13
ЕЛЕУЛІ ЖАҢАЛЫҚ АШҚАН ФИЗИК-ҒАЛЫМДАР
Р.Бунзен Г.Камерлинг-оннес дж.Томсон Х.Лоренц
А.эйнштейн М.планк н.Бор э.Резерфорд
арасындағы байланыстар ықтималдық сипатта болады. 1859 ж. ағылшын физигі
Джеймс
Максвелл (1831 – 1879) физикаға алғаш болып ықтималдылық
түсінігін енгізе отырып, молекулалардың жылдамдықтары бойынша таратылу
заңын айғақтады. Австриялық физик Людвик
Больцман (1844 – 1906) газдардың
кинетикалық теориясын тұжырымдады. Американ физигі Джозайя Гиббстің
(1839 – 1903) ғылыми жұмыстарымен
классикалық статистикалық механика
аяқталған (1902 ж.).
ХІХ ғасырдың 2-жартысында Максвеллдің
классикалық электрдинамика-
ны тұжырымдауымен электрмагниттік құбылыстарды зерттеу жұмыстары тамам-
далды. Электрмагниттік өзараәсерлесу жылдамдығы таралуының жарық сәуленің
таралу жылдамдығымен тең шектеулі болуы Максвелл теориясының маңызды
нәтижесі болды. Неміс физигі Генрих
Герцтің (1857 – 1894) электрмагниттік
толқындарды тәжірибе жүзінде ашуы (1886 – 1889) Максвелл теориясы
қорытындысының дұрыстығын растау болды. Максвелл теориясы жарық
сәуленің электрмагниттік табиғаты болатынын айғақтады. Осылайша оп-
тика электрдинамиканың бір саласына айналды. 1899 ж. орыс физигі Петр
Ле-
бедев (1866 – 1912) тәжірибе жүзінде
жарық сәуленің қысымын айғақтап, оны
өлшеген. Жарық сәуленің қысымы болатынын Максвелл теориясы алдын ала
болжаған болатын. 1895 ж. орыс физигі Александр
попов (1859 – 1906) алғаш
болып электрмагниттік толқындарды
сымсыз байланыс мақсатында пайдаланды.
14
ЕЛЕУЛІ ЖАҢАЛЫҚ АШҚАН ФИЗИК-ҒАЛЫМДАР
1859 ж. неміс ғалымдары Густов
Кирхгоф (1824 – 1887) пен Роберт Бунзен
(1811-1899)
спектрлік талдаудың (анализдің) негізін салды. 1908 ж. голланд
физигі Гейке
Камерлинг-оннес (1853 – 1926)
гелий газын сұйылтқан. Бұған
дейін бүкіл газдар сұйытылған болатын.
1897 ж. ағылшын физигі Джозеф
Томсонның (1856-1940) электронды
ашуы физиканың дамытылуының жаңа кезеңі болды. Атомның қарапайым
емес, күрделі жүйе екені, оның құрамында электрондар бар екені айғақталды.
XIX ғасырдың соңында – XX ғасырдың басында голландтық теорияшыл фи-
зик Хендрих
Лоренц (1853 – 1928)
электрондық теорияның негізін қалады.
Ол қарапайым электрмагниттік үрдістерді (Лоренц-Максвелл теңдеулері) си-
паттайтын теңдеулерді қорытып шығарды, бұл теңдеулер жекелеген зарядты
бөлшектердің қозғалыстарын осы зарядтардың өздері тудырған электрмагниттік
өріспен байланыстырды.
XX ғасырдың басында электрдинамиканың
ньютонның классикалық
механикасының негізіндегі
кеңістік пен уақыт ұғымын түбегейлі қайта
қарастыру қажет болды. 1905 ж. теорияшыл физик Альберт
эйнштейн (1879 –
1955) кеңістік пен уақыттың жаңа ілімі – жеке
арнайы салыстырмалық теорияны
тұжырымдады. 1916 ж. Эйнштейн кеңістіктің, уақыттың және тартылыс күштерінің
физикалық теориясы –
жалпы салыстырмалық теорияны тұжырымдады. Бұл
теория тартылыс теориясының жаңа кезеңінің басталуы болды.
Л.де Бройль п.дирак М.Лауэ К.Андерсон
я.Френкель В.Гейзенберг Л.неель Л.Ландау
15
ЕЛЕУЛІ ЖАҢАЛЫҚ АШҚАН ФИЗИК-ҒАЛЫМДАР
ХІХ – ХХ ғасырлар шекарасында физика ғылымында
кванттық теорияның
пайда болуымен әрі оның дамытылуына байланысты, бұл ұлы өзгерістің
басы болды. 1900 ж. немістің теорияшыл физигі Макс
планк (1858 – 1947)
бұрынғы көзқарастағыдай
атом электрмагниттік энергияны үздіксіз түрде
шығармайтынын ескертіп, атом әлгі энергияны белгілі бір мөлшермен
квант-
пен тарататынын болжады. Бірақ Максвелльдің электрдинамикасына сәйкес
мұндай атом орнықсыз: электрондар дөңгелек (эллипстік) орбиталар бойынша
қозғалғанда үдеуге ұшырайды, сондықтан үздіксіз электрмагниттік толқындар
тарататын (шығаратын), яғни энергия шығындайтын болмақ, бірте-бірте ~10
-8
секунд уақытта ядроға жақындап, оған құлап түспек. Атомның планеталық моделі
классикалық физика аясында атомдардың тұрақсыздығына әкеп соқтырды. Осы
мәселені шешу үшін дат физигі Нильс Бор (1885 – 1962) атомдардың тұрақты-
лық күйлерінің болатындығын постулаттады, электрондар осы күйлерде бол-
ғанда сәуле шығармайды. Электрондар осындай бір күйден екінші күйге
ауысқанда энергия шығаратын (тарататын) немесе жұтатын болады. Атом
энергиясының үздікті болуы (дискреттілігі) ғылыми тәжірибе жүзінде дәлелденді
(Франк-Герц тәжірибесі, 1913 – 1914 жылдары).
1905 ж. А.Эйнштейн М.Планктың болжалын дамытып
электрмагниттік
энергияның да квантпен тұтылатынын болжады. Осы болжам негізінде
классикалық электрдинамика шешімін таптырмай келген
фотоэффектінің
п.Капица н.Басов А.прохоров Ч.Таунс
п.Кюри М.Склодовская-Кюри Ф.Содди дж.Чэдвик
