қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
558
559
соқтығысушы 1 ГэВ энергиялы электрондар шоғы үшін
ࣟ
uо
= 2 ГэВ; бір ғана
қозғалмайтын электрон кезінде дәл осындай эффектілі энергиялы соқтығысуда
соқтығысушы электронның энергиясы
ࣟ
=
ࣟ
uо
/2
ࣟ
о
≈ 4000 ГэВ
болуы қажет.
Қарама-қарсы бағытта келіп соқтығысушы протондар үшін (
ࣟ
о
≈ 1 ГэВ), мысалы
ࣟ
= 70 ГэВ энергиялы (Ресейдегі Серпухов қаласындағы протондар үдеткішінің
энергиясы 76 Гэв),
ࣟ
uо
=140 ГэВ, тыныштықта тұрған протонның соқтығысуының
эффектілік энергиясы 140 ГэВ-ке тең болу үшін соқтығысушы протонның
зертханалық жүйедегі энергиясы
ࣟ
=10 000 ГэВ-ке тең болуы қажет. Сол себепті
әдеттегі қозғалмайтын нысаналы үдеткіштер асажоғары энергиялы қарама-қарсы
бағытты шоқтар жүйесімен бәсекелесе алмайды.
Қарама-қарсы бағытты шоқтар жүйесінің бір кемшілігі – шоқтар қарқындылығы
(шоқтағы бөлшектер саны) қозғалмайтын нысаналы жүйедегі шоқтардікінен
екінші реттік бөлшектердің энергиясында ұтылыс болады, себебі екінші реттік
бөлшектердің энергиясы соқтығысушы алғашқы реттік бөлшектердің энергия-
сынан артпайды. Сондықтан қарама-қарсы шоқтар жүйесі дәстүрлі үдеткіштерді
алмастыра алмайды, тек оларды толықтыра түспек.
Магниттік өрісте орнатылған әдеттегі үдеткіште үдетілген зарядты бөлшектер
жинақтауыш сақинаға – сақиналы вакуумды камераға жіберіледі. Магниттік өрісті
әдетте тіктөртбұрышты аралықтармен (магниттік өрісі жоқ) бөлінген секторлы
магниттер тудырады. Соқтығысушы бөлшектердің зарядтарының таңбаларының
әртүрлі [мысалы, е
-
е
+
, р
р
�
(мұндағы
р
�
– антипротон) немесе бірдей (мысалы,
е
–
е
–
, рр) болуына тәуелді түрде қарама-қарсы бағытты шоқтар жүйесінде бір не-
месе екі жинақтауыш сақина болады, шоқтар алдын ала (жинақтауыш сақинадағы
инжекцияға дейін) синхротондарда немесе синхрофазотрондарда, сондай-ақ
сызықтық үдеткіштерде жүзеге асырылады. Инжекциядан кейін бөлшектердің
қосымша үдетілуі мүмкін.Электрон-позитронды және протон-протонды
жинақтауыш қондырғылардың типтік сұлбалары 1- және 2
-сызбаларда көрсетілген.
Қарама-қарсы бағытты шоқтардың соқтығысу қондырғылары 1956 жылдан
бастап қолданылған. Американ физигі Дональд
Керст (1911 – 1993) бөлшектерді
үдету үшін қарама-қарсы бағытты шоқтардың соқтығысу идеясын ұсынған.
ҚАРА ДЕНЕ – кейде
абсолют қара дене осылай да аталады.
ҚАРА СӘУЛЕ – абсолют қара дененің жылулық сәулесі. Тепе-теңдік сәуле
болып табылады. Сәуле шығарушы заттардың табиғатына тәуелді емес және оның
температурасымен анықталады. Қара сәуле
Планктің сәуле шығару заңына, Сте-
фан – Больцманның сәуле шығару заңына және басқа жылулық сәуле шығару
заңдарына бағынышты.
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
558
559
ҚАРМАУ, ф и з и к а д а – қарапайым бөлшекті ұстау, жұту мағынасында
қолданылатын ұғым.
К-қармау – атом ядросының өзіне жақын орбитадан – К-қабықшадан электрон-
ды ұстап қалуы.
Радиациялық қармау – атом ядросының нейтрон жұтуы, осының нәтижесінде
пайда болған ядро гамма-квант немесе ішкі конверсия электрондарын шығару
арқылы
қозған күйден негізгі күйге ауысуы.
Электрондық қармау – атом ядросының электрондық қабықшадан өзіне жақын
орналасқан қабықшаның біреуінен
электрон жұтуымен бір мезгілде нейтрино
шығаруы (таратуы).
ҚАТАЮ – заттың сұйық күйден кристалдық (қатты) күйге
фазалық ауысуы;
кристалдану дегенмен бірдей ұғым.
ҚАТТЫ ГЕЛИЙ – тек жеткілікті жоғары температура кезінде ғана болатын
кристалл күйіндегі гелий.
4
Не-тің үш тұрақты: 25 атм қысымнан (2,5 МПа) қысым
кезінде гексагоналды тығыз топтастырылған;
4
Не-тің күйлер диаграммасының
жіңішке (тар) аймағында 1,46–1,77 температура аралығында балқу қисығына
қосылған кубтық көлемдік орталықтандырылған, Т>14,9 К температура және
қысымдары >105 МПа (1050 атм) кезіндегі кубтық жағы ортақтандырылған
кристалдық түр өзгерісі (модификациясы) белгілі. Қатты гелийге аз тығыздық
(0,19 г/см
3
) және жоғары сығылғыштық (3,5·10
-8
Па
-1
) тән. Қатты гелийдің
механикалық қасиеттері зерттелген кезде
пластикадағы жоғары, деформациялық
ығысуы кезіндегі аққыштықтың шегі 10
3
Па болған. Қатты гелийдің оптикалық
қасиеттері бойынша, сұйық гелийдің қасиеттеріндей. Қатты гелий –
диэлектрик,
электрлік беріктілігі 10
7
В/см. Қатты гелийдің ерекшелігіне Дебай температура-
сы мәнінің салыстырмалы төмендігін (
θ
В
=25 К) және салыстырмалы түрде жы-
лулық тербелістерінің ангармонизмін жатқызуға болады. Осыларға қоса қатты
гелийде сұйық гелийдегідей қоспалар іс жүзінде ерітілмейді, тек
3
Не-дің жеңіл
изотопы ғана бұған қосылмайды.
3
Не-тің де кристалдық үш түр өзгерісі бар.
Физикалық қасиеттері қатты
ң
Не-дікіне ұқсас.
ң
Не-ден айырмашылығы
3
Не
ядросының спині
І=1/2.
Т<1 мК кезінде қатты
3
Не – антиферромагентик.
ҚАТТЫ ДЕНЕ – заттардың тепе-теңдік қалпының айналасында (төңірегінде)
сәл ғана тербеліс жасайтын тұрақты пішінімен және атомдарының өздеріне
тән жылулық қозғалыстарымен сипатталатын агрегаттық күйі. Қатты денелер
кристалдық және аморфты денелер деп екіге ажыратылған. Кристалдардың
атомдары тепе-теңдік қалпында кеңістіктік периодтылықпен орналасуымен сипат-
талады.
Аморфты денелерде атомдар ретсіз (хаос) орналасқан нүктелер
