Алматы экономика және статистика академиясы «Сібір бизнес, басқару және психология институты» мемлекеттік емес жоғары кәсіпкерлік білім беру мекемесі

122 
 
(сызықтық  әдісі  жеткілікті)  тәсілін  қолданған  жӛн.  Кондициялық  талаптарға  сай,  сүт 
шикізатын  дайындау  үшін  фермаларда,  не  болмаса  сүт  қабылдау  пункттерінде 
сыйымдылығы  100-3000  л   цилиндр  немесе  эллипс  тәріздес,  жылуоқшауланған 
тотықпайтын  болаттан  жасалған,  суықтық  агенті  циркуляцияланатын,  сүт  танктерін 
орнатады. 
Ірі қара мал, оның ішінде сауын сиырларын  ӛсіру  - мал шаруашылығының тиімді 
саласының  бірі.  Республика  жалпы  ішкі  ӛнім  құрылымында  ол  92%,  ал  түгел 
ауылшаруашылық ӛнімінің - 15%-нан артық орын алады. Соңғы жылдары сүт ӛндірісінің 
кӛлемі артқанымен, сиыр сауу, сүтті алғашқы ӛңдеу, ұқсату, сақтау және тұтынушыларға 
ӛткізу  барысындағы  жӛнсіз  шығындар  азаймауда.  Республика  бойынша  сүт  ӛндірудің 
кӛлемі 
Алматы, 
Қостанай, 
Солтүстік 
Қазақстан 
және 
Ақмола 
облыстары 
шаруашылықтарында  арта  түсті.  Сондықтан,  сүт  және  сүт  ӛнімдерін  сапалы  түрде 
дайындаудың маңызы зор. 
Соңғы,  1999-2012  жылдары,  сүт  ӛндірудің  күрт  тӛмендеп  кетуіне  байланысты, 
кәсіпорындар  сақтау  мерзімі  ұзақ  –  сарымай,  ірімшік  және  құрғақ  сүт  ұнтағын  ӛндірді. 
Сол  себепті,  сүт  ӛңдейтін  кәсіпорын  рентабельдігі  5-7%-ға  дейін  тӛмендеп  кетті.  Оған 
басты себептердің бірі – сүт ӛнеркәсібінде моралдық және физикалық тұрғыдан ескірген 
жабдықтардың  қолданыста  болуы  (70%-ға  дейін).  Тек,  сала  еңсесі  кӛтерілуіне  орай,  бір 
ғана  Алматы  қаласының  ӛзінде  АҚ  «Агропродукт»,  АҚ  «РайымбекАгро»,  т.б. 
инновацииялық технологияларға негізделген, осы заманғы техникамен жабдықталған, ірі 
сүт ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындар  іске қосылды. 
Дегенмен,  сүт  ӛңдейтін  барлық  кәсіпорындарда,  ұсақ  не  ірі  екеніне  қарамай, 
экологиялық  мәселелердің  толық  шешілмегендігі  белгілі:  ӛнім  сапасының  ішкі  және 
сыртқы рынокта бәсекелестік деңгейін кӛтеру, сүт ӛндірісінің технологиялық регламентін 
қадағалау  және  сақтау,  термия-лық,  санитарлық-гигиеналық  параметрлерін  орнықтыру, 
ӛндірістің  қоршаған  ортаға  зиянды  әсерін  азайту  және  т.б.  Сүт  тағамдарының 
ассортиментін және сапасын ұлғайтуда әртүрлі биологиялық активті заттарды пайдалану, 
полифункциялы  қоспаларды  қосудың  рӛлі  ерекше.  Соның  нәтижесінде,  тауардың 
бәсекелестік  қабілетінің  экономикалық  құрамдас  кӛрсеткіші  -  ӛткізілген  сүт  ӛнімінің 
бағасы арта түседі. 
