Алматы экономика және статистика академиясы «Сібір бизнес, басқару және психология институты» мемлекеттік емес жоғары кәсіпкерлік білім беру мекемесі

169 
 
Қазiргi уақытта Қазақстанда қолданылып келген табыс салығының конструкциясы 
салық  салу  объектiсi  ретiнде  жылдық  жиынтық  табыс  пен  бекiтiлген  шегерiмдер 
арасындағы  айырмашылық  болып  есептелген  салық  салынатын  табысты  қарастырады. 
Корпорациялық  табыс  салығын  алудың  iс  жүзiндегi  механизмiде  кемшiлiктерден  кенде 
емес. 
Бiздiң  ойымызша,  шегеруге  жататын  шығыстар  мәселесiн  қайта  қарау  керек. 
Қазiргi уақытта жылдық жиынтық табыстан шегеруге ӛндiрiске қолданылған және тозығы 
жеткен  тiркелген  активтердiң  амортизациялық  аударымы  жатады.  Амортизациялауға 
жататын  тiркелген  активтер  топтарға  амортизацияның  белгiленген  шектi  нормасы 
бойынша бӛлiнедi. 
Экономикалық  ӛсудi  отандық  кәсiпорындардың  тиiмдiлiгiн    кӛтерусiз  және 
елiмiздiң  барлық  техника-экономикалық  базасын  жаңартусыз  қамтамасыз  ету  мүмкiн 
емес.  Бұл  процестiң  құрамдас  бӛлiгiнiң  бiрi  –  амортизация,  оны  дұрыс  қолдану 
кәсiпорынның  қаржылай  жағдайын  жақсартуға  және  директор  мен  үкiметтiң  ӛзара 
түсiнушiлiгiн нығайтуға ықпал жасайды.  
Амортизация шығыстар құрылымына кәсiпорын табысына әсер етедi,  жеке меншiк 
инвестицияның басты кӛзi болып табылады. 
Қазiргi  уақытта  кәсiпорындар  балансында    амортизация  мен  меншiкке  салынатын 
салық  есептелетiн  30-60  пайыз  әрекет  етпейтiн  негiзгi  қорлар  бар.  Нәтижесiнде,  ӛндiрiс 
шығындары  ӛседi,  шығын  құрылымы  кеңейедi.  Ӛндiрiс  кӛрсеткiштерiн  анықтағанда, 
негiзгi қорлар құнын, ӛнiм ӛндiруге қатысу әдiстерi жетiлмегенiн кӛруге болады. 
Тiркелген  активтер  ӛз  құндарын  амортизация  арқылы  ӛнiмге  аударатын 
болғандықтан,  жұмыс  жасап  және  тоқтап  тұрған  активтердiң  бағасы  бойынша  есебiн 
реттеу керек. 
Амортизация  жұмыс  iстемейтiн  қорға  аударылса,  шығындар  құрамына  бұрмалау 
жасайды.  Амортизациялық  аударым  неғұрлым  кӛп  болса,  соғұрлым  табыс  аз  болады. 
Табыс  аз  болса,  онда  салық  та  аз  тӛленедi.  Сондықтан    жұмыс  iстемейтiн  мүлiктi 
консигнацияға қою керек те, ол оған амортизация есептеулер құнын бередi. 
Амортизациялық  саясаттың  ең  бiр  активтi  құралдарының  бiрi  негiзгi  қорларды 
қайта бағалау болып табылады. Бұрын ол жылына 10-12 рет жасалатын, ал қазiр жылына 
бiр  рет  жасалады.  Бағаны  қайта  есептеуге  оған  бақылау  жасауға  кӛп  күш  пен  үлкен 
қаржылар жұмсалады.  
