шарттардың жəне келісімдердің ережелерін қолдану мəселелеріне
қатысты туындайтын келіспеушіліктер».
Ұжымдық
еңбек
дауларында
бүкіл
ұжымның
құқықтары, өкілеттіктері мен мүдделері дауланады жəне
қорғалады. Мұндай дауларға бір жағынан – еңбек ұжымы немесе
бірнеше ұйымдардың еңбек ұжымдары, екінші жағынан – бір
немесе бірнеше ұйымдардың басшылығы қатысады. Ұжымдық
еңбек даулары келесі құқықтық қатынастардан туындайды:
а) еңбек ұжымының басшылықпен, соның ішінде, ең жоғарғы
басқару органмен арасындағы құқықтық қатынастардан;
ə) кəсіптік одақтың басшылықпен арасындағы құқықтық
қатынастардан.
Сондықтан, ұжымдық еңбек дауларын еңбек ұжымының
басшылықпен арасындағы жəне кəсіптік одақтың басшылықпен
арасындағы еңбекк даулары деп бөлуге болады.
Ұжымдық еңбек дауы – бұл тараптардың арасындағы келесі
мəселелерге қатысты туындайтын келіспеушіліктер:
а) еңбектің əлеуметтік-экономикалық жағдайларын жəне
өндірістік тұрмысты өзгерту немесе еңбектің жаңа жағдайларын
белгілеуге қатысты;
ə) ұжымдық шартты, кесімді бекітуге немесе өзгертуге қатысты;
б) еңбек туралы заңдардың талаптарының орындалмауына қатысты.
Еңбек даулары өзінің сипаты (пəні) бойынша талап-арыздық
жəне талап-арыз еместік болып бөлінеді. Талап-арыздық еңбек
даулары – бұл сотта бұзылған құқықтар мен заңды мүдделерді
қалпына келтіру туралы тиісті өтініштің (талап-арыздың) негізінде
қаралатын даулар. Көп жағдайда, бұлар жеке еңбек даулары
болып табылады. Мұны мына жағдаймен түсіндіруге болады,
əрбір қызметкер еңбек құқықтары мен міндеттеріне ие,
жəне оларды қорғау жеке тəртіппен жүзеге асырылады.
Талап-арыздық емес еңбек даулары – бұл заңдармен немесе
еңбек туралы өзге де нормативтік құқықтық актілермен
реттелмеген еңбек жағдайын өзгерту немесе еңбектің жаңа
жағдайларын белгілеу туралы даулар. Оларды жұмыс беруші жəне
қызметкерлердің тиісті уəкілетті органы шешеді, яғни, бұл даулар
соттан тыс тəртіпте шешіледі. Талап-арыздық емес даулар жеке де,
ұжымдық та сипатта болуы мүмкін.
Көп жағдайда ұжымдық еңбек даулары талап-арыздық емес
сипатқа ие болады жəне ерекше тəртіпте арнайы комиссиялармен
(олар туралы төменде айтылады) қарастырылады.
Еңбек дауларының себептері.
Жоғарыда атап өткеніміздей, еңбек дауларына екі тарап
қатысады. Еңбек дауларының себептері болып дауласушы
тараптардың еңбек құқықтары мен міндеттерін бағалауындағы
қарама-қайшылықтар табылады. Бұл:
а) жеке сананың қоғамдық санадан қалып қоюы. Басшылардың
бойынан бұл жалданбалы қызметкерлердің құқықтары мен
мүдделерін елемеуінен, бюрократизмнен жəне т.б. көрініс табады.
Мұндай
сипаттағы
себептерге
басшылықтың
өндірістік
көрсеткіштерге жету үшін қызметкерлердің құқықтары мен
мүдделерін бұзуы да жатады.
Қызметкерлерде бұл еңбек тəртібін бұзудан, жұмысқа себепсіз
келмеуден, еңбекке немқұрайдылықпен қараудан, өндірістік
ақаулар жіберуден жəне т.б. көрініс табады. Еңбекке қатысты
осындай қатынастары үшін қызметкерлерді тəртіптік жазаға
тартқан жағдайда, олар бұл шешімді даулауға тырысады.
