477
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Қазіргі кездегі Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының
кейбір проблемалары
Боранбаев Н.А.
Нархоз Университеті, Алматы қаласы
E-mail:
nurlan.boranbaev@narxoz.kz
Бағалы қағаздар нарығы дамыған елдердің экономикасындаеғы алатын орны
ерекше. Ол тек қана капитал айналымын реттеп қана қоймай, сонымен бірге, олардың
өзідгінен реттелуіне жағдай жасайды,бағалы қағаздар арқылы экономиканың ұлттық
салалалық құрылымының қалыптасуына жағдай жасайды. Бұл, сонымен қатар өзінің
мемлекеттік бағалы қағаздарымен олардың номиналдық құны мен мәнін көтеру арқылы
маңызды деген салаларларға отандық және шет елдік капиталды тартуға мүмкіндік
беретін мемлекеттің макроэкономикалық реттеушісі болып табылады. Және капитал
экономиканың нақты интенсивті түрде дамитын саласына бағытталады. Қазіргі кезде
Қазақстандағы бағалы қағазар нарығы өте жас және көбінесе мемлекеттік бағалы
қағаздарға артықышылық беріп отырған нарық болы табылады. Ал, корпоративтік бағалы
қағаздар көбінесе стартегиялық инвесторлар мен Үкіметтің жекешелендіру
бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылатын ірі акциялар пакеті болып табылады.
ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес бағалы бағалы қағаздар деп
- мүлiктiк құқықты
куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығын
айтамыз
[1].
Бағалы қағаздар борыштық және үлестік болуы мүмкін. Борыштық
бағалы қағаз — эмитенттің (борышкердің) осы бағалы қағаздарды шығару шарттарында
борыштың негізгі сомасын төлеу жөніндегі міндеттемесін куәландыратын бағалы
қағаздар. Үлестік бағалы қағаз — Қазақстан Республикасының заңнамасында
көзделген жағдайларда мүлік иесінің мүлікке белгіленген үлесіне иелік ету құқығын
куәландыратын бағалы қағаз.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы
Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен айқындалған өзге
де түрлерi жатады.
3. Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:
1) құжатты және құжатсыз;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын қағаз
немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар жиынтығы
түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар - бiр шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн
бiрдей жағдай негiзiнде орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi белгiлерi
мен реквизиттерi бар бағалы қағаздар.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы тармақтың төртiншi бөлiгiнде
көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға
тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
Ұсынбалы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың бағалы қағазды
ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
Ордерлiк бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға, ал
оларға осы құқықтар Азаматтық Кодексте көзделген тәртiппен берiлген жағдайда, басқа
тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
478
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Тұрғындарды қоса алғанда, шағын жеке инвесторларға бағытталмаған және
инвестицияларды жұмылдыру үшін бағалы қағаздар пакетін бөлшектемеген нарық ұзақ
өмір сүре алмайды, сол үшін ол өзгеру керек. Кедергі келтіретін факторлар ол
инвесторлардың өте төмен деңгейі болып табылады.
Мұндай төмен қызметтің негізгі үш себебі бар: тұрғындардың жинақтарының өте
төмен болуы; банк және брокерлік компанияларға, қаржы делдалдарына сенімділіктің
төмен болуы, өтімді деген инвестиция салу үшін тартымды объектілердің санының аз
болуы.
Бағалы қағаздар нарығы өндірістік құрылымдардағы капиталдардың қозғалысын
реттеп отыруға арналған, яғни, ол арқылы мемлекет өндірістің басым бағыттарын
дамытуға ынталандырып отырады. Қор нарығын дамытудың қажеттілігі туралы
Қазақстанда 90 жылдардан бастап айтылып келе жатыр, бірақ, экономиканың нақты
секторын қолдайтын инвестициялық механизмді қалыптастыру әлі де болса жүзеге
асырылмай келе жатыр. Ұзақ мерзімді инвестицияларға жинақтарды тарту және
жұмылдыру жүйесі және тиімсіз субъектілерден капиталды тиімді субъектілерге аудару
мәселесі жұмыс істеп жатқан жоқ. Акциялар нарығын дамыту айтарлықтай өзгерістерге
ұшыраған жоқ, бүгінгі күнге дейін экономиканың әлсіз буыны ретінде қалып келеді[2].
Қазақстанның қор биржасы инвестицияға қаржы тасымалдау құралы бола алған
жоқ. Акциялар нарығындағы сауда көлемі екінші нарықтағы сату және сатып алу арқылы
жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығындағы капиталданудың төмендеуі немесе
жоғарылауы және жүзеге асырылатын операциялар көлемі аталған нарықтың дамымауына
байланысты экономиканың жалпы жағдайына өз әсерін тигізе алмайды және нақты
секторға қаражат тарту көзі бола алмайды. Бірақ, ұзақ жылдар бойы отандық қор нарығы
экономикалық өсуді қолдау тетігі ретінде қарастырылмайды, бағалы қағаздар эмитенті
мен инвесторлар сан жағынан шектеулі.
Соңғы жылдары, Қазақстанның қор нарығында жағдай өзгерді. Акциялардың
катировкасының жаппай төмендеуі, отандық эмитенттердің облигациялары бойынша
дефольттың орын алуы көптеген инвесторларды жоғалтуға жағдай жасады, өзі де төмен
сенімділікті одан ары төмендетті. Сәйкесінше, потенциалды инвесторлардың сенімділігін
қайтарып алу үшін ұзақ уақыт керек, бұл корпоративтік бағалы қағаздар нарығының
белсенділігінің артуына қсымша кедергі болды.
Мұндай,әрекеттер бізде жасалып көрді. Мысалға, алматы қаласында аймақтық
қаржы орталыеғы құрылған болатын, оған, бюджеттен миллиардтаған ақша бөлінген
болатын, бірақ, орталық 2012 жылдың 19 қаңтарында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
«Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығы» акционерлік қоғамының кейбір
сұрақтары туралы» №134 Қаулысыменқайтадан таратылды
[3].
Оның ішінде, оның көбінесе ағылшын атауындағы фирмалардың көлеңкесіне
жасырынып жүретін отандық бағалы қағаздар эмитетенттерінің меншік құрылымдарының
ашықтығын қамтамасыз ету керек. Кәсіпорындар мен қаржы ұйымдарының бірінші
басшыларының жарияланған қаржы есептіліктері үшін жауапкершілігін көтеру және
қаржылық қызметтің тутынушыларының қызығушылығын қажетті деңгейде көтеру
қажет. Копоративтік басқару қағидаларын жетілдіру, оның ішінде инвесторға салынған
капиталдың табыстылығының «шынайы» ставкасын алуғы кепілдік беру механизмін
жетілдіру керек.
Қазіргі кезде, қазақстандағы қор нарығына қатысты сауаттылықтың төмен боуы
және оған қатысты жеке корпоративтік басқарудың төмен дамуының салдарынан
тұрғындар үшін акция сияқты активтердің танымалдығы төмен[4].
