6
- өнер-білімге құштар болу, ақыл үйренуден шаршап-шалдықпай, осыған жұмсалатын
еңбектен
қиналып
азаптанбай,
оңай
жететін
болу
керек;
- тағамға, ішімдік ішуге келгенде қанағатшыл болуы керек, жаратылысынан
сауыққұмарлықтан аулақ болып, бұдан алатын ләззатқа жирене қарауы шарт;
- шындық пен шыншыл адамдарды сүйіп, өтірік-жалған мен суайттарды жек көру керек,
жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын болуы шарт;
- оның жаны жаратылысынан пасық істердің бәрінен жоғары болып,
жаратылысынан игі істерге ынтызар болуға тиіс;
- дирхем, динар атаулыға, жалған дүниенің басқа да төл нәрселеріне жирене қарап,
жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділетсіздік пен озбырлықты және
осылардың иелерін жек көретiн болуы керек, жақындарына да, жат адамдарға да әділ
болып, жұртты әділдікке баулып, әділетсіздіктен зардап шеккендердің залалын өтеп,
жұрттың бәріне өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы қажет;
- әділ болу керек, бірақ қыңыр болмау керек, әділеттілік алдында қияс мінез көрсетіп
қасарыспау керек;
- әділетсіздік пен пасықтық атаулыға мүлдем рақымсыз болуы шарт, өзі қажет деп
тапқан істі жүзеге асырғанша шешімпаздық көрсетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану
дегенді білмейтін батыл, ержүрек болу керек».
Осы қасиеттердің бәрін бала бойында қалыптастыра отырып, мінсіз адамды
тәрбиелеп шығаруды қоғамдық мәні зор міндет етіп қойды. Дегенмен, әл-Фараби бұл
қасиеттердің барлығы бірдей бір кісінің бойына бітіп, дари қоюы сирек болатын құбылыс
екенін ескерте отырып, мұндай жағдайда олардың бойында барының негіздерін,
нышандарын жетілдіруге кеңес береді. Оны ғалымның мынадай айтқан сөзінен аңғарамыз:
«Осының бәрінің бір адамның бойында болуы қиын нәрсе, сондықтан да жаратылысынан
осындай қасиет дарыған адамдар өте сирек кездеседі. Сондықтан егер біз өмір сүретін
ортадан немесе отбасынан осындай адам табыла қалса және өзі өсіп-жетілген кезде
жоғарыда аталған шарттардың алтауы немесе бесеуі оның бойына біткен болса, онда
қиялдау қабілеті жағынан теңдесі болмағандықтан, ол осы қаланың айтулы басшысы
болмақ» - деп осындай қасиетпен туылған адамның өзінің аса қабілетті әрі дарынды тұлға
болатындығын сипаттайды.
Осы айтылған мәселелерге салыстырмалы талдау жасай келіп, баланың жеке
тұлғасын әлеуметтендіруде Жүсіп Баласағұнның көзқарасы да әл-Фараби идеяларанынан
туындаған деп тұжырым жасауға болады. Өйткені ақын Ж. Баласағұн да жеке тұлға
тәрбиесін мемлекетті басқаруға лайықты азаматтық қасиеттермен байланысты
қарастырады. Онда ғұлама адамдықты сипаттайтын төрт қасиет: әділдік, ақыл, дәулет,
қанағатты бөліп көрсетіп, олардың қоғамдық-әлеуметтік мәніне сипаттама берген.
«Қанағатты» адам баласын тіршіліктің бар қызығын қанағат тұтқан өмірдің сопылық жолы
деп бөліп қарастырса, «Әділдік», «Ақыл» және «Бақытқа» талпынушылық нағыз адам
баласына тән қасиеттер деп ерекшелейді. Осындай қасиеттер бойында қалыптасқан тұлға
ел мүддесін ақтайтын идеал басшы - хан бейнесіне лайық дегенді ұсынады. Бұл жолда
ақын Жүсіп Баласағұн отбасы тәрбиесінің негiзгi мақсаты – ата-аналардың балаларына
берген жақсы тәрбиесi, жақсы мiнез-құлқы мен рухани байлыққа қол жеткiзуі деп біліп,
оның өнегесi ата-анадан екендiгiн: «Ұл мен қыздың өнегесi ата-ана, Бәрi бiзден - дұрыс па,
әлде қата ма» (1485 бәйт), - деп сипаттайды. Сөйтіп, ата-аналардың өзара сыйластығы мен
қарым-қатынастағы жарастығы балаларына жақсы тәрбие берудегі бiрден-бiр дұрыс жол
деп санайды. Өйткені ата-ана өнегесін көріп өскен ұрпақ есейгенде өздері де сондай
отбасы
іргесін
құрады
деп
қорытынды
жасайды.