Осыдан да, еңбек даулары туындайды.
Еңбек ұжымдары тарапынан бұл заңсыз артықшылықтар талап
етуден, өз қызметіне сай емес жоғары жалақы талап
етуден көрініс табады;
ə)
құқықтық
мəдениеттің
жеткіліксіз
деңгейі,
яғни,
басшылықтың да, жалданбалы қызметкерлердің де еңбек туралы
заңдарды білмеуі немесе нашар білуі.
Егер жұмыс беруші еңбек туралы заңдарды білмесе немесе
нашар білсе, ол өзінің білімсіздігінің нəтижесінде еңбек туралы
заңдардың бұзылуына жол береді, яғни, қызметкерлерді жұмыстан
заңсыз босатады, жұмыстан ауыстыруды, жалақы төлеуді,
мерзімнен тыс жұмыстар ұйымдастыруды жəне т.б. еңбек туралы
заңдарды бұза отырып жүзеге асырады.
Еңбек дауларының жоғарыда аталған екі себебі де тəжірибеде
жиі жəне бір мезетте кездеседі, өз кезегінде, бұл дауларды шешуді
күрделендіре түседі.
Еңбек дауларын қарастыратын органдар. Олардың құзыреті
жəне ведомстволығы.
Еңбек дауларын не арнайы уəкілетті органдар, не еңбек
дауларын шешу міндетіне жəне осы үшін белгілі бір өкілеттіктерге
ие соттар қарастырады.
Еңбек дауларын қарастыратын органдарға мыналар жатады:
- басшылық жəне/немесе кəсіподақ органы (еңбектің жеке
жағдайларын белгілеу немесе өзгерту туралы);
- келісім комиссиялары (тараптардың келісімі бойынша);
- бітімгершілік комиссиялары жəне еңбек арбитраждары (еңбек
жəне тұрмыстың жағдайларын өзгертуге жəне жаңа жағдайларды
белгілеуге, ұжымдық шарттарды жəне өзге де келісімдерді бекітуге
жəне орындауға байланысты);
- жоғары тұрған ұйым;
- сот.
Органның құзыреті – бұл органның құқықтары мен
міндеттерінің, еңбек даулары саласындағы функцияларының, яғни,
өкілеттіктерінің жиынтығы. Органның құзыретіне оның еңбек
дауын өз қарауына алу құқығы да, осы дауды қарау өкілеттіктері де
жəне шешім шығару құқығы да жатады. Бұл жерде органның
құқықтары бір мезетте оның міндеттері де болып табылады.
Мысалы, еңбек дауын қарастыру тиісті органның құқығы əрі
міндеті
болып
табылады.
Сондықтан,
еңбек
дауларын
қарастыратын органның өтінішті қабылдаудан немесе еңбек дауын
қарастырудан бас тартуға құқығы жоқ.
Ведомстволық – бұл нақты бір еңбек дауының қандай уəкілетті
органда қарастырылатынын анықтау. Ол еңбек дауының
субъектілер тобы бойынша (жеке немесе ұжымдық) жəне мазмұны
бойынша (еңбек жағдайын белгілеу немесе оларды қолдану)
анықталады. Əрбір орган тек өзіне ведомстволық тұрғыдан тиесілі
дауларды қарастырады. Сол себепті, еңбек дауын қарастыру
жөнінде шағымданбастан бұрын қай органға талап-арызды немесе өтінішті
беруді анықтап алған жөн. Мысалы, сот тек талап-арыздық еңбек
дауларын қарастыруға құзыретті, ол талап-арыздық емес сипаттағы
дауларды қарастырмайды. Яғни, талап-арыздық емес сипаттағы
даулар
соттың
ведомстволығына
жатпайды,
келісім
комиссияларында қарастырылады. Ал келісім комиссияларында
келісімге келмеген жағдайда еңбек арбитражында қарастырылады.
Жеке еңбек дауларын қарастырудың тəртібі.
Достарыңызбен бөлісу: | 
