АнЫҚтамалық энциклопЕдИя Алматы 2015 1-ТоМ

Ғарыштық  сәулелердің  Жер  атмосферасымен 

өзараәсерлесу  сұлбасы:  жоғары  энергиялы  (р) 

алғашқы  реттік  ядро  (әдетте  протон)  атмо- 

сфералық азоттың немесе оттектің ядроларын 

қиратады, осының нәтижесінде екінші реттік 

бөлшектер тасқыны пайда болады, осы тасқын 

шартты түрде үш құраушыға: электронды-фо- 

тонды  (1),  мю-мезонды  (2)  және  нуклонды  (3) 

құраушыға ажыратылады

гиялы бөлшектер ғана Жердің айнала-

сына енеді. Осы эффект 

геомагниттік 

қырқылу деп аталған. 

Ғарыштық  сәулелердің  жоғары 

энергиялы протондар мен және басқа 

ядролар  Жер  атмосферасына  ен-

генде  ауа  атомдарының  ядролары-

мен  (негізінен  азот  пен  оттегінің) 

соқтығысады. 

Өзараәсерлесудің 

нәтижесінде  ядролар  ыдырап 

бірнеше  қарапайым  тұрақсыз 

бөлшектер түзіледі. Атмосфераның 

қалың қабатының 

төменгі бөлігінде 

екінші  реттік  сәулелер  пайда 

болады.  Осы  сәулелер  ядролық-

активті, мюондық және электрондық-

фотондық  құраушылары  болатын 

сәулелерге  ажыратылған.  Алғашқы 

реттік бөлшектер ауа атомдары ядро-

ларымен  өзараәсерлесуі  кезінде 

белгілі  қарапайым  бөлшектердің 

барлығы  туындайды,  олардың  ара-

сында π-мезондардың (зарядты және 

бейтарап) маңызы үлкен. π-мезондарға 

(оң  және  теріс)  ыдырап  үлгермеген  нуклондар  екінші  реттік  ядролық-активті 

құраушыларды түзеді. π-мезондар (оң және теріс) ыдырағанда мюондық және 

нейтронолық құраушылар пайда болады. Электрондық-фотондық құраушылар 

π°=мезондардың (нөл-пи-мезондар) ыдырауының нәтижесінде түзіледі.

Күннің  ғарыштық  сәулелерінің  Галактикалық  ғарыштық  сәулелерден 

айырмашылығы ол Күннің хромосфералық оталуы кезінен кейін пайда бола-

ды.  Күннің  ғарыштық  сәулесінің  бөлшектерінің  энергиясы  Галактикалардың 

сәулелерінің энергияларынан аз болады. Күннің ғарыштық сәулесінің «жасы» 

бірнеше  тәулікке  созылады.  Ғарыштың  сәулелердің  жасы  ~3·10

–7

  жылға  тең. 

Күннің ғарыштық сәулелері ағынының артуы 

ионсферада қосымша иондалуды 

тудырады, осы жайт қысқа толқынды радиобайланысқа бөгеуіл келтіреді және 

ол байланысты «үзіп» тастайтын болады. Күннің осы сәулесі ғарыштық ұшулар 

үшін де қауіпті болады.

Ғ

8

∑

ҒАЖАП БӨЛШЕКТЕР – ҒАРЫШТЫҚ СӘУЛЕЛЕР

237

ДАҚ, к а т о д т ы қ – солғын разрядтың доғалық разрядқа ауысуы негізінде 

катодтың бетінде пайда болатын жарқырауық дақ.

Д’АЛАМБЕР ПРИНЦИПІ (латынша «принсипиум – бастамасы, негізі») – 

динамиканың негізгі принциптерінің бірі, бұл принцип бойынша, егер механикалық 

жүйенің нүктелеріне әсер етуші берілген (активті) күштерге және байланыстарға 

әсер етуші реакцияларға инерциялық күштер қосылатын болса, онда күштердің 

теңгерілген жүйесі пайда болады. 1743 жылы француз математигі Жан 

Д’Аламбер 

(1717–1783) ұсынған. Бұл принцип F

i 

+ N

i 

+ J

i 

= 0 өрнегі түрінде жазылады, мұндағы 

F

i

 

– i

 

нүктесіне әсер етуші активті күш, N

i 

– байланыс нүктесіне түсірілген реакция, 

J

i 

– инерция күш.

Д’АЛАМБЕР-ЛАГРАНЖ ПРИНЦИПІ – механиканың негізгі принциптерінің 

бірі, динамика мен статиканың есептерін шешудің жалпы әдісін қалыптастыратын 

принцип; 

мүмкін болатын орын ауыстыру принципі мен Д’Аламбер принципін 

біріктірген.

 Егер механикалық жүйенің нүктелеріне әсер етуші активті күштерді F

i

 

инерция күшімен J

i

 біріктіресе, онда Д’Аламбер

-Лагранж принципіне сәйкес идеал 

байланысы болатын механикалық жүйенің қозғалысы кезінде әрбір уақыт мезетінде 

активті күштердің қарапайым жұмыстарының 

ߜܣ

௜

௔

 

 және

 инерцияның қарапайым 

жұмыстарының ߜܣ

௜

௨

 

  кез  келген  мүмкін  болатын  орын  ауыстыру  жүйелерінің 

қосындысы  нөлге  тең  болады.  Д’Аламбер

-Лагранж  принципі  математикалық 

формула түрінде мынадай теңдікпен өрнектеледі:

���

�

�

� ��

�

�

� � �

 

  немесе 

(

)

cos

cos

0.

i

i

i

i

i

F

J

s

α

β δ

+

=

∑

Мұндағы 

ߜݏ

௜

 

 – жүйенің мүмкін болатын орын ауыстыру нүктесінің шамасы, α

і

 

және β

і 

– сәйкес күштермен және мүмкін болатын орын ауыстыру бағыттарының 

арасындағы  бұрыштар,  J

i

  =  –m

i

w

i

  –  инерция  күштері,  мұндағы  m

i

  –  жүйе 

нүктелерінің

 массалары, w

i

 – олардың үдеулері. Д’Аламбер-Лагранж принципінің 

артықшылығы идеал байланысы болатын жүйенің қозғалысын теңдеуге белгісіз 

реакция байланысын ендірмей-ақ зерттеуге мүмкіндік туғызған.

Д’АЛАМБЕР-ЭЙЛЕР ПАРАДОКСЫ (грекше «парадохос – күтпеген, ға- 

жап») – гидродинамиканың тұтқырлығынан құйындатылудан және жылдамдық-