Жеке адам деп әдетте нақты адамды, сол берiлген қоғамның мүшесiн айтады. Жеке адам
болу үшiн адам психикалық дамудың белгiлi бiр дәрежесiне жетуi және өзiнiң өзге
адамдардан айырмасы бар екенiн, бөлiнбейтiн бiртұтас екенiн бiлетiндей жағдайда болуы
тиiс. Немесе жеке адам деп қоғамда белгiлi бiр мақсат қойып, сол мақсатты iске асыру
жолында күресе алатын және қоғамға белгiлi бiр пайда келтiретiн адамды айтамыз.
7
Педагогикалық еңбектерде жеке адам түсiнiгiне оның қоғамдық сипатына, өмiр барысында
өзiне топтаған әлеуметтiк сапалар мен қасиеттер жиынтығын бiлдiретін белгілеріне
байланысты анықтама беріліп жүр. Жеке адам белгiлi бiр қөзқарастары мен қарым-
қатынастарының болуымен, белсендiлiк дәрежесiмен, басқа да қасиеттерiмен
сипатталады.
Жеке адам түсiнiгi қашан да педагог ғалымдарды, ағартушылар мен ойшылдарды
ойландырып келген. Адамның адамдығын бiлдiретiн қасиеттер қандай екендiгi және оның
өлшемдерi қандай болуы керектiгi және т.б. сұрақтар көпшілікті толғандырып келдi. Осы
тұста қазақтың ақыны Абай Құнанбаев өзiнiң 11-ші қара сөзiнде «Қашан бiр бала бiлiм-
ғылымды махаббатпен көксерлiк болса, сонда ғана оның аты адам болады», - деп атап
көрсетiп, адамдықтың белгiсi оның рухани байлығы мен ықыласында жатқандығын
сипаттайды. Сөйтiп, Абай адамдықты бiлдiретiн үш-ақ қасиет екендiгiн: нұрлы ақыл,
ыстық қайрат және жылы жүрек деп көрсетедi.
1.Қазіргі заман жағдайында «әлеуметтік педагог»мамандығының енгізілуінің
әлеуметтік-тарихи контексті
Балалар, жасөспірімдер, олардың тәрбиешілері өмірінің қиын кезеңінде әлеуметтік
педагогтан көмек сұрайды. Өмірден түңілген, үмітін жоғалтқан, қиындықты басынан
кешірген және проблеманы өздігінен шеше алмаған олар түсіністікті, тілектестікті,
адамгершілік қолдауды және нақты көмекті күтеді. Оларға сөзбен және іспен көмектесу,
олардың өзіне сенуіне, өзінің құндылықтарын қайта қарауына және кемелденуіне ықпал
ету-әлеуметтік педагогтың басты міндеті. Балалар мен жасөспірімдердің жанын түсіну
және аялау әлеуметтік педагогтың негізгі миссиясы. Соңғы он жылдағы болып жатқан
өзгерістер рухани – өнегелілік бағдарлауды, тұспалдауды, мұрат етуде көптеген қоғамдық
сананың барлық формасының мазмұнына өзгертулер енгізді:
Егемендікке дейінгі Қазақстан
Егеменді Қазақстан
1.
Жоспарлы экономика
1.
Нарықтық экономика
2.
Тоталитарлық жүйе
2.
Демократиялық жүйе
3.
Мемлекеттік меншік
3.
Жеке меншік
4.
Әлеуметтік жіктелу әлсіз
4.
Әлеуметтік жіктелу терең
5.
Оқушы-ұжым мүшесі
5.
Оқушы-жеке тұлға
Қазіргі заман жастарының қоғамдағы жағдайын әлеуметтік депривациялық жағдай
ретінде, яғни олардың өмір сүруі мен тұлғалық дамуына жағдайдың жеткіліксіз болуы,
шектеулік, материалдық және рухани ресурстардың жеткіліксіз болуын айтуға болады.
Күнделікті өмірде жастар ішімдікпен, нашақорлықпен, ассоциалдық мінез-құлықпен,
қылмыспен кездесуде. Баланың жаны мен психикасына жағымсыз әсер ететін толық
емес, кикілжіңді, қолайсыз, бейморалды отбасылар көбеюде. Балалар мен жастар үнемі
білім беру мен тәрбие саласында да әлеуметтік депривцияға түсуде. Қазіргі таңда сапалы
білім алу тікелей отбасының материалдық жағдайына, байланысты болып отыр.