Тiркелген  активтердi  қайта  бағалау  амортизациялық  қордың  инфляциядан  зиянын 
толықтырмайды,  тек  азайтады.  Машинаның  қайта  бағаланған  тозуы  амортизациялық 
аударымға кiргiзiлмейдi. Активтердi қайта бағалағаннан кейiн, барлық кәсiпорындар мен 
ұйымдар  жалпы  пайдасыз  қалады,  ӛйткенi  оның  ауқымды    бӛлiгi  амортизациялық 
аударымға  жiберiледi,  сонымен  қатар  заңды  тұлғалардан  табыс  салығы  базасын  кемiте 
отырып, мемлекеттiк бюджет табысын азайтады.  
Активтердi  қайта  бағалауды  уақытылы  ӛткiзiп  тұру  олардың  құнын    айтарлықтай 
ӛсiрдi.  Мұнда  алдыңғы  бағалаудағы  қателiктер  әрбiр  келесiне  кӛбейтiледi.  Осыған 
байланысты,  бiздiң  кӛзқарасымызға  қарай,  республикада  амортизациялық  жаңа  жүйесi 
жасалуы  қажет.  Ол  шетелдердiң  негiзгi  қорлардың  жағдайына  талдау  жасаудың  және 
олардың  құнын  қайта  бағалау,  шаруашылық  субъектiлердiң  қаржылай  жағдайының 
негiзiнде  тәжiрибе  алу.  Осыдан  амортизациялық  аударылымдардың  есебiн  жүргiзу 
тәртiбiн республкадағы бухгалтерлiк есеп жүйесiмен ұштастыру қажет. 
Залалдарды  болашақ  кезеңдегi  жылдық  жиынтық  табыс  есебiнен  кӛшiру  тәртiбi 
қайта  қарауды  талап  етедi.  Мемлекет  пен  салық  тӛлеушiнiң  мүдделерiн  ескеру  қажет, 
залалдарды  шегеру  салық  салынатын  базаны  азайтады  және  табыс  салығы  сомасына 
тiкелей әсер етедi[4].  
Мемлекеттiң  салық  заңдылығына  сәйкес  заңды  тұлғалардан  табыс  салығын  тӛлеу 
тәртiбi аванстық тӛлемдер негiзiнде жүзеге асады. Мемлекет салық тӛлеушiнi салық жылы 
үшiн  ӛз  табысының  ӛлшерiн  анықтауға  оның  негiзiнде  тӛлейтiн  салық  мӛлшерiн 

170 
 
анықтауға,  жылдық  салық  сомасын  бiрдей  12  бӛлiкке  бӛлiп,  айға  аванстық  тӛлемдердi 
анықтауға мiндеттейдi. Мұнда  табыстың iс жүзiнде алынғаны есепке алынбайды. Мұндай 
жағдайда,  салық  алудың  еңгiзiлген  тәртiбi  мемлекет  үшiн  тиiмдi,  бiрақ  салық  тӛлеушi 
мүддесiн қанағаттандырмайды. Экономиканың тұрақсыздығы мен айқын болмауы болжас 
табыстың  есебi  әрдайым  шамамен  алынады,  субъектiнiң  мемлекет  алдындағы 
жауапкершiлiгiн ақтамайды. Айына табыс таппасақ та, аванстық тӛлемдi тӛлеуге мiндеттi. 
Осы  салық  түрiнен  бұрын  қолданылған  ағымдағы  тӛлемдер  тәртiбi  кәсiпорын 
жұмысының аралық нәтижелерiн есепке алуға мүмкiндiк жасайтын.  
Келесi  кезең  алдын-ала  есептердi  тапсыру  болып  табылады:  25  ақпанында,  25 
мамырда, 25 тамызда, 25 қарашада. 
Алдын-ала есептер, бiрiншiден, болжамдағы салықтың сомасы бойынша аванстық  
тӛлемнiң сәйкес келуiне бақылау функциясын, екiншiден, салықты түзету құралы болып 
табылады. 
Егер салық тӛлеушi бiр жыл салық сомасын қалай болжаса, сол сомасы жыл сайын 
31  желтоқсанға  дейiн  тӛлеп  болуы  керек.  Сондықтан  заңды  тұлғаларға  табыс  салығын 
салудың қарастырылған мәселелерi салық салу механизмiн жетiлдiрудi талап етедi[5].  
