А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
106
107
тартылыс күштерінің полярлануы пайда болады. Атомдардың полярлануы сыртқы
электр өрісінде жүзеге асырылады; нәтижесінде энергия деңгейлері ығысады, бұл
жайт қайта туған энергия деңгейлерінде өте маңызды, олар ыдырайтын болады
(Штарк эффектісі). Атом жарық сәуленің электрлік өрісінің әсерінен поляр-
лана алады; полярлану жиілік пен сыну көрсеткішіне тәуелді болады. Атомның
оптикалық сипаттамасының оның электрлік қасиеттерімен тығыз байланысы, оның
оптикалық спектрінен айқын байқалады.
Атомның магниттік қасиеттері сыртқы электрондарымен анықталады. Қа-
бықшалары электрондармен түгелдей толтырылған атомның магниттік моменті,
толық механикалық момент ретінде нөлге тең. Электрондармен түгелдей тол-
тырылмаған сыртқы қабықшалы атомның магниттік моменті нөлге тең емес;
мұндай атом парамагниттік атом болып табылады. Сыртқы магнит өрісінде
магниттік моменттері нөлге тең емес атомдардың бүкіл деңгейлері ыдырайтын
болады (Зееман эффектісі). Барлық атомдар сыртқы магнит өрісінің әсерінен
магниттік моменттері (индукцияланған момент деп аталған) пайда болатын диа-
магнетизм қасиетіне ие болады.
Қозған атом – атомның негізгі күйдегі энергиясымен салыстырғанда артық
энергиялы күйі.
Сутекке ұқсас атом – сыртқы қабықшасында бір ғана электроны болатын атом.
Дүмпулік атом, т е б у л і к а т о м – ядросы радиоактивтік түрлену кезінде атом
орналасқан ортаның бөлшектерінің жылулық қозғалыс энергиясынан айтарлықтай
артық энергия алған атом.
АТОМАРАЛЫҚ ӨЗАРАӘСЕРЛЕСУ – құрамына еркін және бір немесе әртүрлі
молекулалар, кристалдар енген атомдар арасындағы өзараәсерлесу. Атомаралық
өзараәсерлесулер коваленттік, иондық, металдық, сутегілік және ван-дер-ваальстік
түрлерге топталған. Осы аталғандардың алғашқы үшеуі химиялық байланыстар-
дың себептері болса, сутегілік байланыс молекулалар ішілік және әртүрлі мо-
лекулалар арасында екі теріс электрлі атомдар арасында оң электрлі Н атомы
болған жағдайда жүзеге асырылады; ван-дер-ваальстік атомаралық өзараәсерлесу
молекулааралық өзараәсерлесуді тудырады. Коваленттік, иондық және метал-
дық, атомаралық өзара әсерлесудің энергиясы ~10
2
кДж/моль, сутегілік байланыстың
энергиясы ~10–50 кДж/моль және ван-дер-ваальстік энергия ~0,1–1 кДж/моль.
Коваленттік атомаралық өзараәсерлесу көршілес атомдардың жұп элек-
трондарының ортақтастырылуынан туындайды. Бұл әсерлесу көбінесе
алмасу
әсерлесуі деп аталған. Бұл әсерлесу жай газдардың (Н
2
, СІ
2
) молекулаларының,
әртүрлі қосылыстардың (Н
2
О, NН
3
), көптеген органикалық молекулалардың
(СН
4
, Н
3
С–СН
3
) түзілуіне себепші болып табылады.
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
106
107
Иондық атомаралық өзараәсерлесу валенттілік электрондарды бір атом-
нан өзге атомға ауыстыруға және иондардың осы ауысулары нәтижесінде пайда
болған электрстатикалық өзараәсерлесуді тудырған. Бұл байланыс металдар мен
металойдтар қосылыстарына [(NaCI, CaCI
2
, AI
2
O
3
) және иондық кристалдарға
NaCI, C
s
CI] тән.
Металдық атомаралық өзараәсерлесу таза металлдар мен олардың қос-
паларының өзара байланысына және металл торында еркін қозғалатын өткізгіш-
тік электрондардың болуына тәуелді. Осы электрондар металдың оң зарядталған
атомдарымен өзараәсерлесіп бір-бірімен бірігеді. Осы әсерлесудің коваленттік
және иондық атомаралық өзараәсерлесуден өзгешелігі бұлар оқшауланбаған әрі
бағытталмаған.
Сутектік атомаралық өзараәсерлесу – электрлік теріс атомдар (электронға
«туыстас» атомдар. Мысалы О, N, F) аралығында Н атом болған жағдайда пай-
да болады. Н атомындағы электрон протонмен әлсіз байланысқан, сондықтан
электрондық тығыздық электрлік теріс атоммен араласқан. Осының нәтижесінде
протон «жалаңаштанатын» болады және О... О, О...N атомдардың жақындасуына
кедергі келтірмейді, осы атомдардың арасы Н-тің атомы жоқ болған кездегіден
гөрі жақын бола түспек.
Ван-дер-Ваальстік атомаралық өзараәсерлесу – атомдардың электрондық
қабықшаларының қайтадан жабылуы және дисперстік тартылысы салдарынан
болатын тебілулердің жиынтығы. Атомдар өзара жақындасқанда қарама-қарсы
бағытталған спинді атомдар бірінен-бірі тебіледі. Электрондараралық тебілулер
нәтижесінде өзараәсерлесетін екі атом ядросы арасындағы кеңістіктегі электрон-
дық тығыздық кемитін болады, осы жайт ядроаралық тебілулер энергиясын арт-
тырады. Сонымен, атомдардың ван-дер-ваальстік тебілулері олардың жақында-
суы кезіндегі электрондардың тебілулерінен және ядролардың электрстатикалық
тебілулерінен, электрондардың өзараәсерлесулерінің салдарының жиынтығы
болады. Ван-дер-ваальстік атомаралық өзараәсерлесу нақты газдардың идеал газ-
дардан айырмашылығының себебі болған.
АТОМ БОМБАСЫ (грекше «бомбас – қатаң шуыл») – ядролық зарядпен
жарақталған бомба. Жарылыс әсері өте күшті қиратқыш қару. Онда уран-235 не-
месе плутоний-239-дың өздігінен өтетін тізбекті ядролық реакция пайдаланыл-
ған. Бұл бомбаның негізгі бөліктері – ядролық заряд, жарғыш (қопарғыш) құрылғы
және бомба қабықшасы. Ыдырайтын зат зарядының кризистік массадан артық
массасы қопарылыс тудырылғанша кризистік массадан кем екіге бөлініп бір-бі-
рінен оқшау тұрады. Бомба жарылатын кезде жарғыш құрылғы оқшау тұрған екі