Нарықтық  экономика  жағдайында  адамзаттың  әртүрлі  ӛмірлік  қажеттілікке 
сұранысы шексіз бола тұра, ресурстың (қордың) шектеулі болатындығы белгілі. Адамдар 
бір  тауарды  екінші  тауарға  айырбастап,  ӛз  сұраныстарын  толығырақ  қанағаттандырады. 
Экономикалық  ресурс-тардың  тапшылығы,  сиректігі  қоғамдық  еңбектің  бӛлінуі  және 
ӛндіріс  салалары  мен  адамзат  тіршілігінің  мамандануына  әсер  етеді.  Осы  экономикалық 
жүйе  еңбектің  бӛлінісі  мен  салалардың  тереңдетілген  мамандануының  желісі  деп  білуге 
болады.  Нарық  сонымен  қатар,  осы  заманғы  шаруашылықаралық  қатынастардың  нашар 
және  жақсы  жақтарын  сипаттай  келе,  олардың  қалыптасуына  белсенді  әсер  етеді. 
Жоғарыда  аталған  факторлар  сүт  ӛндірісіне  тікелей  қатысты.  Ӛндіріс  жүргізілуі  мен 
нарықтық  қарым-қатынас  оңтайлы  жағдайда  ӛткенде,  тауарӛндіруші  табыстың  орта 
нормасын  алуға  әрекеттенеді,  соңғы  кӛрсеткіш  таза  табыс  пен  тауар  құнында 
материалданған шығынның арақатынасын кӛрсетеді. Осы заңдылық ӛзара тиімді жағдайда 
тауарӛндірушілердің  интеграциялануына,  бұл  жәйт  -   сүт  ӛндірісінің  әр  түрлерін 
дамытуды және сапасын арттыруды қолдайды. 
Нарықтық  экономиканың  заңдары  объективті  сипатталады,  оларды  есепке  алмай, 
сүт  ӛнімдерін  ӛндіру   экономикасын  елде  және  халықаралық  қатынастарда  дұрыс 
қалыптастыру мүмкін емес.  

123 
 
Ауыл  шаруашылығын  реформалау  және  нарықтық  қатынастарға  кӛшу  барысында 
мемлекет  сүт  ӛнімдерін  сатып  алу  бағасын  реттеу  мүмкіндігінен  ажырады,  отандық 
тауарӛндірушілер  ӛз  проблемаларын  ӛздері  шешуге  тиіс  болды.  Нарықтық  қатынастар 
жағдайында  сүт ӛндірісінде негізінен материалдық, энергетикалық және еңбек шығынын 
аз  жұмсап,  даяр   ӛнім  (айран,  май,  сүзбе,  т.б.)  алуға  кӛңіл  бӛлу  керек.  Ӛнімнің  әрбір 
бірлігіне  шығын  деңгейі  екі  факторға:  тікелей  әр  бас  малға  есептелгендегі  ресурс  (қор) 
шығыны  және  малдың  ӛнімділігіне  байланысты.  Азық-түлік  тауарларының  АҚШ  және 
Батыс елдерден ел рыногына ірі кӛлемде түсуі, отандық тауарӛндірушілер экономикасына 
негативтік  әсер  еткені  рас.  Сапасы  тӛмендігіне  қарамай,  шетелден  әкелінген  тағамдық 
заттар  (әшекейленген  түрі  мен  арзандау  бағасына  орай)  жергілікті  мал  ӛнімдерін  сатуға 
кедергілер  келтіруде.  Бәсекелестік  инфрақұрылымдар  болмағандықтан,  ірі  сүт  ӛңдеу 
кәсіпорындары  да  ӛнім  шығару  мүмкіншіліктерін  тӛмендетуге  мәжбүр  болуда. 
Сондықтан,  ауылшаруашылық  ӛнімдерін  ӛндіретін  шаруашылықтар  ӛз  кәсіпорындарын 
салуға  кірісті.  Бірақ  олар  -  шағын  сүт  ӛңдеу  зауыттары  мен  цехтары,  экологиялық 
талаптарға сай жұмыс істей алмайтыны белгілі болып отыр. 