Мемлекеттің экономикалық  саясатының бір аясы салық  саясаты болып табылады. 
Салық  салу  аясында  мемлекет  экономикалық  мәселелерді  ӛзінің  міндеттері  және  ӛзін 
ұстау  жӛніндегі  мәселелерді  ғана  әзірлеумен  айналысып  қоймай,  сонымен  қатар  ӛте 
ауқымды  әлеуметтік  және  саясат  тұрғысындағы  мәселелерді  шешуге    атсалысатын 
саясатты да жүргізеді. 
Бұл  жӛнінде  Елбасымыз  Н.Назарбаев  экономиканы  дамыту  үшін  «…таяудағы 
жылдарда біз назарымызды экономиканы нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды 
және  монетарлық  қатаң  шектеулер  жағдайындағы  ӛсу  мен  күшті  әлеуметтік  саясатқа 
аударамыз»,  -  деген  болатын[6].  Салық  саясатының  қағидалары  мемлекеттің  жалпы  
экономикалық  бағдарламасына  негізделеді  және  онымен  ӛте  тығыз  байланысты  болады. 
Экономикалық  бағдарламаны  әзірлеу  ісі  салық  саясатының  алға  қоятын    талаптарын, 
оның принциптерін ескере отырып жүзеге асырылады.  Салық саясатының ықпал ету аясы 
ӛте  ауқымды,  оның  реттейтін    қатынастары  әралуан  болғандықтан  оны  тек  қаржылар 
аясына жатқызуға болады деген кӛзқарас дұрыс емес. 
Ӛйткені,  салық  саясаты  талаптарымен  реттелген  кәсіпорын  мен  бюджет 
арасындағы  қатынастар  тек  кәсіпорын  мен  азаматтың  салықтық  міндеттемелерін  атқару 
сатысында ғана қаржылық қатынастарға айналады.  Салықтық қатынастардың қаржылық 
қатынастардан  айрықшалануы  салық  саясаты  бойынша  мемлекеттің  алдында  тұрған 
міндеттерді талдау кезінде кӛрініс табады.  
Мемлекеттің  салық  салу  құзыретін  шектеудің  тағы  бір  қажеттілігі  –  мемлекет 
салықтық  міндеттемелердің  атқарылуын    бақылай  отырып  коммерциялық  құпияларды 
біліп,  оларды  ӛз  пайдасына  пайдалануына  немесе  тӛлеушіге  жаңағы  коммерциялық 
құпияны дұрыс сақтай алмаған жағдайда  зиян-залал келтіруіне тосқауыл қою. 
Салық  саясатының  тағы  бір  елеулі  қыры  –  кеден  саясатымен  реттелетін  ӛзге 
мемлекеттермен  арадағы  қарым-қатынастарды  жандандыру.  Мемлекеттің  барлық  қажет 
тауарларды  ӛз  аумағында  ӛндіруге  талпынуы  ішкі  экономиканың  басқа  елдерде 
ӛндірілетін  ұқсас  туарлармен  бәсекеге  түсуін  тұйықтатуға  әкеліп  соғады,  яғни 
мемлекеттің  кеден  саясаты  экпортқа  нысаланған.  Салық  саясаты  мемлекеттің 
экономикалық  дамуымен тығыз байланысты.  Дүниежүзілік практика бойынша салықтар, 
салық салу жӛніндегі заңдарды-статустарды жоғарғы ӛкімет органдары қабылдайды. Бұл 
зағдар статустарда салықтардың объектісі, субъектісі, есептеу, тӛлеу тәртібі және мерзімі 
және т.б. белгіленеді. 
Ал салық ствкалары мен салық жеңілдіктері жӛніндегі мәселелерді оларды реттеу 
құралы ретінде пайдаланатын атқару-жарлық беру билігі органдары айқындайды.