканың бірмезгілде жүзеге асатын оқиғалардың
белгілі тобын бөліп алу ғылыми-тәжірибелік әдісі.
Фазалық контраст әдісі – жарық толқынының нысаннан (объектіден) өтуі
кезіндегі айырмашылықтарды тіркеу негізінде микроскопиялық нысандардың
кескіндерін шығару әдісі.
ӘЙНЕК, б е й о р г а н и к а л ы қ – әйнектүзуші компоненті (әдетте кремний,
бор, алюминий, фосфор, титан т.б. тотықтары) және металдар (литий, калий,
натрий, магний, қорғасын т.б.) тотығы балқымылардың салқындатылуы кезінде
түзілетін мөлдір (түссіз немесе боялған) морт материал.
ӘЙНЕКТӘРІЗДІ КҮЙ – заттың асасалқындатылған балқымаларының қатаюы
кезінде пішінделетін аморфты күйі. Әйнектәрізді күйдің балқымалы күйден
126
127
әйнектәрізді (әйнектелу) күйге ауысу қайтымдылығы өзге аморфты күйлерден
ерекшелігі болып табылады. Балқыманың тұтқырлығының біртіндеп артуы
заттың кристалдануына, яғни аз еркін энергиялы термодинамикалық едәуір
орнықты кристалдық күйге ауысуға кедергі келтіреді. Әйнектелу үрдісі (процесі)
температуралық аралықпен сипатталады. Заттың әйнектәрізді күйден кристалдық
күйге ауысуы
І текті фазалық ауысу болып табылады.
Әйнектәрізді күйдегі заттар орташа изотропты, морт, көп жағдайда мөлдір
(көрінетін сәуле, инфрақызыл сәуле, ультракүлгін сәуле, рентгендік және гамма-
сәулелер үшін). Әйнектәрізді күйдегі заттардың механикалық кернеулері мен
біртексіздігі қосарланып сынудың пайда болуына себепші болады. Іс жүзінде
барлық әйнек әлсіз люминесценциялық жарық шығарады. Әйнектәрізді күйдегі
заттар әдетте диамагнитті, кейбір тотықтардың қоспасы оны парамагниттік
затқа айналдырады. Арнайы құрылымды кейбір әйнектерден
ситаллдар (бір не-
месе бірнеше кристалдық фазалардан құралған материал) жасалады. Көпшілік
әйнек электрлік қасиеттері бойынша диэлектриктер (силикатты әйнек),
жартылайөткізгіштер және металдар да болады.
ӘЛСІЗ ӨЗАРАӘСЕРЛЕСУ –
қарапайым бөлшектер арасындағы белгілі төрт
іргелі өзараәсерлесудің бірі. Әлсіз өзараәсерлесу тек күшті өзараәсерлесуден ғана
емес, электрмагниттік өзараәсерлесуден де едәуір әлсіз, бірақ гравитациялық
(тартылыстық) өзараәсерлесуден күшті.
Өзараәсерлесудің күші туралы осы әсерлер тудыратын үрдістердің (процестердің)
жылдамдықтары бойынша пікір айтуға болады. Әдетте қарапайым бөлшектер
физикасында –1 ГэВ энергия кезіндегі үрдістер арасындағы жылдамдықтар өзара
салыстырылады. Әлгіндей энергиялы күшті өзараәсерлесу үрдісі –10
–24
секундта,
электрмагниттік үрдіс –10
–21
секундта өтеді. Әлсіз өзараәсерлесуге тән үрдістер уақыты
қарапайым бөлшектер әлемінде өте баяу өтеді. Өзараәсерлесудің өзге бір сипаттама-
сы заттар бөлшектерінің еркін жол ұзындығы. Күшті өзараәсерлесуші бөлшектерді
(адрондарды) қалыңдығы бірнеше ондаған сантиметр темір плитамен ұстап қалуға
болады, ал әлсіз өзараәсерлесуші нейтрино ешқандай соқтығысуға ұшырамай
қалыңдығы миллиард километрдей темір плитадан өте шығады. Бұдан да әлсіз
гравитациялық өзараәсерлесу күші –1 ГэВ энергия кезінде әлсіз өзараәсерлесуден 10
33
есе аз болады. Бірақ та күнделікті тұрмыста гравитациялық өзараәсерлесу әлсіз өзара
әсерлесуден маңызды. Бұл жайт гравитациялық өзараәсерлесудің электрмагниттік
өзараәсерлесу секілді әсер ету радиусы шексіз үлкен болады; сондықтан, мысалы,
Жер бетіндегі денелерге Жердің құрамындағы атомдардың барлығының тарапы-
нан гравитациялық тартылыс әсер етеді. Әлсіз өзараәсерлесудің әсер радиусы
соншалықты қысқа болғандықтан қазірге дейін өлшенбеген. Оның күтілген жуық
Ә
7
∑
ӘДІС - ӘСЕР КВАНТЫ