Сүт  және  сүт  ӛндірушілер  кәсіпорын  жабдықтарын  ең  тиімді  пайдалану 
стратегиясын  анықтау  үшін  инвестициялық  жобалау  тиімділігінің  осы  заманғы,  жаңа 
экономикалық  кӛзқараспен  техникалық  және  ұйымдастырушылық  шешімдерді  қоса 
қарастыратын  кӛрсеткіштерін  пайдалануы  қажет.  Кәсіпорын  жұмысының  тиімділігі 
барлық есептеу аралығында ақшалай түсім мен тӛлемнің уақытқа байланысты қаржылық 
ағынымен есептелінуі тиіс.  
Экономикалық негіздемелер жасауда есептеу кезеңі  ретінде жобаны іске асыруды 
бастау  мен  аяқталуы  уақыт  аралығын  қабылдайды.  Есептеу  кезеңін  қаржылық 
кӛрсеткіштерді  бағалау  үшін  қадамдарға  бӛлу  орынды.  Оның  әрқайсысында  ақшалай 
ағынның  мӛлшері  түсімнің   (құндылық  нәтижесімен)  және  тӛлемдерге  байланысты 
шығынның мӛлшерімен сипатталады. Түсімге ӛндірілген ӛнімді сатудан түскен ақша және 
басқа табыстар жатады. Шығынға - ӛндірістік шығындар, салықтар, қосымша материалдар 
мен жабдықтар, сатып алуға жұмсалған қаржы жатады. Осы заманғы ұсыныстарға сәйкес 
инвестициялық  жобаларды  бағамдаудың  алғашқы  кезеңінде  ақша  ағынының  әрқилы 
мәндерін  белгілі  бір  құндылыққа  келтіру  дисконттау  жолымен  жүргізіледі.  Рыноктық 
экономикада меншік қаржыны пайдалану кезінде дисконт нормасын салымның депозиттік 
пайызымен  анықтайды,  ал  практикада  ол  инфляция  және  инвестиция  тәуекелдігіне 
байланысты жоғары болып келеді. Бүкіл қарды заемды болған жағдайда дисконт нормасы 
пайыздық  тӛлем  мен  заем  ӛтемі  шарттарымен  анықталатын  пайыздық  мӛлшерлеме 
түрінде  болады.  Әлемдік  практикада  экономикалық  тиімділікті  таза  дисконттық 
табысты,табыстылықтың ішкі нормасын және күрделі қаржының ӛтелу мерзімін қолдану 
арқылы  бағаламдай  әдісі  кеңінен  тараған.  Осы  ӛзара  байланысқан  тӛрт  кӛрсеткішті 
қолдану дұрыс  әрі толық болып келеді. Соның ішінде таза дисконттық табыс  - тиімділік 
критерийлерінің  ішіндегі  маңыздысы,  әрі  кейбір  жағдайда  дербес  және  бірден-бір 
сипаттама  болып  табылады.  Таза  дисконттық  татысты   (ТДТ)   жалпы  ақша  түсімдерінің 
нақты 
жобаның 
жалпы 
шығындарынан 
(әртүрлі 
уақыттағы 
тиімділіктің 
бірқалыпсыздығын ескере отырып) жоғарылығын сипаттайды.  
Мал  шаруашылығы  осы  заманғы  технологияларына  тиімділіктің  негізгі  кӛзі  - 
ӛнімділікті  ұлғайту  және  ӛнімнің  сапасын  арттыру  болып  табылады.  Бұл  жағдайда 
алынатын  экоонмикалық  тиімділік  материалдық  және  энергетикалық  ресурстарды 
рационал  пайдалануға  бағытталған  шараларды  іске  асыруға  қарағанда   әлдеқайда  үлкен. 
Соңғы  ӛнімде  ӛндірістің  технологиялық  тізбекшенің  бірінші  буынынан  соңғысымен