зет-журналдар қызметі қарбаласқа
толы, сан алуан ойлар таласы,
көңіл-күй, бағалау мен талқылауға
толы. Медиалық сауаттылық адам-
ды тек ақпаратты оқып, күнделікті
өмірмен салыстыруға ғана шекте-
мейді. Онда әрбір ақпаратты тұты-
нушы ақпараттың маңыздылығын
саралай отырып, ақпараттың соңы
қандай жағдайларға әкелетініне де
назар аударады.
Бір ғана сөзді әртүрлі интона-
циямен оқи отырып, оның мағы-
насын әртүрлі етіп беруге болады.
Біреулер оны тікелей мағынасын-
да қабылдаса, енді біреулер мәтін
мазмұнында жоқ болса да одан
иронияны сезінуі мүмкін.Өйткені,
мәтіндегі жағдай осылай түсінуге
сұранып тұрады.
Журналист пен редактор алдын-
да ерекше жауапты мақсат тұра-
ды. Ақпаратты таңдау, таразылау,
сүзгіден өткізе отырып, бұқараға
жариялау. Бұл ақпарат қоғам үшін
маңызды болуы шарт және мұнда гендерлік теңдік талаптары, мүмкіндігі шектеулі
жандардың құқықтары тапталмайтындай, жергілікті тұрғындардың, этникалық топ-
тардың, қалалық және ауылдық жерлердегі әлеуметтік жағдайы төмен топтардың
т.с.с жағдайлары қаралатындай ақпарат болуы керек.
Мысал келтірелік, егер газет бетінен күн сайын ісі алға жүрген ер-азаматтар,
кәсіпкерлер мен саясаткерлер туралы материал жариялап, әйел қауымын тек «үй
шаруасындағы жандар» деп көрсететін болса, сондай-ақ балалар проблемасын
көтергенде де дәл осындай
жағдай қайталанса, бұл топа-
тар соңғы сатыға кетеді де,
қоғамда гендерлік теңсіздік
стеоротипті қалыптасады.
Дәл осындай тағы бір мы-
сал.
Күнделікті
радиоэфирден
не болмаса газет беттеріннен
соңғы жүргізілген әлеуметтік
сауалнама қорытындысы бой-
ынша, 90% ер-азаматтар жұ-
мыссыз, олардың басым бөлігі
бос уақытын диванда жатып
телевизор көрумен өткізетін
жатып ішерлер деген пікірді
жиі қайталай берсе, қоғамда
келеңсіздік туғызатыны сөз-
сіз.
Журналист, алтын іздеуші секілді ақпаратты
бірнеше рет сүзгіден өткізе отырып, өзінің
жеке көзқарасымен сондай-ақ журналистік
этика тұрғысынан саралайды...
Ал ең соңында фактілер арқылы өзінің ақпараттық
кеңістігін қалыптастырады.
17
«Кавказ ұлтының өкілі», «шала қазақ», «ауылдық» деген сөздерді қайта-қайта айта
берсек, не болатынын ойлап көріңізші?! Бір мәтінде олар жүйелі түрде жағымсыз
айтыла беретін болса, от шығары сөзсіз. Сөз – сіріңке секілді, от шығарады, ал мұ-
ның арты қоғамдық пікірдің өршуіне әкеп соғады. Бұған әртүрлі жағдайлар себеп
болады: тас еденге от тастай салсаң сәл жанады да, өшеді. Егер ағаш еденге мұн-
дай оттың бірнешеуін тастап, тағы да үстіне май құйса ше? Белгілі бір температу-
рада металлдан жасалған бұйымдардың да жанатынын ұмытпағанымыз жөн.
Қоғамдық пікір қалыптастырудың тағы бір түрі, оны алдын ала жоспарлау арқылы
жүзеге асыру. Мұндай мақсатты іске асыруда ақпарат жүйелі түрде таратылады.
«Тамшы тас жарады» дегендей бұқара оны алдымен шынайы ақпарат ретінде қа-
былдайды, кейіннен мұндай ақпараттарға сенімдерін жоғалтады, одан соң бұқара-
Өмір құбылыстары телекамера объективіне түсіріліп, экранда көрсетілгеннен әл-
деқайда кең.
Батыста тәуелсіз БАҚ-ты
«демократияны күзететін
ит» деп атайды. Олардың
мақсаты- мемлекеттік ор-
гандар қызметін қадаға-
лау және жемқорлыққа жол
бермеу. Көзқарастар ара-
сында келіспеушілік туында-
мауы үшін БАҚ мемлекет-
тен тысқары жұмыс жасауы
керек.
18
лық ақпарат құралдары арқылы жасалынып отырған аңыз екендігін түсінеді. Мұндай
келеңсіздіктерді болдыртпағаннан гөрі, біреуге кінә артқан әлдеқайда жеңілірек.
Қазір мұндай сценариймен жұмыс жасау қоғамда жиілеп барады.
Сол себепті оқырман қоғамдық өмірге қандай бір жағдайда қозға-
лыс тудыратын ұлтаралық және конфессия аралық жағдайлар туралы
айтылған ақпараттарға бей-жай, немқұрайлы қарамауы керек. Мем-
лекетімізде заң бойынша цензура жоқ. Сол себепті мұндай сауалдар-
ды белсенді азаматтар-
дың көзқарасы негізінде
реттеу керек. Оқырман,
көрермен немесе тыңдар-
ман "жәшікте" айтылып
жатқан
ушықтырғыш
ақпараттарды жай ғана
тыңдап, сеніп отыра бер-
мей редакцияға хат жазу
арқылы,
байланысқа
шығу немесе материал-
дың астына коммента-
рийлар қалдыру, қажет-
ті инстанцияларға бару
арқылы өзінің азаматтық
көзқарасын
білдірулері
тиіс.
Журналистер ұлтаралық қатынастарды сөз еткенде, діни мәселелерге байланысты
жайттарды қозғағанда өте сақ болуы керек. Мұндай қателікке жол беру- әлеуметтік
толқуларға әкеп соқтыруы мүмкін. Ақпарат құралы арқылы дұрыс айтылмаған пікірі,
эмоцияға бой алдыртуы – репортердің отпен ойнағанымен тең.
Газеттер айна секілді, біздің күнделікті өмірімізді көрсетіп отырады. Кей кезде бұқара-
лық ақпарат құралдарындағы ақпараттар күнделікті жайттармен сәйкес келіп жат-
са, кей кездері мүлде ұқсастықты көрмей қаламыз. Сол киім, сол шаш үлгісі, мұрыны, көзі
т.с.с бар. Бірақ, сәл ғана болмашы жағдайлардан суреттен екі түрлі кейіпкерді көреміз
Журналистердің жалған сөйлейтіндігі туралы түрлі әзілдер мен қалжыңдар да жетерлік.
Көп жағдайда репортерлер оқиғаның болмысын түсінбей ақпарат таратып жібереді,
ал кей кездері олар оқиғаны түбегейлі тексермей мәлімет таратады. Кезінде Гюнтер
Вальраф «Бильд» неміс таблоидын мысалға ала отырып, ондағы жалған ақпараттар
мен сенсациялардың қалай жазылатындығы туралы тәжірибесімен бөліскен еді.
19
